Book Title: Nari Shiksha ka Lakshya evam Swarup
Author(s): Vidyabindusinh
Publisher: Z_Kesarimalji_Surana_Abhinandan_Granth_012044.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/211265/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nArI zikSA kA lakSya evaM svarUpa [C] DaoN0 (zrImatI) vidyAbindu siMha 513 DI 2] mamphorDagaMja ilAhAbAda ( u0pra0) nArI ho yA nara mAnava-jIvana kA carama lakSya hai apane dAyitvoM kA samucita nirvAha karate hue jIvana meM saphalatAoM kI upalabdhi / yaha upalabdhi aura kSamatA detI hai zikSA / yaha satya hai ki deza, kAla aura vyakti ke svabhAvAnusAra lakSya bhinna-bhinna hote haiN| nArI kA mahatva nara se adhika svIkAra karane vAle usane do mAtrAoM kI adhikatA ke sAtha hI usake kattaM vya-kSetra ko bhI adhika bar3A batAte haiN| yaha nara kI jananI hai, sahayAminI hai, saMrakSikA hai, upAsikA hai| vaha vibhinna sambandhoM ke mAdhyama se nara ke sukha ke sAdhana juTAkara hI santuSTa hotI hai / Arya saMskRti meM nArI arddhAGginI hone ke sAtha hI pUjanIya bhI hai yatra nAryastu pUjyante ramante tatra devatAH / yatAstu na pUjyante sarvAstAphalAkriyAH / / Arya puruSoM ne kevala zAbdika sadbhAvanA kA pradarzana hI nahIM kiyA thA varan usa yuga meM nArI ko puruSa ke samAna hI zikSA prApta karane kA yajJa meM bhAga lene kA adhikAra thaa| vaidika zabda 'dampatI' Aja bhI isI ora saMketa karatA hai ki nArI aura puruSa eka hI ghara ke samAna bhAgIdAra haiN| hamAre yahA~ arddhanArIzvara ke rUpa meM Izvara kI kalpanA kI gaI hai| vaidika yuga meM havanakuNDa kI pahalI IMTa patnI hI rakhatI thii| vidvAnoM aura bevakoM meM usakA nAma yaza thA / gRhakArya meM kuzalatA, dhanuSa-bANa, TokariyA~ banAne aura vastra bunane kI zikSA unheM bacapana se hI milatI thI / 'samana' nAmaka tyauhAra para lar3ake lar3akiyA~ eka dUsare ko dekhate, pasanda karane aura jIvana sAthI ke rUpa meM cunate the / striyoM ko talAka, vidhavA vivAha kA adhikAra bhI thaa| svecchA se ve vidhavA jIvana bhI bitA sakatI thIM / pardAprathA nahIM thI / mAtRzakti kI upAsanA mA~ ke mahattva ko spaSTa karatI hai| brahmavaivarta purANa meM nArI ke solaha prakAra ke mAtRrUpoM kI ora iMgita kiyA gayA hai www stanadAtrI, garbhadAtrI, bhakSyadAtrI gurupriyA / abhISTadevapatnI ca pituH patnI ca kanyakA // sagarbhajA yA bhaginI, putrapatnI priyA prasUH / mAturmAtA, priturmAtA sodarasya priyA tathA / / +8 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Contoloncolo o do onto o 0. 88 karmayogI zrI kesarImalajI surANA abhinandana grantha tRtIya khaNDa mAtuH pituzca bhaginI mAtRvAnI tathaiva c| janAnAM vedavihitA mAtaraH SoDazasmRtA // brahmavaivartapurANa, ga015 0 ) devatA kI patnI, pitA kI stana pilAne vAlI, garbhadhAraNa karane vAlI, bhojana dene vAlI, gurupatnI, iSTa patnI ( vimAtA), pitR - kanyA ( sautelI bahana ), sahodarA bahana, putravadhU, sAsa, nAnI, dAdI, bhAI kI patnI, mausI buA aura mAmI - veda meM manuSyoM ke liye ye solaha prakAra kI mAtAyeM batalAyI haiM / milita nArI hI apane ina solaha prakAra ke mAtRrUpoM meM apane dAyitva kA nirvAha sucAru rUpa se kara sakatI hai| yahA~ zikSA kA artha sImita pustakIya jJAna yA DigriyAM ikaTTA karane se nahIM hai| zikSA kA vyApaka artha hai jisake sAdhana bhI vyApaka haiM aura lakSya bhI mahat / vaidika yuga kI nArI ko vahI zikSA milatI thI / itihAsa isakA sAkSI hai / yAjJavalkya kI patnI apane pati sAtha vAda-vivAda karatI thii| viduSI gArgI kI vidvattA jagata prasiddha hai | agastya muni ko aisI patnI cAhiye thI jo sAMsArika sukhoM se nirlipta ho, tyAga tapasyA kA jIvana bitA sake / ve AryoM-anAryoM ko eka karane ke prayatna meM lage the jo patnI ke sahayoga ke binA kaThina thA / unheM milI patnIrUpa meM lopAmudrA jinake jJAna evaM sAdhanA se muni kA svapna sAkAra huaa| +HD+ vidarbha ke rAjA kI putrI lopAmudrA ne vaibhava ko ThukarAkara jJAna-vRddha muni ko apanA jIvana sauMpa diyaa| ghoSA, apAlA Adi vaidika yuga kI viduSI nAriyoM ko kauna nahIM jAnatA / apanI brahmasAdhanA ke kAraNa ve brahmavAdinI nAriyoM ke rUpa meM vikhyAta haiN| nAriyoM ne mantroM kI racanAyeM kI haiN| rAmAyaNa mahAbhArata kAla meM bhI AdarzoM kA pAlana karane vAlI mahAn nAriyoM kI gAthA usa yuga meM bhI zikSA ke vyApaka lakSya kI ora saMketa karatI hai / madhyayuga meM huI mIrA ne sAhitya ko anUThI dena dI rAjapUta vIrAMganAoM kI zauryagAthA itihAsa kahatA hai / unakI zikSA kA lakSya aura svarUpa dharma ke lie, Ana-bAna ke lie mara miTane kA thaa| rAnI durgAvatI, cAMdabIbI Adi kA saMgIta, kalA aura sainya saMcAlana meM dakSa honA usa yuga kI zikSA ke lakSya kI evaM vyApaka svarUpa kI kahAnI kahatA hai| isI prakAra tArAbAI, ahilyAbAI Adi ke zaurya kI gAthAyeM bhii| kAlAntara meM choTI avasthA meM vivAha ho jAne ke kAraNa zikSA ke adhikAra china gaye / striyoM kA upanayana saMskAra banda kara diyA gayA, jisake bAda ATha varSa ke bAlaka-bAlikAyeM vedAdhyayana prArambha karate the / manu ne nArI kI mahAnatA to svIkAra kI para strI kI rakSA ko Avazyaka batA diyA aura usakI svatantratA para pratibandha laga gaye pitA rakSati kaumAre bhartI rakSati yauvane / rakSanti sthavire putrA na strI svAtantryamarhati // phira to strI sampatti bana gii| 7 godAna, svarNadAna kI bhA~ti kanyAdAna kI bhI paramparA cala pdd'ii| vidhavA kA pati kI sampatti para adhikAra nahIM rhaa| nArI ke kartavya kI sImA zAnti ke samaya parivAra ko sukhI banAne meM sahAyaka honA aura yuddhakAla meM vijayI banAne meM yoga denA, mAtra nirdhArita ho gii| vidhavA vivAha para roka laga gaI / kevala rAjagharAne kI lar3akiyoM ko hI sainika zikSA ko svatantra thIM / yA dUsarI zikSAyeM dI jAtI thiiN| ve hI vara cunane bauddha aura jainakAla meM nArI ko punaH sammAna milaa| buddha ne mokSaprApti ke liye strI-puruSa donoM ko barAbara smjhaa| saMgha kA dvAra nAriyoM ke liye khola diyA / yaha vaha yuga thA jaba striyoM kA kraya-vikraya hotA thA / pati kisI bhI samaya patnI ko chor3a sakatA thA / sampatti para adhikAra putra kA phira potra kA thaa| nArI jJAna-vijJAna . Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - nArI-zizA kA lakSya kA evaM svarUpa 86 .........................................0000000000000000000000000000000 " mI / ke kSetra meM bahuta pIche thii| buddha ke vicAra bhI nArI ke sambandha meM pahale udAra nahIM the| jainadharma kI dekhA-dekhI bauddhoM ne bhI nArI ko apane saMghoM meM lenA prArambha kara diyA / buddha kI mausI mahAprajApati gautamI hI pAMca sau nAriyoM ke sAtha bhikSuNI huI aura ghUma-ghUmakara dharma-pracAra kiyA, dIkSA dii| bhikSu saMgha se alaga inakA par3Ava hotA thA, alaga unake liye dharmazAlAyeM banIM / bauddha nAriyoM meM vatsA kA nAma prasiddha hai jisane sAga ko jala gayA dekhakara nirNaya liyA ki adhika samAdhi aura adhika samaya taka dhyAna-karma se mana ke rAga-dveSa jalAye jA sakate haiN| ataH gautamI se dIkSA lii| bimbasAra kI rAnI kSemA tathA zraSThi-putrI bhadrA kuNDala kezA, AmrapAlI, vizAkhA Adi ke nAma ullekhanIya haiM / vizAkhA, vasantasenA Adi zikSita kula-vadhuyeM thiiN| saMghamitrA ne videzoM meM jAkara bauddha-dharma kA pracAra kiyaa| vizAkhA ne bhikSu kI ora dhyAna diye binA bhojana karane vAle sasura ko dekhakara kahA thA ki mere sasura bAsI bhojana kara rahe haiM arthAt pUrvajanmoM kA saMcita pUNya khA rahe haiM, agale janmoM ke liye saMcaya nahIM kara rahe haiM / pitA ke diye hue daheja se usane do maMjilA bihAra banavAyA thA jise mahAmaudagalyAyana calAte the| vizAkhA ko buddha ne svayaM nArI ke kartavya kI zikSA dI thI aura kulavantI strI ke liye ATha sUtroM ko grahaNa karane kA vidhAna batalAyA thA jisameM sAsa-sasura kI sevA, mRdu bhASaNa, pati tathA usake mitroM aura santoM kA sammAna, akRpaNadAna, paMcazIla kA pAlana Adi pramukha haiN| ___ mahAvIra svAmI ne nArI ko bahuta Adara kiyaa| jaina dharma kA niyama thA--saMkaTa meM nArI kI rakSA pahale ho| jaina dharmAvalambI apane tIrthaMkaroM kI mAtAoM kI pUjA karate the| brAhI jaina dharma ke prathama tIrthakara RSabhanAtha kI putrI thIM jinhoMne sarvaprathama brAhmI lipi ko sIkhA aura unhIM ke nAma para isa lipi kA nAmakaraNa huaa| ___ jaina dharma meM nArI ke liye pativrata dharma Adarza mAnA gayA hai| jaina bhikSuNiyoM meM aisI aneka bhikSuNiyoM ke nAma milate haiM jinhoMne vaibhavapUrNa rAjasI jIvana chor3akara tyAga-tapasyA ko apnaayaa| mahAsatI candanabAlA aMga deza ke rAjA dadhivAhana kI putrI thiiN| unhoMne varddhamAna mahAvIra se dIkSA lI aura bhikSa NI bana gii| usa samaya zikSA kA svarUpa caritra aura dharma kI zikSA denA thaa| bauddha dharma kI mahAyAna aura maMtraya na zAkhA ne bhoga kA bhayAvaha rUpa phailA diyaa| ata: nArI ke bandhana aura kasa gye| tAntrikoM kI dRSTi se evaM musalamAna zAsakoM kI lolupa dRSTi se bacane ke lie pardA-prathA kA prArambha huA aura nArI-zikSA ke dvAra banda ho gye| choTI Ayu meM hI mA~ga meM sindUra bharakara pUrNa hindU nArI banane ke liye hI unameM saMskAra bhare jAne lge| __unnIsavIM zatAbdI kI nAriyoM meM kucha sAhitya aura kalA ke kSetra meM pravRtta huI, kucha rASTrIya AndolanoM meM / unameM "torudatta" ne caudaha varSa kI Ayu meM hI zeksapIyara ke samasta sAhitya ko par3ha liyaa| jarmana, phreMca aura saMskRta kA bhI gahana adhyayana kiyA / unakI likhI pustaka "e zIphaglINDa ina phreMca phIlDsa" bahuta prazaMsita huii| svarNakumArI devI (devendranAtha ThAkura kI putrI) ne teraha varSa kI Ayu meM hI kavitAyeM likhanA Arambha kara diyaa| ve pratiSThita lekhikA banIM / kAminI rAya kI do mahattvapUrNa sAhityika kRtiyoM meM se 'o lo o chAyA' kavitA saMgraha bahucarcita huii| paMDita ramAbAI ko unake saMskRta meM bhASaNoM para sarasvatI kI upAdhi milI / unhoMne bhAratIya nAriyoM ko ajJAna ke a~dhere se bAhara nikAlane ke liye prathama mahilA Arya samAja saMgaThana calAyA / ve iMglaiMDa meM bhI saMskRta par3hAtI thiiN| vahA~ se baccoM ko zikSita karane kI manovaijJAnika vidhi sIkha kara aaiiN| 'ucca jAti kI hindU mahilA' zIrSaka se inakI pustaka amerikA meM prakAzita huii| vidhavA nAriyoM ke liye dhana ikaTThA karake bambaI meM Azrama kholA / pUnA meM eka aura nArI bhavana 'mukti sadana' nAma se kholA / inakI putrI ne nijAma rAjya meM eka Azrama kholaa| paMDita ramAbAI ne nArI-zikSA ke pracAra ke liye mahattvapUrNa kArya kiye| svatantratA saMgrAma meM lakSmI bAI Adi bhAratIya nAriyoM ke nAma amara haiN| inheM bacapana se hI sainika zikSA Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ *0 karmayogI bhI kesarImalajI surANA abhinandana grantha : tRtIya bana dI gaI thii| inhoMne apanI sakhiyoM ko sainya saMcAlana meM dakSa karake senA taiyAra kI thii| Atma-sammAna kI rakSA ke liye kula-lalanAoM ko astra-zastra-saMcAlana kI zikSA dI jAtI thii| enI beseMTa ne svAdhIna vicAroM ko pracArita karane ke liye kaI patroM kA sampAdana kiyA / phira darzana meM gahana ruci lene lgiiN| 1913 I0 meM bhArata AI aura yahAM kI rAjanIti meM bhAga lene lgiiN| Adhunika yuga meM dayAnanda sarasvatI, rAjA rAmamohana rAya, rAmakRSNa paramahaMsa, vivekAnanda, rAnADe, enI besenTa, gAMdhI Adi ne nArI kI samasyAoM ko uThAyA aura samAna adhikAra dilavAne ke prayatna kiye / nArI bhI apane adhikAra aura kartavyoM ke prati jAgarUka huii| Arya samAja ne nArI zikSA kA pracAra karake bhUlA huA jJAna kA mArga dikhAyA thaa| gAMdhI ne unheM unakI zakti se paricita kraayaa| satI prathA kA anta 1826 meM hI ho cukA thA aura tabhI zAradA ekTa dvArA bAla vivAha prathA banda huii| punaH nArI ke liye zikSA ke dvAra khula gye| bhAratIya nArI tyAga, tapasyA, sevA aura sneha kI pratIka rahI hai / apanA khoyA sammAna usane zikSA ke mAdhyama se puna: prApta kiyaa| aba vaha ghara aura bAhara ke duhare dAyitvoM ko saMbhAlane ke lie utsAha se Age bddh'ii| kucha viduSI nAriyoM ke nAma ullekhanIya haiM jaise zrImatI lakSmI menana, sucetA kRpalAnI, zrImatI miTThana je. lAma, rukmiNI devI, aruMDela, vAyaleTa albA, premA mAthura, mRNAlinI sArAbhAI, esa. esa. subbAlakSmI, phAtamA ismAila Adi ne vividha kSetroM meM saphalatA prApta kara nArI-zikSA ko gauravAnvita kiyaa| AratI zAha ne iMgaliza cainala pAra kara tairAkI meM pratiyogitA jiitii| nArI kA utsAha bar3hA / aba vaha hara kSetra meM kArya karane ke liye zikSA grahaNa karane lgii| zrImatI bhikhAyIjI kAmA prathama bhAratIya mahilA haiM jinhoMne anubhava kiyA ki bhArata kA apanA dhvaja honA cAhiye / bhArata ko dAsatA se mukta karAne vAlI nAriyoM meM kastUrabA gA~dhI, kamalA neharU, sarojinI nAyaDU, vijayalakSmI paMDita, rAjakumArI amRtakaura, zrImatI haMsA mehatA Adi viduSI nAriyoM ke nAma Adara se liye jAte haiN| unameM deza-prema aura krAnti kI bhAvanAyeM zikSA ne hI bharI thiiN| isa prakAra zikSA kA lakSya samaya kI AvazyakatAoM ke anurUpa nirdhArita hotA rahA / para yadi vicAra kiyA jAya to lagatA hai ki prArambha se hI zikSA kA mUla uddezya naitika evaM cAritrika dRr3hatA ke sAtha hI saphala jIvana kI upalabdhi rahA hai| vaha cAhe AdhyAtmika dRSTi se ho yA bhautika dRSTi se / itanA nirvivAda rUpa se kahA jA sakatA hai ki pahale AdhyAtmika sukha kI upalabdhi aura AtmasammAna kI rakSA para adhika bala thA para Aja kI zikSA kA lakSya bhautika jIvana ko adhika sahaja aura samRddha banAnA hotA jA rahA hai| aura lakSya ke AdhAra para hI zikSA kA svarUpa nirdhArita hotA hai| Aja eka jvalaMta prazna sAmane hai ki yadi nArI aura puruSa ko samAna adhikAra prApta haiM, samAna kAryakSetra hai to kyA unakI zikSA kA svarUpa aura lakSya bhinna-bhinna honA samIcIna hai ? aura yadi bhinnatA Avazyaka hai to kyoM aura kisa sImA taka ? Adhunika nArI isa bheda ko apane ko akSama aura abalA samajhe jAne kI dRSTi ke kAraNa apamAna samajhatI hai / usane dikhA diyA hai ki use yadi samAna avasara aura suvidhA mile to vaha kisI bhI kSetra meM puruSa se pIche nahIM / dUsarA prazna jo Aja eka samasyA bana gayA hai, yaha hai ki kyA hara kSetra ko nArI kI zikSA kA svarUpa aura lakSya eka jaisA hI honA cAhiye / zaharI aura grAmINa nArI ke kAryakSetra bhinna haiM, pariveza bhinna haiN| kyA unheM eka jaisI hI zikSA dekara unakI pariveza meM sAmaMjasya kI kSamatA kA vikAsa kiyA jA sakatA hai ? yA unheM bhinna-bhinna prakAra se prazikSita karake kyA unake bIca kI dUriyoM ko aura bar3hAne kA prayAsa nahIM kiyA jAyegA ? yahI bAta hara-varga kI nArI kI zikSA ko lekara kI jA sakatI hai| para yadi vicAra kiyA jAya to ina samasyAoM kA hala bahuta kaThina nahIM hai| nArI ko zikSita karane kA Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nArI-zikSA kA lakSya evaM svarUpa 21 artha hai puruSa ko zikSita karanA / jaisA ki vedoM meM mAtA ke anekoM rUpoM kA digdarzana karAyA gayA hai vaha hara rUpa meM puruSa kI preraNA hai, zikSikA hai|| alaga-alaga kSetroM ke liye zikSA meM pariveza kI AvazyakatA ke anusAra pAThyakrama to hone cAhiye para zikSA kA mUla lakSya to yahI honA cAhiye-apane ko paristhitiyoM ke anusAra DhAlane kI kSamatA denA / yaha kSamatA usI meM AyegI jisameM naitika bala hogA, cAritrika dRr3hatA hogii| naitikatA aura saccaritratA ke mAnadaMDa bhI samayasamaya para parivartita hote rahate haiM para unakI mUla AtmA Aja bhI vahI hai jo vaidika yuga meM thii| zikSA ke kSetra meM sabase mahattvapUrNa bAta hai abhiruci aura AvazyakatA kii| nArI ho yA puruSa jisa viSaya yA kSetra meM usakI abhiruci hogI, gahana adhyayana kI AkAMkSA aura utsAha hogA, usake liye vahI upayukta kSetra hai| AvazyakatAoM ke AdhAra para bhI zikSA ke svarUpa kA aura lakSya kA nirdhAraNa samIcIna hai| Aja nArI kI zikSA ke liye zAsana aura samAja donoM hI udAra haiM para kucha samasyAyeM Aja bhI nArI kI zikSaNa-pragati ke Age prazna cihna lagA detI haiM / unameM sabase bhISaNa hai-daheja kI smsyaa| mAtA-pitA isa Dara se beTI ko nahIM par3hAte ki phira usake anurUpa vara DhUMDhane meM kaThinAI hogI, adhika daheja juTAnA par3egA usake liye / para dhIre-dhIre loga jAgarUka ho rahe haiM / aba putrI ko zikSita aura Atmanirbhara banAkara pati-gRha meM bhejane kI ora logoM kA jhukAva bar3ha rahA hai / aba aise logoM kA pratizata ghaTatA jA rahA hai jo lar3akiyoM kI zikSA-dIkSA kA nirlajjatA aura svecchAcAritA ke bhaya se virodha karate the| para Aja AvazyakatA hai nArI-varga meM AtmavizvAsa kI jo samAja kI AvazyakatAoM ko pUrI kara ske| mAdhyamika zikSA meM kaI varga haiN| pAThyakrama ke sAhityika, vijJAna, prAvidhika, kRSi Adi / kucha viSaya yA varga aise haiM jinheM lene ke liye abhI bhI bAlikAyeM saMkoca karatI haiM, apane liye anupayukta samajhatI haiM, udAharaNa ke liye -kRSi / avibhAvakoM aura adhyApakoM kA yaha kartavya hai ki ve unakI jhijhaka dUra karake unheM protsAhita kreN| yadi nArI DAkTara, injIniyara, vaijJAnika bana sakatI hai to kyA vaha vaijJAnika DhaMga se khatI karavAne meM sakSama khetihara nahIM bana sakatI? usI prakAra sainika zikSA ke prati hamArA dRSTikoNa udAra nahIM hai / itihAsa sAkSI hai ki nArI ne AvazyakatA para par3ane para yuddhabhUmi meM puruSoM ke chakke chur3A diye| ata: yadi kisI nArI kI ruci isa kSetra meM ho to use protsAhita kareM / thala senA, jala senA, vAyu senA tInoM meM hI nArI mahattvapUrNa bhUmikA nibhA sakatI hai| vaise bhI nArI ko apanI Atma-rakSA ke liye sabala bananA Avazyaka hai| mAtRtva kI zikSA-nArI zikSA kA sabase mahattvapUrNa aMga honA cAhiye / yaha guNa prakRti ne kevala nArI ko diyA hai| Aja AvazyakatA hai nArI apane meM mAtRtva guNoM kA vikAsa kare tabhI vaha samAja ko naI dizA de sakatI hai| dharma samAja kI rIr3ha hai / dharma kA abhiprAya saMkIrNa sAMpradAyika manovRtti se nahIM hai| dharma bahuta hI vyApaka zabda hai / ata: zikSA meM dharma kI mUla AtmA ko mahattva milanA Avazyaka hai| tabhI samAja anuzAsita hogA, tabhI cAritrika bala bar3hegA aura nArI vaidika nArI kI garimA se yukta hogii| Aja kI AvazyakatAoM aura pariveza ke anurUpa hI zikSA svarUpa aura lakSya nirdhArita karanA abhipreta hai|