Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAdiyAnI prAcIna jinapratimA madhusUdana DhAMkI rAjasthAnanA purAtana gUrjaradeza paMthakamAM, arbudAcalanI pharate, IsvIsananA sAtamA zatakanA pUrvArdhamAM cApa vaMzanuM zAsana hatuM. te kALanA tyAMnAM ullekhanIya sthAnomAM hatAM bhillamAla (bhinnamAla), kutsApura (kusumA), brahmANa (varamANa), vaTapura ke vaTAkarasthAna (vasatagaDha), ItyAdi grAma-nagara. tyAMthI prAcIna zilpa-sthApatyanA avazeSo vA zilAlekhAdi prApta thayAM che. e samudAyanuM evuM ja eka jUnuM sthAna che "naMdigrAma' kiMvA hAlanuM 'nAdiyA', jenA dazamA zataka jeTalA purANA bhAga dharAvatA nAnA jinAlayanA garbhagRhamAM zvetAmbara jaina saMpradAyanI, pazcima bhAratamAM jUjavI ja bacelI, prAcInatara pratimAomAMnI eka jaLavAyelI che (citra 1). saM. 192 | I. sa. 1036nA ajarInA jinamandiranI dhAtupratimAnA lekhamAM "naMdigrAmacetya" evo ullekha che; tema ja saM. 1130 / I. sa. 1074nA nAdiyAnA jinAlaya pAse korela lekhamAM "naMdiyakatya'nA parisaramAM vApI nirmANa karAvyAno ullekha che, je uparathI nAMdiyAnuM madhyakAlIna abhidhAna naMdigrAma' evaM catyanuM gAmanA nAma parathI "naMdiyakacaitya' abhidhAna hovAnuM siddha thAya che. sirohI AsapAsanA paMthakamAM pracalita jUnI lokokitamAM "nANA diyANA nAMdiyA, jIvitasvAmI vAMdiyAjevI kahevata prasiddha che, jethI prastuta sthaLonAM jinagRhomAM 'jIvaMtasvAmI' (mukhyatve mahAvIra)* nI pratimAo eka kALe sthApita hovAno nirdeza maLe che. nAMdiyAnA jinamaMdiranA garbhagRhamAM pratiSThita mUlanAyaka jinanI pratimA (citra 1} aneka daSTie apratima che. teno ALekha pazcima bhAratanI ati paricita madhyakAlIna jina mUrtiothI taddana nirALo che. pITha-paTTanA paDakhalAmAM pArzvavata vyAlanAM rUpo dharAvatA siMhAsananI pIThikA bhAganA movADamAM, cheDAnA bhAge, eka eka siMha, ane e bannenI vacAre ADuM dharmacakra, ane tenI aDakhe paDakhe kaMDArelAM mRgalAMnI joDI guptayuganI sAranAtha AdinI buddha pUrtionA ghATa-vidhAnanI paripATImAMthI UtarI AvyAno saMketa kare che. pITha para masUraka vA gAdI para sthita jinarAjanA lagabhaga kATakhUNe, be madhyama kadanA tathA sulalita bhaMgimAmAM atyaMta suDoLa evuM sukumAra cAmaradhArI (indro vA yakSo, prAtihArya rUpe sthira thayA che (citra 2, 3). cAmaradharonA AlakanA gUMcaLAothI manamohaka banatA mastaka para ratnapinaddha traNa padakavALA paTTabandhathI zobhAyamAna karaNDa mukuTa ullekhanIya che. vacce padmAsanastha jinapratimAnA padmaprabhAmaMDaLanI AjubAju apsarA sahita, prazAnta mukhamudrAyukata, vINAdhara gandharva, ane e joDalInI upara vidyAdharI sameta AkAzacAri mAlAdharanAM rUpa kADhelAM che (citra 4, 5). jinabimbanA zIrSa para purANI paraMparA anusAra pUrA bhAgamAM dakSiNAvartakezanuM Alekhana che. pratimAnA Asana para ke anya bhAga para) lekha nathI. paraMtu jinamUrtinI ane parikaradevatAonI vigato guhAmaMdiro kiMvA layana maMdironI bhIMto para kaMDArela, ke tyAM garbhagRhomAM saMsthira pratimAonAM Ayojana ane kAraNInuM smaraNa karAvatI hoI tema ja zailIgata sAmAnya ane vizeSa lakSaNonA AdhAre, tene IsvIsananA 7mAM zatakanA madhyabhAgamAM mUkI zakAya. paraMtu jema ukeza (osiyA)nA pratIhArakAlIna mahAvIra jinAlayanI mukhya pratimAnA saMbaMdhamAM banyuM tema ahIM paNa A virala jinapratimAnA kalAtattvane vaNasAvI mAryuM che. kAraNamAM joIe to zvetAmbara paraMparAnI keTalIka sadIothI cAlI AvatI arcA ane enI arcanA-paddhatimAM caityavAsI jamAnAthI vikasI AvI rahela tatvo. temAM jinanI mukhAkRtinA samAdhistha prazamarasano hIsa karI detAM kALA raMgathI cItarela bhramara, sphaTikanAM cakSao, ane vakSa:sthaLa AjubAju ane anyatre coMTADela dhAtumaya TIlAo temaja varakhanA lepa. nAMdiyAnI A pratimAmAM to cAmaradhara yakSone paNa choDyA nathI. kALI bhamaro ane
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhusUdana DhAMkI Nirgrantha gaoNgalsa jevI caDAvelI moTI AMkhothI emanI zAtimaya prasanna mukhamA para grahaNa lAgI gayuM che. A indro vA yakSonI pAMca-cha dAyakA pahelAMnI tasavIromAM temanAM asalI devatAI didAra ane manohAritA prakaTa rUpe pekhI zakAya che. nAMdiyAnI pratimAthI pacAsa-poNoso pUrvanI hoI zake tevI che mahuDI koTyarkanI ArasI mAtakA', ane pachInI jina pratimAomAM joIe to varamANanA mahAvIra jinAlayanI navamAM zatakanA antima bhAganI pratimA tarapha nirdeza karI zakAya, paraMtu tyAM paNa pratimAnI asalI bhAvavAhitA cakSu-TIlAdithI naSTa thaI gaI che. TippA :1. zvetAmbara saMpradAyamAM durbhAgye muslima AkramaNo daramiyAna temaja jIrNoddhArakonA pratApe, ane pUjAnI viziSTa rUDhine prabhAve, prAcInatara pratimAono vinAza thaI cUkayo che. je kaMI bacyuM che temAM pUjAtI prAcIna pratimAo paNa kramaza: e ja paLe gatimAna che. ene ravAnA, enAM kalAtattvone yathAvat jALavI rAkhavAnA, koI ja prayatna thatA nathI ke te prakriyAne uttejana devAne badale tenAthI viruddhanAM ja upadeza ane kAryo jovA maLe che. 2. juo munirAja jayantavijaya, arbudAcala pradakSiNA jaina lekha saMdoha, bhAvanagara visaM. 205 (I. sa. 1949), pR 142 lekhAMka 396. A pratimA mULe nAdiyAnA jinAlayamAM hovI joIe. naMdigrAmano ullekha pachInA be lekhomAM paNa maLe che. jemake ArAsaNa (muMbAriyA)nA neminAtha maMdiranI pArzvanAthanI pratimAnA Asanano saMvat vagarano lekha (ejana pR0 14, lekhAMka 41), tathA AbhU-delavADAnI lUNasahInI eka devakulikAnI jinamUrtino saM. 139 I. sa. 1323no lekha (juo jinavijaya, prAcIna jaina lekha saMgraha (dvitIya bhAga), bhAvanagara 1921, pR. 19, lekhAMka 119). 3. muni jayantavijaya, arbudAcala0, pR.158, lekhAMka 452. 4. 'jIvaMtasvAmI'nI mUrtio ahaMtu vardhamAnanI kumAra avasthA sUcavatI mukuTAdi AbhUSaNo sameta banatI. evI sauthI prAcIna, chaThThA-sAtamA saikAnI mUrtio aMkoTaka (AkoTA)thI maLI Avela jaina pratimA saMgrahamAM che. rAjasthAnamAM sirohInA ajitanAtha maMdiramAM tathA jodhapuranA saMgrahAlayamAM keTalIka dazamA-agiyAramA zatakanI mUrtio maLI AvI che, je sau para (sva0) Do. umAkAnta zAhe ghaNA upayukata lekho lakhyA che. A sivAya ukeza (osiyAM)nAM toraNa-tanmonI jaMdhAmAM, AghATa (AhADa)nA prAcIna jinAlayanA gUDhamaMDapa para, zamIpATI (vADI) AdinAM 11mI sadInA bhavya maMdiranI jaMdhA AdimAM prastuta bhAvanI pratimA kaMDArita thayelI che. pa. paratu nANA, diyANA, nAdiyAmAM Aje to jIvaMtasvAmInI pratimA upasthita nathI. saMbhava che ke sirohInA ajitanAtha maMdiramAM pratiSThita be jIvanta svAmInI che te uparyukata sthAnomAMthI pachInA kALe lAvavAmAM AvI hoya. 6. nAdiyAnA gUDhamaMDapamAM garbhagRhanI dvArazAkhAnI AjubAjumAM gokhalA jevuM karI, temAM ArasanI be eka jUnI mUrtio sthApita karelI che, paNa te 11mI zatAbdInA pUrvArdhanI che. che. sAmAnya rIte prAcIna bauddha tathA jaina mUrtiomAM buddha vA jinanA siMhAsananA pITha pRSThanI AjubAju gaja, vyAsa, ane makaranAM rUpo uparAuparI karavAnI prathA hatI. ahIM gaja tathA makara mATe samAsa na hovAthI prastutanAM rUpo koya nathI. 8, buddhanI mUrtimAM e pratIkonI sArthakatA eTalA mATe che ke cakra sAthenI mRgajeDIthI banArasa pAse sAranAthamAM buddhanA mRgadAva' vanamAM thayelA dharmacakrapravartana' kiMvA prathamopadeza tyAM sUcita thAya che. jyAre jinanA jIvana sAthe Avo saMketa karatI koI ja ghaTanA joDAyelI nathI. samavAyAMgasUtra (saMkalana prAya: IsvI 353)mAM jinanA 34 atizayomAM dharmacaka eka "vAstavika vastu rUpe ane AkAzagata mAnavAmAM AvyuM che. madhyayugamAM mRga ane mRgalIne 'satyamRga ane karuNAmRgI' jevuM arthaghaTana jinaparikarane varNavatA madhyakAlIna sAhityamAM vAMcyAnuM smaraNa che, paNa te sau moDenI kalpanA mAtra che. A Akhoye haitava (motI) bauddha pratimavidhAnamAMthI levAyelo hovAnuM suspaSTa che.
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. nAMdiyA, rAjasthAna, mahAvIra jinAlaya, garbhagRha, mUlanAyaka jina, prAya: IsvI 7mI zatAbdI madhyabhAga. Jain Education Internationa www.jainey org
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2. cAmaradhara Indra vA yakSa (mUlanAyakanI DAbI bAju). 3. cAmaradhara Indra vA yakSa (mUlanAyakanI jamaNI bAju).
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4. mULanAyaka jina pratimAnI DAbI bAjue nabha :cara gandharva ane vidyAdharanAM yugalo.
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5. mULanAyaka jinapratimAnI jamaNI bAjue nabha :cara gandharva ane vidyAdharanAM yugalo. Forevale Personal One www.ainelibrar dig
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ Vd. I-1995 nAdiyAnI prAcIna jinapratimA 9 cAmara' pratIka tAmbara paramparAmAM 34 atizayomAM, ane pachIthI pAMcamA zatakathI aSTa mahAprAtihAryomAM paNa gaNAyuM che, jyAre digambara paramparAmAM chaThThA saikAthI upalabdha 34 atizayomAM tene lIdhuM nathI. te kevaLa prAtihAryomAM ja samAviSTa che. 10. eka zilpazAstramAM prabhAmaMDalanA traNa prakAro vAMcyAnuM smaraNa che : "AdityaprabhA,' 'candraprabhA,' ane 'padmaprabhA.' vyavahAramAM prAphamadhyakALamAM tema ja madhyakALamAM "ratnaprabhA' paNa jovA maLe che. (AnAM daSTAnto DAhala dezanI cedi zailImAM, jabalapura AdinI darAmAM zatakanI jinamUrtiomAM, joyAnuM smaraNa che.). 11. kuvalayamAlAhAkAra caityavAsI udhotanasUri (I. sa. 78)e potAnAthI cothI peDhIe thaI gayela pUrvaja zivacandra mahattara (prAya: IsvI 650-675) bhinnamAlanA jinamaMdiramAM darzanArthe AvelA ane pachI tyAM ja sthira thayelA, tevI noMdha karI che. saMbhava che ke nAdiyAnI jinamUrti bhinnamAlanI paripATI anusAranI hoya. bhinnamAla nAMdiyAthI bahu to cALIseka mAIla dUra haze. 12. ema jaNAya che ke pahelAM ahIMnI pratimAmAM cakSu-TIlAM hatAM nahIM, te saMbaMdhamAM (sva) muni jayantavijaye noMdhyuM che ke... 'sArI rIte pUna-prakSAlana thavAnI ane cakSu-TalAM lagAvavAnI khAsa jarUra che." (juo arbudAcala pradakSiNA) (Abu bhAga cotho), amadAvAda vi. saM. 204 (I. sa. 1948), pR. 258. 13. Cf. Siella Kramrisch, The Art of India, 3rd. Ed., Delhi 1965, Plate 54. 14. citra mATe juo Historical and Cultural Chronology of Gujarat, Ed. M. R. Majmudar, Baroda 1960, pl XXXV B; A U.P. Shah, "Sculptures from Samlaji and Roda", Bulletin of the Baroda Museum Picture Gallery, Vol XIN (Special number 1960, fig 30). 14. Cf. M. A. Dhaky, 'The Vimal Period Sculptures in Vimalavasahi,' Aspects of Jainology, vol II, Varanasi 1987, Fig 7. (atre prakAzita tamAma mitro The American Institute of Indian Studies, Varanasi nI sahAya ane saujanyane AbhArI citrasUcI :(1) nAdiyA, rAjasthAna, mahAvIra jinAlaya, garbhagRha, mUlanAyaka jina, prAya:isvI kamI zatAbdI madhyabhAga. (2) cAmaradhara Indra vA yakSa (mUlanAyakanI DAbI bAju). (3) cAmaradhara indra vA yakSa (mUlanAyakanI jamaNI bAju). (4) mULanAyaka jina pratimAnI DAbI bAjue nabha :cara gandharva ane vidyAdharanAM yugalo. (5) mULanAyaka jinapratimAnI jamaNI bAjue nabhacara gandharva ane vidyAdharanAM yugalo.