Book Title: Nari Jivan Jagaran
Author(s): Saubhagyamal Jain
Publisher: Z_Sadhviratna_Pushpvati_Abhinandan_Granth_012024.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/211259/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhvIratna puSpavatI abhinandana grantha nA rI jI va na jA ga ra Na -saubhAgyamala jaina nRvaMzavettAoM ne mAnava vaMza ko kucha yugoM meM vibhAjita karake una yugoM kA nAmasaMskaraNa Adi mAnava, pASANayuga, nava pASANayuga, tAmra yuga kiyA hai| ina yugoM kI purAtatvIya sAmagrI meM pASANa ke astra, prAgaitihAsika zailacitra Adi se pASANa Adi yugoM ke mAnava-jIvana kA anumAna kiyA jA sakatA hai kintu AdimAnava kaisA thA? isakI kalpanA nahIM kI jA sktii| kahA jAtA hai ki AdimAnava pazu jaisA thaa| usake pAsa bhASA nahIM thii| usake pazcAta vaha jaMghAoM ke bala para calane lgaa| vaha eka prakAra se bhojana ekatra karane vAlA (Food gatherer) thaa| usane pASANa yuga meM praveza kiyA, pASANa ke astra-zastra banAye, phira nava-pASANa yuga meM praveza karake una pASANa ke astra-zastroM ko sudhArA, adhika tIkSNa kiyA aura tatpazcAt lauha (tAmra) yuga meM praveza karake lohe ke astra-zastrAdi kA nirmANa kiyA apanI rakSA ke liye taba usane kabIloM ke sAtha rahanA zurU ki natra usane kabIloM ke sAtha rahatA zarU kiyA.khetI prAraMbha kI grAma bhI basAye / usa yuga meM usakI sahacarI nArI kA jIvana kyA thA? yaha kahanA muzkila hai| kucha zailacitroM se yaha anumAnita kiyA jA sakatA hai ki usa samaya unmukta jIvana thA, pArivArika rizte nahIM the| jaina vicArakoM ne kAlapravAha ko anAdi mAnA tathA yaha mata vyakta kiyA hai ki utsarpiNI tathA avasarpiNI ke 6-6 Are meM kramazaH sRSTi ke jIvana meM utthAna-patana huA karatA hai / avasarpiNI kAla ke prathama do Are tathA tIsare Are ke adhikAMza kAla meM bhoga yuga rahatA hai| karma kI AvazyakatA nahIM hotI thii| mAnava kI AvazyakatA "kalpavRkSoM' se pUrNa ho jAtI thii| yadi ise alaMkArika bhASA mAneM to sArAMza yaha nikalatA hai ki usa yuga ke mAnava kI AvazyakatA atyanta alpa hotI thI, prakRti mAtA (use kalpavRkSa hI kahA jA sakatA hai) pUrI kara detI thii| usa yuga meM puruSa aura nArI meM vaivAhika saMsthA kA avirbhAva nahIM huA thA, apitu pitA-mAtA kI saMtAna bAlaka-bAlikA yauna sambandha sthApita kara letI thii| yadi hama paidika sAhitya meM prApta saMvAda (yama-yamI saMvAda) kI ora vicAra kareM to usa yuga ke jIvana kA citra mAlUma par3a sakatA hai / caudahaveM kulakara nAbhirAya ke suputra RSabhadeva ne mAnava sabhyatA kI nIMva DAlI, vivAha saMsthA kI sthApanA kI, mAnava jAti ko karma kA upadeza diyaa| mAnava ne saMskRti ke kSetra meM praveza kiyA tathA parivAra kA vicAra sAkAra haa| nArI jIvana jAgaraNa : saubhAgyamala jaina | 255 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhvIratnapuSpavatI abhinandana grantha svAmI vivekAnanda ne eka bAra kahA thA Customs of one age of one yug have not the customs of another as yug comes after yug they have to change. mAnava jIvana ke kArya-kalApa meM parivAra kA mahattva hai / parivAra meM do mahatvapUrNa ikAI-puruSa tathA mahilA hai| cInI saMta kanphyUziyasa ne kahA thA "parivAra teja calate hue ratha ke samAna hai| parivAra ke sabhI sadasya azva haiM / eka azva kI nirIhatA bhI ratha kI gati meM bAdhaka hotI hai| karma hI ratha kA sArathI hai, artha (dhana) hI ratha ke pahie haiM sAmAjika jIvana hI ratha kA mArga hai aura sukha, zAnti aura mokSa hI ratha kA virAmasthala hai| parivAra teja calate hue ratha ke samAna hai|" tAtparya yaha hai ki yama-yamI saMvAda ke pUrva kA kAla yA RSabhadeva ke saMdeza ke pUrva kA kAla lagabhaga eka bindu jaisA lagatA hai / usa samaya kA nArI jIvana bhI koI jIvana thA jisameM nArI kevala puruSa kI bhoga-lipsA kI eka sAmagrI mAna lI gaI thI kintu RSabhadeva ne eka krAMtikArI kArya kiyA aura yahA~ se mAnava ke susaMskRta hone kI prakriyA prArambha hii| yahI kAraNa hai ki jahA~ puruSa ke liye RSabhadeva ne 72 kalAoM kI mAhiti Avazyaka mAnI, vahIM nArI ke lie bhI 64 kalAoM kI mAhiti jarUrI smjhii| unakI donoM putrI (brAhmI aura sundarI) kramazaH akSaravidyA tathA aMkavidyA meM niSNAta huii| donoM putra bharata tathA bAhubali ne jo mAnava samAja ke sammukha Adarza upasthita kiyA thA, vaha unake atyanta susaMskRta jIvana kA jvalanta udAharaNa hai / saMkSepa meM yaha ki yahI vaha bindu hai jahA~ se nArI kA eka svatantra astitva prArambha hotA hai / nArI-jIvana meM zikSA kA mahatvapUrNa yogadAna hotA hai| hama bhagavAna RSabhadeva yA anya tIrthaMkaroM ke kAla kI nArI jAgarUkatA kI kathA ko eka tarapha rakha deM kyoMki itihAsa kI pahu~ca vahA~ taka nahIM huI taba bhI vaidikakAlIna, upaniSadakAlIna, pArzvanAtha, mahAvIrakAlIna (jinakI aitihAsikatA nirvivAda hai) sthiti para hI nArI jAgaraNa ke prazna ko carcA kA viSaya banAyeMge to niHsandeha yaha pariNAma nikalatA hai ki vaidika kAla meM nArI kA sthAna samAja meM mahattvapUrNa thA, zikSA prApti kA pUrA adhikAra thA, sAhitya racanA meM bhI unakA yogadAna thA / udAharaNasvarUpa lopAmudrA, ghoSA kA nAma liyA jA sakatA hai, jinhoMne vedoM ke kucha mantroM kI racanA kI thii| upaniSadakAla meM maitreyI saMvAda, gArgI Adi ke prazna (jo rAjA janaka kI sabhA meM kiye gaye the) atyanta mahattvapUrNa haiM jisase unake viduSI hone kA saMketa milatA hai / yaha bhI satya hai ki jahA~ isa kAla meM isa prakAra kI viduSI mahilAoM kA jikra hai vahIM isI kAla meM mahilAoM ke prati avajJA kA bhAva bhI prArambha ho gayA thaa| zikSA ke kSetra meM unakA adhikAra kama kiyA jAne lagA, unake dhArmika adhikAra para aMkuza lagA, veda mantroM kA uccAraNa mahilAoM ke lie pratibandhita kara diyA gayA / jaina-bauddha yuga ke prArambhika kAla taka nArI zikSA lagabhaga banda sI hotI gaI, kevala usako kuzala gRhiNI hI bananA paryApta mAnA jAne lagA kintu jaina paramparA (bhagavAna pArzvanAtha tathA bhagavAna mahAvIra ke saMgha) meM kramazaH 38 hajAra tathA 36 hajAra bhikSaNiyoM kA saMgha thA jo kramazaH satI puSpacUlA evaM satI candanA ke netRtva meM thaa| tAtparya yaha ki jaina paramparA meM mahilAoM ke dhArmika AcaraNa karane yA pravajita hone yA zAstrAbhyAsa karane Adi para koI pratibandha nahIM thA, vaha bhI puruSa kI 256 / chaThA khaNDa : nArI samAja ke vikAsa meM jaina sAdhviyoM kA yogadAna Pr : www.jainedIROEDEE Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhvIratna puSpavatI abhinandana grantha bhAMti niHzreyasa kI prApti hetu usI utsAha se satarka thIM / jaina Agama meM jayantI zrAvikA ke viduSI hone kA jikra hai| bhagavAna mahAvIra kI mAtA trizalA svayaM viduSI thii| hAlAMki bhagavAna buddha ko apane saMgha meM bhikSuNI ko sthAna dene meM kAphI hicakicAhaTa thI / ve apanI mausI gautamI ko bhI apane ziSya Ananda ke Agraha se dIkSita karane ke bAda bhI bar3e bhayabhIta the / yaha satya hai ki brAhmaNa paramparA meM sUtra tathA smRtikAla meM mahilAoM para pratibandha adhika kar3e hote gaye / kaTu satya hai ki mahilAoM ke sambandha meM nindAtmaka ullekha, TippaNiyA~ Adi bhI jaina paramparA meM kama nahIM haiM kintu yadi hama gaharAI se soceM to unake kartA ne mahilAoM ke AkarSaka saundarya se kAmuka sAdhu kI rakSA ke khyAla se strI- caritra ko badanAma karane kA prayatna kiyA hai / saMskRta meM kahA gayA hai "ghRtakumbhasamA nArI, taptAMgArasamo pumAn" / nArI ghI ke ghar3e ke samAna hai tathA tapate hue aMgAre ke mutAbika puruSa hotA hai / yaha kaise sambhava hai ki kevala mahilA hI saba doSoM kI jananI ho gaI / isa sambandha meM DaoN0 jagadIzacandra jaina ne apanI pustaka " jaina Agama sAhitya meM bhAratIya samAja' pRSTha 246 meM bRhatsaMhitA ke kartA varAhamihira kA havAlA dekara likhA hai : "jo doSa striyoM meM batAye jAte haiM ve puruSoM meM bhI maujUda haiM / antara itanA hai ki striyAM unheM dUra karane kA prayatna karatI haiM, jabaki puruSa unase behada udAsIna rahate haiM / vivAha kI pratijJAe~ vara-vadhU donoM hI grahaNa karate haiM, lekina puruSa unheM sAdhAraNa mAnakara calate haiM, jabaki striyA~ una para AcaraNa karatI haiM / kAma-vAsanA se kauna adhika pIr3ita hotA hai ? puruSa, jo vRddhAvasthA meM bhI vivAha karate haiM / puruSa ke lie yaha kahanA ki striyA~ caMcala hotI haiM, durbala hotI haiM, aura avizvasanIya hotI haiM, dhRSTatA aura kRtaghnatA kI carama sImA hai / isase kuzala coroM kI yAda AtI hai jo pahale to apanA lUTA anyatra bhijavA dete haiM aura phira niraparAdho puruSoM ko cunautI dete hue unase apane dhana kI mAMga karate haiM / isake atirikta yaha bhI jJAtavya hai ki mahilAoM ne puruSa ko patana ke mArga se unmukha karane meM mahatvapUrNa yogadAna diyA hai| bhojarAja ugrasena kI kanyA rAjImati ne bhagavAna ariSTanemi ke vairAgya avasthA kA anugamana kara liyA thA / rathanemi tathA rAjImati giranAra parvata para tapasyA meM lIna the / rAjImati ke eka guphA meM praveza karane para rathanemi ne usa para Asakta hokara patana kA mArga apanAnA cAhA kintu rAjImati kI phaTakAra ke kAraNa vaha sajaga ho gayA tathA patana se baca gayA / aura bhI udAharaNa diye jA sakate haiM / saMbhavataH aisI nArI - ratna ke liye hI eka prAcIna vidvAna ne kahA thA "yatra nAryastu pUjyante ramante tatra devatA" / jahA~ nArI kI pUjA hotI hai, use Adara diyA jAtA hai vahA~ devatA ramaNa karate haiM / tAtparya yaha hai ki puruSa ho cAhe nArI yadi vivekazIla hai aura unakA hRdaya aura AcaraNa pavitra hai to parivAra, samAja aura rASTra sukhI hogA / yaha Avazyaka nahIM hai ki kevala mahilA kA hRdaya hI kaluSita hotA hai isa kAraNa unakA AcaraNa sadaiva apavitra hotA hai| eka cInI lokokti meM kahA gayA hai-- "agara tumhArA hRdaya pavitra hai to tumhArA AcaraNa bhI sundara hogA, tumhArA AcaraNa sundara nArI jIvana jAgaraNa : saubhAgyamala jaina | 257 www.ja Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHIL I sAdhvIratna puSpavatI abhinandana grantha hai to tumhAre parivAra meM zAMti rahegI, yadi tumhAre parivAra meM zAMti hai to rASTra meM suvyavasthA hogI aura yadi rASTra meM suvyavasthA hai to sampUrNa vizva meM zAMti aura sukha kA sAmrAjya hogaa|" deza meM eka samaya AyA jabaki nArI para asImita pratibandha laga gaye, unakA parde meM rahanA Avazyaka ho gayA, kevala yahI nahIM jo mahilAyeM ghara se bAhara nikalatIM unake sambandha meM unakI nimna sAmAjika sthiti kA anumAna kiyA jAtA thaa| nArI zikSA samAptaprAya thii| nArI kI isa duravasthA kA prArambha kaba huA ? yaha kahanA muzkila hai| kucha loga deza meM muslima AkramaNa ke pazcAt se isakA prArambha mAnate haiM / jo bhI ho, kintu yaha eka vAstavikatA thii| sthiti kevala yahIM taka nahIM thI apitu nArI ko mArA-pITA, apamAnita kiyA jAtA thaa| isI kAraNa sva0 rASTrakavi zrI maithilIzaraNa gupta ne nArI kI sthiti kA citraNa nimna zabdoM meM kiyA thA : abalA jIvana, hAya tumhArI yahI khaanii| A~cala meM hai dUdha, aura A~khoM meM pAnI // samaya ke parivartana ke sAtha uparokta sthiti meM parivartana AyA / nArI ne aMgar3AI lI, jAgaraNa huA / urdU ke eka kavi ne kahA thA "pharja aurata para nahIM hai, cAra dIvArI kI kaida / ho agara jabte najara kI aura khuddArI kI kaida / / ___ aba to nArI bhI puruSa ke samakakSa hokara jIvana ke pratyeka kSetra meM agrasara hai| usameM se puruSa se nimna sthiti ke hone kA bhAva samApta hotA jA rahA hai| hAlAMki jaina paramparA meM nArI para dhArmika upAsanA, sAdhanA Adi para kabhI koI pratibandha nahIM rahA jaisA ki uparokta vivaraNa se spaSTa hai kintu vyavahAra meM jaina parivAroM meM bhI nArI ke prati samAna vyavahAra kama dekhane meM AtA thaa| dharma ke kSetra meM samAna rUpa se apanI upAsanA yA sAdhanA meM bhAga le sakane ke bAvajUda bhI gharoM meM samAnatA kA vyavahAra nahIM hotA thA / jaisA ki Upara batAyA gayA hai ki bhagavAna pArzvanAtha ke kAla meM bhI sAdhanA ke liye mahilAe~ sAdhvI dIkSA grahaNa karatI thiiN| bhagavAna mahAvIra ke kAla meM mahAsatI candanabAlA ke pUrva jIvana kA vRtta batAtA hai ki usako bAjAra meM vikraya kiyA gayA thaa| yaha sAmAjika vikRti kA pariNAma thaa| bhagavAna mahAvIra ne caMdanabAlA kA uddhAra kiyA, usake hAtha se bhikSA grahaNa kI tathA upayukta samaya para sAdhvI dIkSA pradAna karake apane vizAla saMgha kI pramukha netrI bnaayaa| bhagavAna pArzvanAtha tathA bhagavAna mahAvIra ke saMgha meM sAdhviyoM kI saMkhyA bahuta thii| itane vizAla saMgha kA netRtva sAdhvI ko sauMpA jAnA unakI vidvattA tathA kAryakSamatA kA spaSTa pramANa hai| antima tIrthaMkara bhagavAna mahAvIra ke saMgha meM sAdhviyoM kI upekSA unake nirvANa ke kitane samaya pazcAt prArambha haI tathA usake kyA kAraNa the? ina praznoM ke saMbaMdha meM nizcita rUpa se nahIM kahA jA sakatA hai / bhagavAna ke nirvANa ke pazcAt tathAkathita kucha granthoM meM jo prAvadhAna kiye gaye pUrisa-jeTThA Adi vAkya kA udAharaNa diyA jA sakatA hai isa prakAra ke prAvadhAna se jahA~ sAdhu samudAya meM sAdhviyoM ke prati nimna sthiti kA bhAva AyA vahIM sAdhviyoM meM hInatva kI bhAvanA jAgRta huI aura sAdhu samudAya ne usa hInatva bhAva ko sthAyI rUpa dene kA prayatna kiyA / gata kucha varSoM meM sAdhvI samudAya meM bhI punarjAgaraNa kA bhAva jagA hai aura usI ke pariNAmasvarUpa san 1964 meM adhikArI muni sammelana ke samaya se yA usake kucha pUrva se "candanabAlA zramaNI saMgha' kI sthApanA huI hai jisakI adhyakSA tapomUrti parama viduSI mahAsatI sohanakuMvarajI thii| 258 | chaThA khaNDa : nArI samAja ke vikAsa meM jaina sAdhviyoM kA yogadAna H+team Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - inhIM mahAsatI sohanaku~varajI ke pAsa udayapura nivAsI zrI jIvanasiMhajI baraDiyA kI suputrI zrI sundarakumArI ne apanI laghu vaya (kevala 14 varSa) meM hI dIkSA grahaNa kI aura unakA dIkSA nAma mahAsatI puSpavatI jI rakhA gyaa| viduSI sAdhvI puSpavatI jI ne dIkSA ke pazcAt se sAhitya, dharma, darzana sambandhI granthoM, jaina AgamoM kA adhyayana prArambha kara diyaa| pariNAmasvarUpa vaha sAdhanA ke kSetra ke sAtha vidyA ke tri meM bhI satata pragati karatI rhiiN| unhoMne apane sAdhanAkAla meM hI kaI graMthoM kA praNayana tathA saMpAdana kiyA hai / yaha eka maNikAMcana yoga hai ki mahAsatI puSpavatI ke saMsAra pakSa ke sahodara sAhitya vAcaspati zrI devendra munijI haiM jo upAdhyAya zrI puSkara munijI ke vidvAna ziSya haiM / mujhe mahAsatI jI ke darzana zraddheya devendra munijI kI kRpA se hI hue the| mahAsatI jI ke saumya mukha maNDala para apUrva zAnti tathA sAdhanA kI jhalaka spaSTa dRSTigocara hotI hai| mahAsatI jI ke sAdhanAkAla ko AgAmI 12-2-1988 ko ardhazatAbdI jitanA lambA kAla ho jaavegaa| merI hArdika kAmanA hai ki mahAsatI jI cirAyu hokara apanI Atma-sAdhanA meM salagna raheM tathA jinazAsana kI prabhAvanA karatI rheN| - - ---- puSpa-sUkti-saurabha satya saMsAra kI sabase bar3I zakti hai| saMsAra ke samasta baloM kA samAveza satya meM ho jAtA hai| / satya kA sarvAMgINa svarUpa samajhane ke lie dRSTi kA zuddha, spaSTa aura sarvAMgINa honA bahuta Avazyaka hai| - satya ko bhalI-bhA~ti samajhane ke lie manuSya ko samyagdarzana evaM samyagjJAna kI agni meM avidyA ko bhasma karanA par3atA hai, tabhI hRdaya meM satya kA sUrya udita hotA hai| / jaise namaka kI DalI aura namaka donoM alaga-alaga nahIM haiM, eka hI haiM, vaise hI sat aura satya donoM eka hI haiN| / sat vastu satya se vyApta hai, sat meM satya otaprota hai / sat aura satya donoM meM bheda nahIM hai, donoM eka hI haiN| 0 jo svayaM tInoM kAla meM rahe, jisake astitva ke lie dUsare kI apekSA na . rahe, usakA nAma satya hai| 0 satya svayaM vidyamAna rahatA hai, usake hI AdhAra para anya sArI cIjoM kA astitva nirbhara hai| -puSpa-sUkti-saurabha nArI jIvana jAgaraNa : saubhAgyamala jaina | 256.