Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ CIDIDI kucha loga paramparAvAdI hote haiN| ve paramparA se prApta apane zAstroM ko zAzvata mAnate cale jAte haiN| unheM una zAstroM ke pATha aura artha meM kisI anusandhAna kI apekSA anubhUta nahIM hotI / kintu anusandhitsu varga isa bAta ko svIkAra nahIM karatA / vaha zAstra ke pATha aura artha -- donoM kA anusandhAna karatA hai aura jo kucha nayA upalabdha hotA hai| use vidvAnoM ke samakSa prastuta bhI karatA hai / hamane AcArya zrI tulasI ke vAcanA- pramukhatva meM jaina AgamoM ke anusandhAna kA kArya prArambha kiyaa| eka aura hama pATha kA anusandhAna kara rahe haiM to dUsarI ora artha ke anusandhAna kA kArya bhI calatA hai| AgamoM ke sUtra pATha kI aneka vAcanAeM haiM aura pandraha sau varSa kI isa lambI avadhi meM aneka kAraNoM se unameM aneka pATha-bheda ho gaye haiN| arthameva unase bhI adhika milatA hai| anusandhAna kA uddezya hai mUla-pATha aura mUla artha kI khoja aneka prakAra ke pAThoM aura arthoM meM se mUla pATha aura artha kI khoja nikAlanA koI sarala kArya nahIM hai| phira bhI manuSya prayatna karatA hai aura kaThina kArya ko sarala banAne kI usameM bhAvanA sannihita hotI hai| hamArA prayatna aura hamArI bhAvanA mUla ke anusandhAna kI dRSTi se prerita hai| isIlie isa kArya ke prati hamArA dRSTikoNa satya ke prati samarpita hai, kisI sampradAya yA kisI vizeSa vicAra ke prati samarpita nahIM hai / 1. namaskAra mahAmantra eka vizleSaNa : yuvAcAryazrI mahAprajJajI ( terApaMtha sampradAya) maMgalavAda - dArzanika yuga meM zAstra ke prArambha meM maMgala, abhidheyabandha aura prayojana ye cAra anubandha batalAye jAte the / Agama yuga meM ina cAroM kI paramparA pracalita nahIM thI / AgamakAra apane abhidheya ke sAtha hI apane Agama kA prArambha karate the / Agama svayaM maMgala haiN| unake lie phira maMgala vAkya Avazyaka nahIM hotA / jayadhavalA meM likhA hai ki Agama meM maMgala - vAkya kA niyama nahIM hai / kyoMki parama Agama meM citta ko kendrita karane se niyamataH maMgala kA phala upalabdha ho jAtA hai|" isa vizeSa artha ko jJApita karane ke lie bhaTTAraka guNadhara ne grantha ke prArambha meM maMgala nahIM kiyaa|" 2. +8+6 kasAya pAhuDa, bhAga 1, gAthA 1, pR0 : etvapuNa niyamo gariva, paramAgamuvajogammi vime maMgalaphalobhAdo | vahI, pR0 6 : etassa atyavisegara jAgAvaNa guNaharamaDAraeNa gaMdhasthAdIe Na maMgalaM kathaM / .
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 karmayogI zrI kesarImalajI surANA abhinandana grantha : catartha khaNDa .. . ............................................................... AcArAMga sUtra ke prArambha meM maMgala-vAkya upalabdha nahIM hai / usakA prArambha-'suyaM me AusaM ! teNa bhagavayA evamakkhAyaM'-isa vAkya se hotA hai| sUtrakRtAMga sUtra kA prArambha-'bujjhejjha tiuTTejjA'--isa upadeza-vAkya se hotA hai| sthAnAMga aura samavAyAMga sUtra ke Adi-vAkya 'suyaM me AusaM ! teNa bhagavatA evmkkhaatN'-haiN| bhagavatI sUtra ke prArambha meM tIna maMgala vAkya milate haiM 1. namo arahatANaM / namo siddhANaM / namo AyariyANaM / namo uvjjhaayaannN| namo savva sAhUNaM 2 namo baMbhIe livIe 3. namo suyassa / jJAtAdharmakathA, upAsakadazA, antakRtadazA, anuttaropapAtikadazA-ina saba sUtroM kA prArambha 'teNa kAleNaM teNa samaeNaM'--se hotA hai| praznavyAkaraNa sUtra kA Adi-vAkya hai---'jambU / ' vipAkasUtra kA Adi-vAkya vahI-'teNa kAleNaM teNa samaeNaM' hai| jaina AgamoM meM dvAdazAMgI svata: pramANa hai| yaha gaNadharoM dvArA racita mAnI jAtI hai| isakA bArahavA~ aMga upalabdha nahIM hai / upalabdha gyAraha aMgoM meM, kevala bhagavatI sUtra ke prArambha meM maMgala-vAkya haiM, anya kisI aMga-sUtra kA prArambha maMgala-vAkya se nahIM huA hai| sahaja hI prazna hotA hai ki upalabdha gyAraha aMgoM meM se kevala eka hI aMga meM maMgala-vAkya kA vinyAsa kyoM ? kAlAntara meM maMgala-vAkya ke prakSipta hone kI adhika saMbhAvanA hai| jaba yaha dhAraNA rUr3ha ho gaI ki Adi, madhya aura anta meM maMgala-vAkya honA cAhie taba ye maMgala-vAkya likhe gye| __bhagavatI sUtra ke pandrahaveM zataka ke prArambha meM bhI maMgala-vAkya upalabdha hotA hai 'namo suyadevayAe bhgviie'| abhayadevasUri ne isakI vyAkhyA nahIM kI hai| isase lagatA hai ki prArambha ke maMgala-vAkya lipikAroM yA anya kisI AcArya ne vRtti kI racanA se pUrva jor3a diye the aura madhyavartI maMgala vRtti kI racanA ke bAda jur3A / pandrahaveM adhyayana kA pATha vighnakAraka mAnA jAtA thA, isalie isa adhyayana se sAtha maMgala-vAkya jor3A gayA, yaha bahuta saMbhava hai| maMgalavAkya ke prakSipta hone kI bAta anya AgamoM se bhI puSTa hotI hai| dazAzru taskandha kI vRtti meM maMgala-vAkya ke rUpa meM namaskAra maMtra vyAkhyAta hai, kintu cUNi meM vaha vyAkhyAta nahIM hai| isase spaSTa hai ki cUNi ke racanAkAla meM vaha pratiyoM meM upalabdha nahIM thA aura vRtti kI racanA se pUrva vaha unameM jur3a gayA thaa| kalpasUtra (pardUSaNAkalpa) dazAzrutaskandha kA AThavA~ adhyayana hai| usake prArambha meM bhI namaskAra maMtra likhA huA milatA hai / Agama ke anusandhAtA muni puNyavijayajI ne ise prakSipta mAnA hai| unake anusAra prAcInatama 1. vizeSAvazyakabhASya, gAthA0 13, 14 : taM maMgalamAIe majjhepajjaMtae ya satthassa / paThamaM satthassAvigdhapAragamaNAe niddiThaM // tassevAvigghatthaM majjhimayaM aMtimaM ca tasseva / avvocchittinimitta sisspsissaaivNsss|
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ namaskAra mahAmantra : eka vizleSaNa 116 tADapatrIya pratiyoM meM yaha upalabdha nahIM hai aura vRtti meM bhI vyAkhyAta nahIM hai| yaha aSTama adhyayana hone ke kAraNa isameM madhya maMgala bhI nahIM ho sakatA / isalie yaha prakSipta hai|' prajJApanA sUtra ke prArambha meM bhI namaskAra mantra likhA huA milatA hai, kintu haribhadrasUri aura malayagiriina donoM vyAkhyAkAroM ke dvArA yaha vyAkhyAta nahIM hai| prajJApanA ke racanAkAra zrI zyAmArya ne maMgala-vAkyapUrvaka racanA kA prArambha kiyA hai| isase jJAta hotA hai ki I0 pU0 pahalI zatAbdI ke Asa-pAsa Agama-racanA se pUrva maMgala-vAkya likhane kI paddhati pracalita ho gii| prajJApanAkAra kA maMgala-vAkya unake dvArA racita hai| ise nibaddha-maMgala kahA jAtA hai / dUsaroM ke dvArA race hue maMgala-vAkya uddhata karane ko 'anibaddha maMgala' kahA jAtA hai| prati-lekhakoM ne apane prati-lekhana meM kahIM-kahIM anibaddha-maMgala kA prayoga kiyA hai / isIlie maMgala-vAkya likhane kI paramparA kA sahI samaya khoja nikAlanA kucha jaTila ho gyaa| namaskAra-mahAmantra ke pATha-bheda namaskAra mantra kA bahupracalita pATha yaha hai--Namo arahatANaM, Namo siddhANaM, Namo AyariyANaM, Namo uvajhAyANaM, Namo loesavvasAhUNaM / prAcIna granthoM meM isake aneka padoM evaM vAkyoM ke pAThAntara gilate haiMNamo--namo arahaMtANaM-arihaMtANaM, aruhaMtANaM / AyariyANaM-AiriyANaM / Namo loe savvasAhUNaM-Namo sanya sAhUNaM / namo arahaMtAnaM, namo sava-sidhAnaM / prAkRta meM Adi meM 'na' kA 'Na' vikalpa hotA hai| isalie 'namo' Namo' ye donoM rUpa milate haiN| prAkRta meM 'ahaM,' dhAtu ke do rUpa banate haiM--arahai, arihai / 'arahatANaM' aura 'arihaMtANaM' ye donoM 'arha,' dhAtu ke zatR pratyayAnta rUpa haiM / 'arahaMta' aura 'arihaMta'--ina donoM meM koI arthabheda nahIM hai| vyAkhyAkAroM ne 'arihaMta' zabda ko saMskRta kI dRSTi se dekhakara usameM arthabheda kiyA hai| arihaMta--zatru kA hanana karane vaalaa| yaha artha zabdasAmya ke kAraNa kiyA gayA hai / Avazyakaniyukti meM yaha artha upalabdha hai| arhatA kA artha isake bAda kiyA gayA 2 . 1. kalpasUtra (muni puNyavijayajI dvArA saMpAdita), pR03 : kalpasUtrArambhe netad namaskArasUtrarUpaM sUtraM bhUmnA prAcInatameSu tADapatrIyAdarzaSu dRzyate, nApi TIkAkRdAdibhiretadAdRtaM vyAkhyAtaM vA, tathA cAsya kalpasUtrasya dazAzrutaskandhasUtrasyASTamAdhyayanatvAnna madhye maMgalarUpatvenApi etatsUtraM saMgata miti prakSiptamevaitad sUtramiti / prajJApanA, pada 1, gAthA 1: vavagayajaramaraNa bhae siddha abhivaMdiUNa tiviheNaM / vaMdA mi jiNavaridaM, telokkaguruM mahAvIraM // 3. dhavalA, SaTkhaDAgama 1 / 1 / 1, pR0 42 : taM ca maMgalaM dRvihaM, NibaddhamaNibaddhamidi / tathya Nibaddha NAma, jo suttasmAdIe suttakattAreNa kayadevadANamokkAro, taM NibaddhamaMgalaM / jo suttasmAdIe suttakattAreNa Na Nibaddho devadANamokAro, tamaNibaddha paMgalaM / 4. Avazyakaniyukti, gAthA 616620: iMdiyavisayakasAye parIsahe veyaNAo uvsgge| ee ariNo haMnA, arihaMtA teNa buccaMti / / aTThavihaM vi a kammaM, aribhUaM hoi savvajIvANaM / taM kammamari haMtA arihaMtA teNa vuccaMti / /
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 karmayogI zrI kesarImalajI surANA abhinandana grantha : caturtha khaNDa hai| isa ardhabheda ke hone para 'arahaMta' aura 'arihaMta' ye donoM eka hI dhAtu ke do rUpoM se niSpanna do zabda nahIM hote kintu bhinna-bhinna artha vAle do zabda bana jAte haiM / ke nirbusikAra ne arihaMta arahaMta ke tIna artha kie haiM--- Avazyaka 1. pUjA kI arhatA hone ke kAraNa arahaMta / 2. ari kA hanana karane ke kAraNa arihaMta / 3. raja- karma kA hanana karane ke kAraNa arihaMta / vIrasenAcArya ne arihaMtANaM' pada ke cAra artha kiye haiM- 1. ari kA hanana karane ke kAraNa arihaMta / 2. raja kA hanana karane ke kAraNa arihaMta / 2. rahasya ke abhAva se arihaMta / 4. atizaya pUjA kI ahaMtA hone ke kAraNa arihaMta / prathama tIna artha ari + hantA -- ina do padoM ke AdhAra para kie gae haiM aura cauthA artha arha, dhAtu ke 'arahaMtA pada ke AdhAra para kiyA gayA hai| bhASAyI dRSTi se 'namo' aura 'namo' tathA 'arahaMtANaM' aura 'arihaMtANaM' ina do meM mAtra rUpabheda hai, kintu mantrazAstrIya dRSTi se 'na' aura 'Na' ke uccAraNa kI bhinna-bhinna pratikriyA hotI hai / 'Na' mUrdhanya varNa hai| usake uccAraNa se jo gharSaNa hotA hai, jo mastiSkIya prANa-vivat kA saMcAra hotA hai, vaha 'na' ke uccAraNa se nahIM hotA / arahaMtANaM ke akAra aura arihaMtANaM ke ikAra kA bhI mantrazAstrIya artha eka nahIM hai| mantrazAstra ke anusAra akAra kA varNa svarNima aura svAda namakIna hotA hai tathA ikAra kA varNa svarNima aura svAda kaSailA hotA hai / akAra pulliMga aura ikAra napuMsakaliMga hotA hai| arahaMtANaM yaha pATha bheda bhagavatI sUtra kI vRtti meM vyAkhyAta hai / vRttikAra abhayadevasUri ne isakA artha apunarbhava kiyA hai / jaise bIja ke atyanta dagdha ho jAne para usake aMkura nahIM phUTatA, vaise hI karma-bIja ke atyanta dagdha ho jAne para bhavAMkura nahIM phUTatA 1'2 1. Avazyakaniyukti, gAthA 821 : arihaMta vaMdanasaNANi arihaMta pUvakAre / siddhigamaNaM ca arihA arahaMtA teNa vaccati // 2. AvazyakanipuMkti, gAvA 22 devAsuramaesa arihA pUA suruttamA jamhA / ariNo iyaM ca tA ahaMtA teNa vacyati // 3. dhavalA, SaTakhaMDAgama 1 / 1 / 1, pRSTha 43-45 : arihananAdarihantA |''''''rjohnnaad vA arihantA / rahasyAbhAvAd vA arihantA / ----atizayapUjArhatvAt vArhantaH / 4. vidyAnuzAsana, yogazAstra 1001. 5. bhagavatI vRtti, patra 3 : aruhaMtANamityapi pAThAntaraM tatra arohadbhyaH, anupajAyamAnebhyaH kSINakarmabIjatvAt, Aha ca- 7 dagdhe bIje pacAjayantaM prAdurbhavati nAMkuraH / , karmabIje tathA dagdhe na rohati bhavAMkuraH // .
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ namaskAra mahAmantra : eka vizleSaNa 121 Avazyakaniyukti aura dhavalA meM 'aruhaMta' pATha vyAkhyAta nahIM hai| isase pratIta hotA hai ki yaha pAThAntara unake uttarakAla meM banA hai| aisI anuzruti bhI hai ki yaha pAThAntara tamila aura kannar3a bhASA ke prabhAva se huA hai| kintu isakI puSTi ke lie koI pramANa prApta nahIM hai| aruha zabda kA prayoga AcArya kundakunda ke sAhitya meM milatA hai| unhoMne 'aruhaMta' aura 'arahaMta' kA eka hI artha meM prayoga kiyA hai / ve dakSiNa ke the, isaliye 'arahaMta' ke artha meM 'aruha' kA prayoga dakSiNa ke uccAraNa se prabhAvita hai, isa upapatti kI puSTi hotI hai / bodha prAbhUta meM unhoMne 'arhat' kA varNana kiyA hai| usameM 28, 29, 30, 32 ina cAra gAthAoM meM 'arahaMta' kA prayoga hai aura 31, 34, 36, 36, 41 ina pA~ca gAthAoM meM 'aruha' kA prayoga hai| AcArya hemacandra ne upalabdha prayogoM ke AdhAra para arhat zabda ke tIna rUpa siddha kiye haiM--aruho, araho, ariho / aruhanto, arahanto, arihnto|' DA0 pisela ne arihA, arahA, aruhA aura alihanta kA vibhinna bhASAoM kI dRSTi se adhyayana prastuta kiyA hai| arahA, arahanta arihA aruhA alihaMtANaM -ardhamAgadhI --zaurasenI -~jaina mahArASTrI -mAgadhI AyariyANaM-AiriyANaM Agama sAhitya meM yakAra ke sthAna meM ikAra ke prayoga milate haiM-vayagupta-vaigupta, vayara-vaira / isa prakAra 'Ayariya' aura 'Airiya' meM rUpa-bheda hai| Namo loe savvasAhUNaM--Namo savvasAhaNaM abhayadevasUri ke anusAra bhagavatI sUtra ke maMgalavAkya ke rUpa meM upalabdha namaskAra mantra kA pA~cavA~ pada, 'Namo sabva sAhUNaM' / 'Namo loe savvasAhUNaM' kA unhoMne pAThAntara ke rUpa ke ullekha kiyA hai-- Namo loe savvasAhaNaM ti kvcitpaatthH'| isa pAThAntara kI vyAkhyA meM unhoMne batAyA hai ki 'sarva' zabda AMzika sarva ke artha meM bhI prayukta hotA hai| ataH paripUrNa sarva kA bodha karAne ke lie isa pAThAntara meM 'loka' zabda kA prayoga kiyA gayA hai| loka' aura 'sarva' ina donoM zabdoM ke hone para yaha prazna honA svAbhAvika hI hai aura abhayadevasUri ne isI kA samAdhAna kiyA hai| ___ dazAzru taskandha ke vRttikAra brahmaRSi ne bhI 'Namo loe savvasAhUNaM' ko pAThAntara ke rUpa meM vyAkhyAta kiyA hai / ve isakI vyAkhyA meM abhayadevasUri kA akSaraza: anukaraNa karate haiM / 1. hema zabdAnuzAsana, 8/2/111 : uccArhati / 2. kampereTiva grAmara Apha dI prAkRta leMgvejeja--pizala, 140, pR0 113. 3. bhagavatI vRtti, patra 4. 4. bhagavatI vRtti patra 4 tatra sarvazabdasya dezasarvatAyAmapi darzanAdaparizeSasarvatopadarzanArthamucyate 'loke'-manuSyaloke na tu gacchAdau ye sarvasAdhavastebhyo namaH / 5. hastalikhita vRtti, patra 4
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 karmayogI zrI kesarImalajI surANA abhinandana grantha : caturtha khaNDa hamane abhayadevasUri kI vRtti ke AdhAra para bhagavatI sUtra meM Namo sabyasAhUNaM' ko mUlapATha aura Namo loe savvasAhUNaM' ko pAThAntara svIkRta kiyA hai / isakA yaha artha nahIM hai ki Namo loe savasAhUNaM' sarvatra pAThAntara hai| Avazyaka sUtra meM hamane 'Namo loe sabyasAhUNaM' ko hI mUlapATha mAnA hai| hamane Agama-anusandhAna kI jo paddhati nirdhArita kI hai, usake anusAra hama prAcInatama prati yA cUNi, vRtti Adi vyAkhyA meM upalabdha pATha ko prAthamikatA dete haiN| sabase adhika prAthamikatA Agama meM upalabdha pATha ko dete haiN| Agama ke dvArA Agama ke pATha saMzodhana meM sarvAdhika prAmANikatA pratIta hotI hai| isa paddhati ke anusAra hameM sarvatra Namo loe savvasAhUNaM' ise mUlapATha ke rUpa meM svIkRta karanA cAhie thA, kintu namaskAra mantra kisa Agama kA mUlapATha hai, isakA nirNaya abhI nahIM ho pAyA hai| yaha jahA~ kahIM upalabdha hai vahA~ grantha ke avayavarUpa meM upalabdha nahIM hai, maMgalavAkya ke rUpa meM upalabdha hai / AvazyakasUtra ke prArambha meM namaskAra mantra milatA hai| kintu vaha Avazyaka kA aMga nahIM hai| Avazyaka ke mUla aMga mAmAyika, caturvizatistava Adi haiM / isa dRSTi se bhagavatI sUtra meM namaskAra mantra kA jo prAcIna rUpa hameM milA vahI hamane mUlarUpa meM svIkRta kiyA / abhayadevasUri kI vyAkhyA se prAcIna yA samakAlIna koI bhI prati prApta nahIM hai| yaha vRtti hI sabase prAcIna hai| isalie vRttikAra dvArA nirdiSTa pATha aura pAThAntara kA svIkAra karanA hI ucita pratIta huaa| Namo savvasAhUNaM' pATha maulika hai yA 'Namo loe savvasAhUNaM' pATha maulika hai-isakI carcA yahA~ apekSita nahIM hai| yahA~ itanI hI carcA apekSita hai ki abhayadevasUri ko bhagavatI sUtra kI pratiyoM meM Namo sabbasAhUNaM' pATha prApta huA aura kvacit 'Namo loe savvasAhUNaM' pATha milaa| Namo arahaMtAnaM-namo sava-sidhAnaM yaha pAThAntara khAravela ke hAthIguphA lekha meM milatA hai|' isameM antima nakAra bhI NakAra nahIM hai, siddha ke sAtha sarva zabda kA yoga hai aura 'sidhAnaM' meM dvitva 'dha' prayukta nahIM hai| yaha pATha bhI bahuta purAnA hai, isalie ise bhI upekSita nahIM kiyA jA sktaa| namaskAra mahAmantra kA mUla srota namaskAra mahAmantra Adi-maMgala ke rUpa meM aneka AgamoM aura granthoM meM upalabdha hotA hai| abhayadevasUri ne bhagavatI sUtra kI vRtti ke prArambha meM namaskAra mahAmantra kI vyAkhyA kI hai| prajJApanA ke AdarzoM meM prArambha meM namaskAra mahAmantra likhA huA milatA hai| kintu malayagiri ne prajJApanA vRtti meM usakI vyAkhyA nahIM kii| SaTkhaNDa ke prArambha meM namaskAra mahAmantra maMgalasUtra ke rUpa meM upalabdha hai| ina saba upalabdhiyoM se usake mUla srota kA patA nahIM cltaa| mahAnizItha meM likhA hai ki paMcamaMgala mahAzru taskaMdha kA vyAkhyAna sUtra kI niyukti, bhASya aura cUNiyoM meM kiyA gayA thA aura vaha vyAkhyAna tIrthaMkaroM ke dvArA prApta huA thaa| kAladoSa se ve niyukti, bhASya aura cUNiyA~ vicchinna ho gii| phira kucha samaya bAda vajrasvAmI ne namaskAra mahAmantra kA uddhAra kara use mUla sUtra meM sthApita kiyaa| yaha bAta vRddha sampradAya ke AdhAra para likhI gaI hai| isase bhI namaskAra mantra ke mUla srota para koI prakAza nahIM par3atA / 1. prAcIna bhAratIya abhilekha, dvitIya khaNDa, pRSTha 26. 2. io ya vaccaMteNaM kAleNaM samaeNaM mahaDDhipatte payANusArI vairasAmI nAma duvAlasaMgasuahare smuppnne| teNa ya paMca maMgala mahAsuyakkhaMdhassa uddhAro mUla-suttassa majjhelihio...""esa vuddddhsNpyaao| eyaM tu jaM paMcamaMgalamahAsuyakkhaMdhassa vakkhANaM taM mahayA pabaMdheNa aNaMtagayapajjavehi suttassa ya piyabhUyAhi NijuttibhAsacunnIhiM jaheva aNaMtaNANadaMsaNadharehiM titthayarehi vakkhANiyaM samAsao vakkhANijjataM Ami / ahannayAkAlaparihANidoseNaM tAo NijuttibhAsa-cunnIo vucchinnaao| -mahAnizItha, adhyayana 5, abhidhAna rAjendra, pR0 1835 / 0
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ namaskAra mahAmantra : eka vizleSaNa 123 Avazyakaniyukti meM vajrasUri ke prakaraNa meM ukta ghaTanA kA ullekha bhI nahIM hai| vajrasUri dasa pUrvadhara hue haiN| unakA astitvakAla I0pU0 pahalI zatAbdI hai| zayyaM bhavasUri caturdaza pUrvadhara hue haiM aura unakA astitvakAla I0 pU0 5-6 zatAbdI hai| unhoMne kAyotsarga ko namaskAra ke dvArA pUrNa karane kA nirdeza kiyA hai| donoM cUNiyoM aura hAribhadrIya vRtti meM namaskAra kI vyAkhyA 'Namo arahatANaM' mantra ke rUpa meM kI hai| AcArya vIrasena ne SaTkhaMDAgama ke prArambha meM diye gaye namaskAra mantra ko nibaddha-maMgala batalAyA hai| isakA phalita yaha hotA hai ki namaskAra mahAmantra ke kartA AcArya puSpadanta haiN| AcArya vIrasena ne yaha kisa AdhAra para likhA, isakA koI anya pramANa upalabdha nahIM hotaa| jaise bhagavatI sUtra kI pratiyoM ke prArambha meM namaskAra mahAmantra likhA huA thA aura abhayadevasUri ne use sUtra kA aMga mAnakara usakI vyAkhyA kI, vaise hI AcArya bIrasena ne SaTkhaMDAgama kI prati ke prArambha meM likhe hue namaskAra mahAmantra ko usakA aMga mAnakara AcArya puSpadanta ko usakA kartA batalA diyaa| AcArya puSpadanta kA astitva-kAla vIra nirvANa kI sAtavIM zatAbdI (I0 pahalI zatAbdI) hai| khAravela kA zilAlekha I0 pU0 152 kA hai / usameM 'namo arahatANaM' 'namo savvasiddhANaM' ye pada milate haiN| isase namaskAra mahAmantra kA astitva kAla AcArya puSpadanta se bahuta pahale calA jAtA hai| zayyaMbhavasUri kA dazavakAlika meM prApta nirdeza bhI isI ora saMketa karatA hai / bhagavAn mahAvIra dIkSita hue taba unhoMne siddhoM ko namaskAra kiyA thaa| uttarAdhyayana ke bIsaveM adhyayana ke prArambha meM 'siddhANaM namo kiccA, saMjayANaM bhAvao' siddha aura sAdhuoM ko namaskAra kiyA gayA hai| ina sabase yaha niSkarSa nikalatA hai ki namaskAra kI paripATI bahuta purAnI hai aura usakA rUpa bhI bahuta purAnA hai kintu bhagavAn mahAvIra ke kAla meM paMca maMgalAtmaka namaskAra mantra pracalita thA yA nahIM--isa prazna kA nizcayAtmaka uttara denA sarala nahIM hai / mahAnizItha ke ukta prasaMga ke AdhAra para kahA jA sakatA hai ki vartamAna svarUpavAlA namaskAra mahAmantra bhagavAna mahAvIra ke samaya meM pracalita thaa| kintu usakI puSTi ke lie koI dUsarA pramANa apekSita hai| Avazyakaniyukti meM eka mahattvapUrNa sUcanA milatI hai| niyuktikAra ne likhA hai-paMca parameSThiyoM ko namaskAra kara sAmAyika karanA caahie| yaha paMca namaskAra sAmAyika kA hI eka aMga hai| isase yaha niSkarSa nikalatA hai ki namaskAra mahAmantra utanA hI purAnA hai jitanA sAmAyika sUtra / sAmAyika Avazyaka kA prathama adhyayana hai| naMdI meM AI huI Agama kI sUcI meM usakA ullekha hai| namaskAra mahAmantra kA vahA~ eka zrutaskandha yA mahAzrutaskandha ke rUpa meM koI ullekha nahIM hai / isase bhI anumAna kiyA jA sakatA hai ki yaha sAmAyika adhyayana kA eka aMgabhUta rahA hai / sAmAyika ke prArambha meM aura usake anta meM paMca parameSThI ko namaskAra kiyA jAtA thaa| kAyotsarga ke prArambha 1. dasveAliyaM, 5 / 1 / 63 : "NamokkAreNa paaritte"| 2. (ka) agastya0 cUNi, pR0 123 : 'namo arahatANaM' tti eteNa vayaNeNa kAussaggaM pArettA / (kha) jinadAsacUNi, pR0 186. (ga) hAribhadrIya vRtti, patra 180 : namaskAreNa pArayitvA 'namo arahatANaM ityanena' / 3. SaTkhaMDAgama, khaMDa 1, bhAga 1, pustaka 1, pR0 42 : idaM puNa jIvaTThANaM NibaddhamaMgalaM / eto imesi coddasaNhaM jIvasamAsANaM idi edassasuttassAdIe Nivaddha 'Namo arahaMtANaM' iccAdi devdaannmokkaardsnnaado| AyAracUlA, 15 // 32 :-"siddhANaM NamokkAra krei|" Avazyakaniyukti, gAthA 1027 : kayapaMcanamokkAro karei sAmAiyaMti so'bhihito| sAmAiyaMgameva ya jaM so sesaM ato voccha /
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ oooo -0 124 -+ aura anta meM bhI paMcanamaskAra kI paddhati pracalita thii| AcArya bhadrabAhu ke anusAra naMdI aura anuyogadvAra ko jAnakara tathA paMcamaMgala ko namaskAra kara sUtra kA prArambha kiyA jAtA hai| saMbhava hai isIlie aneka Agama-sUtroM ke prArambha meM namaskAra mahAmantra likhane kI paddhati pracalita huI / jinabhadragaNI kSamAzramaNa ne usI AdhAra para namaskAra mahAmantra ko sarvatAntargata btlaayaa| unake anusAra paMcanamaskAra karane para hI AcArya sAmAyika Adi Avazyaka aura maza zeSa zruta ziSyoM ko par3hAte the / prArambha meM namaskAra mantra kA pATha dene aura usake bAda Avazyaka kA pATha dene kI paddhati thI / isa prakAra anya sUtroM ke prArambha meM bhI namaskAra mantra kA pATha kiyA jAtA thA / isa dRSTi se use sarvazrutAbhyantarvartI kahA gayA / phira bhI namaskAra mantra ko jaise sAmAyika kA aMga batalAyA hai vaise kisI anya Agama kA aMga nahIM batalAyA gayA hai / isa dRSTi se namaskAra mahAmantra kA mUlasrota sAmAyika adhyayana hI siddha hotA hai / Avazyaka yA sAmAyika adhyayana ke karttA yadi gautama gaNadhara ko mAnA jAe to paMcamaMgala rUpa namaskAra mahAmantra ke karttA bhI gautama gaNadhara hI Thaharate haiM / namaskAra mahAmantra ke pada kucha AcAryoM ne namaskAra mahAmantra ko anAdi batalAyA hai| yaha zraddhA kA atireka hI pratIta hotA hai / tasva yA artha kI dRSTi se kucha bhI anAdi ho sakatA hai / usa dRSTi se dvAdazAMga gaNipiTaka bhI anAdi hai / kintu zabda yA bhASA kI dRSTi se dvAdazAMga gaNipiTaka bhI anAdi nahIM hai, phira namaskAra mahAmantra anAdi kaise ho sakatA hai ? hama isa bAta ko bhUla jAte haiM ki jaina AcAryoM ne vedoM kI apauruSeyatA kA isI AdhAra para nirasana kiyA thA ki koI bhI zabdamaya grantha apauruSeya nahIM ho sakatA, anAdi nahIM ho sakatA / jo vAGmaya hai vaha manuSya ke prayatna se hI hotA hai| aura jo prayatnajanya hotA hai vaha anAdi nahIM ho sakatA / namaskAra mahAmantra vAGmaya hai / ise hama yadi anAdi mAneM to vedoM ke apauruSeyatva aura anAditva ke nirasana kA koI artha hI nahIM rhtaa| karmayogI zrI kesarImalajI surANA abhinandana grantha caturthakhaNDa namaskAra mahAmantra jisa rUpa meM Aja upalabdha hai usI rUpa meM bhagavAn mahAvIra ke samaya meM yA unase pUrva pArzva Adi tIrthaMkaroM ke samaya meM upalabdha thA yA nahIM, isa para nizcayapUrvaka kucha bhI nahIM kahA jA sktaa| phira bhI isa saMbhAvanA ko inkAra nahIM kiyA jA sakatA ki bhagavAn mahAvIra ke samaya meM 'namo siddhANaM' yaha pada pracalita rahA ho aura phira Avazyaka kI racanA ke samaya usake pA~ca pada kiye gaye hoM / bhagavAn mahAvIra ke samaya meM AcArya aura upAdhyAya kI vyavasthA nahIM miltii| usakA vikAsa unake nirvANa ke bAda huA hai aura bahuta saMbhava hai ki 'namo AyariyANaM, namo uvajjhAyANaM' ye pada usI samaya namaskAra mantra ke sAtha jur3e hoM / namaskAra mahAmantra ke padoM ko lekara jo carcA prArambha huI thI, usase isa bAta kI sUcanA milatI hai| carcA kA eka pakSa yaha thA ki namaskAra mahAmantra saMkSipta aura vistAra donoM dRSTiyoM se ThIka nahIM hai| yadi isakA saMkSipta ho to 'Namo siddhANaM' 'yamo loe savyasAhUNaMye do hI pada hone caahie| yadi isakA vistRta rUpa ho to isake aneka pada hone cAhie jaise-namo kevalI, namo suyakevalINaM, namo ohinAmIgaM namo magapajjavanANINaM, Adi Adi / dUsare pakSa kA cintana yaha thA ki ahaM AcArya aura upAdhyAya niyamataH sAdhu hote haiM, kintu jo mAdhu 1. 3. Avazyaka niyukti, gAthA 1026 : naMdimaNuogadAraM vihivaduvagdhAiyaM ca nAUNaM / kAUNa paMcamaMgalamAraMbho hoi suttassa // vizeSAvazyarumAdhya, gAyA so bhavanadhanbhantarabhUto jao tato tassa / AvAsapAyogAdigaNaga hito'Nuyogo vi // vizeSAvazyakabhASya, gAthA 8. .
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ hote haiM ve niyamataH arhat, AcArya aura upAdhyAya nahIM hote / kucheka sAdhu arhat Adi hote haiN|" sAdhu ko namaskAra karane meM vaha phala prApta nahIM hotA jo arhat ko namaskAra karane meM dRSTi se namaskAra mahAmantra ke pA~ca pada kie gae haiN| uttarapakSa kA tarka bahuta zaktizAlI nahIM hai, prasaMga se dvipakSIya cintana kI sUcanA avazya mila jAtI hai / karttA kI apanI-apanI apekSA hotI hai| jisa samaya arhat, AcArya aura upAdhyAya kA mahattva bar3ha gayA thA usa samaya mahAmantra ke karttA unako svatantra sthAna kaise nahIM dete ? hotA hai / isa phira bhI isa namaskAra mahAmantra ke padoM kA krama - namaskAra mahAmantra ke padoM kA krama bhI carcita rahA hai| krama do prakAra kA hotA hai--pUrvAnupUrvI aura pazcAnupUrvI / pUrvapakSa kA kahanA hai ki namaskAra mahAmantra meM ye donoM prakAra ke krama nahIM hai / yadi pUrvAnupUrvI krama ho to Namo siddhANaM, Namo arahaMtANaM' aisA honA caahie| yadi pazcAnupUrvI krama ho to gamo loe savva sAhUNaM - yahA~ se vaha prArambha honA cAhie aura usake anta meM ' Namo siddhANaM' honA cAhie / uttarapakSa kA pratipAdana yaha rahA ki namaskAra mahAmantra kA kama pUrvAnupUrvI hI hai| isameM krama kA vyatyaya nahIM hai| isa krama kI puSTi ke lie niyuktikAra ne yaha tarka prastuta kiyA ki siddha ahaM ke upadeza se hI jAne jAte haiN| ve jJApaka hone ke kAraNa hamAre adhika nikaTa haiM, adhika pUjanIya haiM, ataH unako prathama sthAna diyA gyaa| AcArya malayagiri ne eka tarka aura prastuta kiyA ki arhat aura siddha kI kRtakRtyatA meM dIrghakAla kA vyavadhAna nahIM hai| unakI kRtakRtyatA prAya: samAna hI hai / 2 AtmavikAsa kI dRSTi se dekhA jAe to ahaM aura siddha meM koI antara nahIM hotaa| Atma-vikAsa meM bAdhA DAlane vAle cAra ghAtyakarma hI haiM / unake kSINa hone para Atma-svarUpa pUrNa vikasita ho jAtA hai| vikAsa kA aMza bhI nyUna nahIM rahatA / kevala bhavopagrAhI karma zeSa rahane ke kAraNa arhatu zarIra ko dhAraNa kiye rahate haiN| ataH yaha nahIM kahA jA sakatA ki arhatu se siddha bar3e haiM ki dRSTi se bar3e-choTe kA koI prazna hI nahIM hai| yaha prazna mAtra vyAvahArika hai| vyavahAra 1 ke stara para arhat kA prathama sthAna adhika ucita hai / arhat yA tIrthaMkara dharma ke Adikara hote haiM / dharma kA srota unhIM se nikalatA hai / usI meM niSNAta hokara aneka vyakti siddha banate haiM / ataH vyavahAra ke dharAtala para dharma ke Adikara yA mahAsrota hone ke kAraNa jitanA mahattva arhat kA hai utanA siddha kA nahIM / prathama pada meM arhat zabda ke dvArA kevala kI bAta hotI to sAmAnya AcArya aura upAdhyAya tIsare tIrthaMkara hI vivakSita hai, anya kevalI yA arhat vivakSita nahIM haiM / yadi naizcayika dRSTi kevalI yA sAmAnya arhat ko pA~caveM pada meM saba sAdhuoM kI zreNI meM nahIM rakhA jaataa| cauthe pada meM haiM aura kevalI pA~caveM pada meM / isakA hetu vyAvahArika upayogitA hI hai / 2. Avazyaka niyukti, gAthA 1020 3. Avazyaka niyukti, gAvA 1021: puvvANupuvvi na kamo neva ya pacchAnupuvvi esa bhave / siddhAIA paDhamA bIAe sAno AI // Avazyakaniyukti, gAvA 1022: 'arihaMtuvaeseNaM siddhA na jjaMti teNa arihAI / ' Avazyaka niryukti, malayagiri vRtti, patra 553 / 4. namaskAra mahAmantra : eka vizleSaNa yaha prazna kiyA gayA ki AcArya arhat ke bhI jJApaka hote haiM, isalie Namo AyariyANaM' yaha prathama pada honA caahie| isake uttara meM niyuktikAra se kahA- AcArya arhata kI pariSad hote haiN| koI bhI vyakti pariSad Avazyakaniekti, gAthA 1020 : arihaMtAI niyamA sAhU sAhU ya tesu bhaiyavvA / tamhA paMcaviho khalu heunimitta havai siddho // 5. 125 malayagirivRtti patra 552-553 / +00 .
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 karmayogI zrI kesarImalajI surANA abhinandana grantha : caturtha khaNDa ko praNAma kara rAjA ko praNAma nahIM krtaa| arhat aura siddha-donoM tulya-bala haiM, isalie unameM paurvAparya kA vicAra kiyA jA sakatA hai, kintu paramanAyaka arhat aura pariSad-kalpa AcArya meM paurvAparya kA vicAra nahIM kiyA jA sktaa| namaskAra mahAmantra kA mahattva prastuta mahAmantra samagra jaina zAsana meM samAnarUpa se pratiSThA-prApta hai| yahI isakI prAcInatA kA hetu hai| yadi yaha zvetAmbara aura digambara kA antara hone ke bAda nirmita hotA to saMbhava hai ki samagra jaina zAsana meM ise itanI pratiSThA prApta nahIM hotii| kisI eka sampradAya meM isakA mahattva hotA, dUsare meM itanA mahattva nahIM hotaa| yaha mantrAdhirAja ke rUpa meM pratiSThita nahIM hotaa| lagabhaga Der3ha hajAra varSa kI avadhi meM isa mahAmantra para vipula sAhitya racA gayA / isake sahAre aneka yantroM kA vikAsa huA aura isakI stuti meM aneka kAvya race gaye / yaha jainatva kA pratIka banA huA hai| jo jaina hotA hai vaha kama se kama mahAmantra kA avazya pATha karatA hai| vaha kaisA jaina jo mahAmantra ko nahIM jAnatA ? jo namaskAra mahAmantra ko dhAraNa karatA hai, vaha zrAvaka hai| use paramabandhu mAnanA caahie| isa ukti se hama namaskAra mahAmantra kI vyApakatA kA mUlyAMkana kara sakate haiN| 0