Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ DA0 nathamala TATiyA nidezaka, prAkRta jainazAstra aura ahiMsA-zodhasaMsthAna, mujaphpharapura, bihAra. isma 'mokSamArgasyanetAram' ke kartA pUjyapAda devanandi A pUjyapAda devanandikRta sarvArthasiddhi nAmaka tattvArthavRtti ke prArambha meM nimnAMkita zloka upalabdha hotA hai : mokSamArgasya netAraM bhettAraM karmabhUbhRtAm , jJAtAraM vizvatattvAnAM vande tadguNalabdhaye. isa zloka ke katRtva ke bAre meM kucha varSa pahale UhApoha calA thA aura yaha siddha karane kI ceSTA kI gaI thI ki isake kartA tattvArthasUtrakAra AcArya umAsvAmI haiM.1 para vastusthiti anyathA pratIta hotI hai. (1) AptaparIkSA meM AcArya vidyAnanda ne isa zloka ke kartA ke lie sUtrakAra aura zAstrakAra ye donoM zabda prayukta kiye haiM. ataeva saMzaya honA svAbhAvika thA. para inhIM vidyAnanda ke tattvArthazlokavArtika ke prArambha meM kI gaI parAparagurupravAha viSayaka AdhyAna kI carcA se tathA AptaparIkSA gata prayogoM se yaha spaSTa siddha ho jAtA hai ki sUtrakAra zabda kevala AcArya umAsvAmI ke lie hI prayukta nahIM hotA thA, isakA prayoga dUsare AcAryoM ke lie bhI kiyA jAtA thA. (2) usI tattvArthazlokavArtika ke antargata tattvArthasUtra ke prathamasUtra kI anupapatti-upasthApana aura usake parihAra kI carcA se bhI yaha spaSTa phalita hotA hai ki AcArya vidyAnanda ke sAmane tattvArthasUtra ke prArambha meM 'mokSamArgasya netAram' zloka nahIM thA. (3) aSTasahasrI tathA AptaparIkSAntargata kucha vizeSa ullekhoM se yaha siddha hotA hai ki AcArya vidyAnanda ke matAnusAra isI zloka ke viSayabhUta Apta kI mImAMsA svAmI samantabhadra ne apanI AptamImAMsA meM kI hai. ina tInoM muddoM para hama kramazaH vicAra kareMge. sUtrakAra-zAstrakAra parAparagurupravAha kI carcA ke prasaMga meM AcArya vidyAnanda ne tattvArthazlokavArtika ke prArambha (pR0 1) meM aparaguru kI vyAkhyA isa prakAra kI hai : aparagururgaNadharAdiH sUtrakAraparyantaH. yahAM sUtrakAra zabda se kevala AcArya umAsvAmI kA bodha abhipreta nahIM ho sakatA, para ve tathA unake pUrva tathA pazcAdvartI anya AcArya bhI yahAM abhipreta haiM. anyathA AcArya umAsvAmI ke bAda ke AcAryoM ko AdhyAna kA viSaya banAne kI paramparA asaMgata pramANita hogI. AcArya vidyAnanda svayaM apanI asahasrI ke prArambha meM svAmI samantabhadra kA jo abhivandana karate haiM vaha bhI asaMgata ThaharegA. AcArya vAdidevasUri apane syAdvAdaratnAkara graMtha ke Adi meM AcArya vidyAnanda ke--etenAparagurugaNadharAdiH sUtrakAraparyanto vyAkhyAMta:4-isa vacana kI pratidhvani isa prakAra karate haiM-etenAparagururapi gaNadharAdirasmadguruparyanto vyAkhyAtaH5. 1. dekho-anekAnta, varSa 5, (kiraNa 6-7, 8-6 tathA 10-11). 2. AptaparIkSA, pR012-kiM punastatparameSThino guNastotra zAstrAdau sUtrakArAH prAhuH. 3. vahI, pR0 2-kasmAtpunaH parameSThinaH stotra zAstrAdau zAstrakArAH prAhuH. 4. tattvArthazlokavArtika, pR0 1. 5. syAdvAdaratnAkara pR0 5. Jaracas For late per la ww /brary.org
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ 564 : muni zrIhajArImala smRti-grantha : tRtIya adhyAya ataeva ukta prasaMga meM sUtrakAra zabda se kevala AcArya umAsvAmI abhipreta na hokara tatvopadezaka sabhI AcArya abhipreta haiM-yaha niHsandigdha siddha hotA hai. tattvapratipAdaka zAstra ke prArambha meM akhila tattvajJAna ke prabhavasthAna parama guru tIrthaMkara tathA tattvArthanirNaya meM sahAyabhUta gaNadharAdi guruparamparA ke prati kRtajJatA nivedana karanA hI AdhyAna hai. aura vahI zAstrasiddhi kA hetu hai. hAM, aparagurupravAha ke antargata sUtrakAroM meM AcArya umAsvAmI kA sthAna pramukha hai, jaisA ki AcArya hemacandra ne apanI pramANamImAMsA (pR0 1) meM kahA hai--prekSasva vAcakamukhyaviracitAni sakalazAstracUDAmaNi-bhUtAni tattvArthasUtrANIti. AptaparIkSAgata AcArya vidyAnanda kI yaha ukti bhI isa sthala para mananIya haina hi paramparayA mokSamArgasya praNetA guruparvakramAvicchedAdadhigatatattvArthazAstrArtho'pyasmadAdibhiH sAkSAdvizvatattvajJatAyAH samAzrayaH sAdhyate pratItivirodhAt, kiM tahi sAkSAnmokSamArgasya sakalabAdhakapramANarahitasya yaH preNatA sa eva vizvatattvajJatAzraya: tattvArthasUtrakArairumAsvAmiprabhRtibhiH pratipAdyate bhagavadbhiH.' yahAM tattvArtha zabda aura sUtrakAra zabdaye donoM vyApaka artha meM prayukta hue haiM. anyathA prabhRti zabda nirarthaka hogA, kAraNa tattvArtha nAmaka graMtha ke sUtrakAra ke mUlarUpa meM kevala umAsvAmI hI prasiddha haiM, anya koI AcArya nahIM. hAM tattvArtha ke vRttikAra, vAtikakakAra Adi ke rUpa meM anya AcArya bhI prasiddha haiM. ataeva ukta sthala meM apane vyApaka artha meM hI sUtrakAra zabda prayukta huA hai- yaha svata: siddha hai. tattvArtha zabda bhI yahAM sAmAnya artha meM prayukta huA hai, na ki graMthavizeSa ke artha meM. ataeva sanmatiprakaraNa Adi ke kartA AcArya siddhasena divAkara Adi kA samAveza bhI tattvArthasUtrakAra zabda meM ho jAtA hai. sanmatiprakaraNa sanmatisUtra ke nAma se prasiddha hai. AptaparIkSA ke nimnokta vAkyoM meM bhI sUtrakAra zabda aise hI vyApaka artha meM prayukta hue haiM-guruparvakramAt sUtrakArANAM parameSThina: prasAdAt ....... zreyomArgasya saMsiddhirabhidhIyate (pR0 8), parameSThina: prasAdAtsUtrakArANAM zreyomArgasya saMsiddheryuktaM zAstrAdau-parameSThiguNastotram (pR06). prastuta prasaMga meM sUtra aura zAstra ke svarUpaviSayaka AcArya vidyAnanda kA nimnokta ullekha vivecanIya hai-varNAtmaka hi padaM, padasamudAyavizeSaH sUtraM, sUtrasamUhaH prakaraNaM, prakaraNasamitirAhinakaM, AhinakasaMghAto'dhyAyaH, adhyAyasamudAyaH zAstramiti zAstralakSaNam. dazAdhyAyIrUpa sampUrNa zAstra ke kartA hone ke kAraNa AcArya umAsvAmI zAstrakAra haiM, aura padasamudAyavizeSa rUpa sUtroM ke kartA hone ke kAraNa ve sUtrakAra bhI haiM. isI taraha dUsare AcAryoM (udAharaNArtha AcArya hemacandra, vAdidevasUri Adi) ko bhI padasamudAyavizeSa rUpa sUtroM ke kartA ke rUpa meM sUtrakAra aura sampUrNa grantha ke kartA rUpa se zAstrakAra kahA jA sakatA hai. isa prasaMga meM sUtra kA nimnokta lakSaNa bhI dhyAna-yogya hai : alpAkSaramasandigdhaM sAravad vizvatomukham , astobhamanavadya ca sUtra sUtravido viduH / ina sArI bAtoM ko dhyAna meM rakha kara hI AcArya vidyAnanda 'mokSamArgasya netAram' zloka ke racayitA ko kabhI eka akhaNDa artha ke vAcaka viziSTa padasamudAya rUpa isI zloka ke kartA ke rUpa meM sUtrakAra aura kabhI sampUrNa tattvArthazAstra ke racayitA rUpa se zAstrakAra kahate haiM. mokSamArgasya netAram zloka ke racayitA ko tattvArthazAstrakAra kahane meM bhI koI bAdhA nahIM, kAraNa umAsvAmiracita mUla tatvArthasUtra kI taraha usa para svaracita vArtika tathA anya vyAkhyAna grantha ko bhI zAstra kahanA prAcArya vidyAnanda ko iSTa hai. unhoMne spaSTa rUpa se nimnokta uddharaNa meM yaha bAta kaha bhI dI haitattvArthaviSayatvAddhi tattvArthoM granthaH prasiddhaH.........prasiddhe ca tattvArthasya zAstratve tadvArtikasya zAstratvaM siddhameva 1. AptaparIkSA, pR0 260-1 (pAdaTippaNa sahita). paNDita zrIdarabArIlAlajI koThiyA sampAdita pATha saMgata pratIta nahIM hotA. unake pATha meM-tattvArthasUtrakArairumAsvAmiprabhRtibhiH yaha aMza nahIM hai tathA bhagaddhiH ke sthAna para bhagavataH hai. prastuta uddharaNa meM Aye hura asmadAdibhiH aMza kI saMgati ke liye parityakta aMza Avazyaka hai. tattvArthasUtrakAra ke sthAna para tatvArthasUtrakArAdibhiH pATha bhI saMbhava nahIM,kAraNa Adi zabda vivakSita prakarSa kA bAdhaka hogA. 'bhagavaddhiH' pATha ko AvazyakatA bhI spaSTa hai. 2. tattvArthazlokavArtika, pR0 2 / dekho nyAyavArtika (nyAyadarzana, pR04). 3. yuktidIpikA, pR0 3. vAcaspati mizrakRta nyAyavArtikatAtparyaTIkA (nyAyadarzana, pR0 70), meM uddhRta. - w INTIMAHILE WAJOLYA AN Y muslimmah IMA n ti Pranam amsANIROMLAIMIMELATAST I NITHAmeanARNITINADHIMALAMIC HIMNOMANIM. JAITRI...IMATMreMorary.org
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ DA. nathamala TATiyA : mokSamArgasya netAram ke kartA pUjyapAda devanandi : 565 tadarthatvAt..........tadanena tavyAkhyAnasya zAstratvaM niveditam.' ataeva prastuta zloka jisa grantha ke Adi meM pAyA jAtA hai vaha bhI tattvArthaviSayaka hone ke kAraNa tattvArthazAstra hai. arthAt sarvArthasiddhi ko tasvArthazAstra tathA usake racayitA ko tatvArthazAstrakAra kahane meM koI bAdhA nahIM. 'mokSamArgasya netAram' zloka meM sUtra ke sabhI lakSaNa vidyamAna haiM. tabhI to svAmI samantabhadra jaise zreSTha cintaka aura AcArya vidyAnanda jaise gaMbhIra tAkika isa iloka se preraNA lekara kramazaH AptamImAMsA aura AptaparIkSA kI racanA karate haiM. ataeva ise sUtra aura isake racayitA ko sUtrakAra kahane meM koI asaMgati lakSita nahIM hotI, cAhe ve AcArya umAsvAmI hoM yA pUjyapAda devanandi. IzvarakRSNa praNIta sAMkhyakArikA prasiddha hai. isakI prAcIna TIkA yuktidIpikA meM IzvarakRSNa praNIta kaI kArikAMzoM ko sUtrasaMjJA dI gaI hai. AcArya dharmakIrtiracita pramANavAtika dignAgakRta pramANasamuccaya kI vyAkhyA hai. para pramANavArtika ke TIkAkAra karNagomI ne pramANavAtika ke vAkya ko sUtra tathA dharmakati ko sUtrakAra' kahA hai. isa prasaMga meM AcArya vidyAnanda uddhRta-sUtraM hi satyaM sayuktikaM cocyate hetumattathyamiti sUtralakSaNavacanAt --yaha vacana bhI smaraNIya hai. AcArya umAsvAmI se bhinna anya AcAryoM ko tattvArthasUtrakAra kahA jA sakatA hai yA nahIM ? hama dekha cuke haiM, AcArya vidyAnanda ko sUtrakAra zabda se AcArya umAsvAmI se atirikta anya tattvopadezaka AcArya bhI abhipreta haiM. ataeva anya AcAryoM ko bhI tattvArthasUtrakAra kahanA asaMgata nahIM. isa prakAra AptaparIkSA kI-tattvArthasUtrakArairumAsvAmiprabhRtibhiH - isa ukti kI bhI saMgati baiTha jAtI hai. pUjyapAda devanandi racita sarvArthasiddhi vRtti ke mahattvapUrNa sUtrAtmaka lakSaNavAkyoM kI vyAkhyA AcArya akalaMka ne apane tattvArthavArtika (rAjavAtika) meM kI hai. ataeva use tattvArthasUtra tathA usake kartA ko sUtrakAra yA tattvArthasUtrakAra kahane meM koI bAdhA nahIM honI cAhie. aba hama AptaparIkSAgata aura eka ullekha para vicAra kareMge. AptaparIkSA kI dvitIya kArikA ke anvaya ke prasaMga meM kahA gayA hai-zreyaso mArgaH zreyomArgaH..........tasya saMsiddhiH samprAptiH samyag jJaptirvA, sA hi parameSThina: prasAdAdbhavati munipuMgavAnAM yasmAttasmAtte munipuMgavAH sUtrakArAdayaH zAstrasyAdau tasya parameSThino guNastotramAhuriti sambandhaH. isa uddharaNa meM sUtrakArAdayaH zabda ke antargata Adi zabda se kauna abhipreta hai? arthAt sUtrakAra zabda dvArA vRttikAra, vArtikakAra Adi kA bhI bodha yadi mAna leM taba Adi zabda se kisakA grahaNa iSTa hogA ? yahA~ Adi zabda se zrotA ko le sakate haiM. upadeSTA sUtrakAra zAstraracanA ke pUrva parApara parameSThI kI stuti karatA hai to ziSya zrotA bhI upadeza grahaNa ke pUrva parAparagurupravAha kI guNastuti avazya karatA hai. arthAt prastuta prasaMga meM zrotA aura vyAkhyAtA dvArA parameSThiguNastotra kI paramparA vivakSita hai. AptaparIkSA kA nimnokta uddharaNa isa viSaya para prakAza DAlatA hai-tasmAnmokSamArgasya ttanoraM karmabhUbhRtAM bhettAraM vizvatattvAnAM jJAtAraM vande iti zAstrakAraH zAstraprArambhe zrotA tasya vyAkhyAtA vA bhagavantaM parameSThinaM paramaparaM vA mokSamArgapraNatRtvAdibhirguNaiH saMstauti, tatprasAdAcchyomArgasya saMsiddheH samarthanAt. yahA~ spaSTarUpa se kahA gayA hai, 'mokSamArgasya netAram' guNastotra kA kartA zAstrakAra--zrotA athavA usakA vyAkhyAtA 1. tattvArtha zlokavArtika, pR0 2. 2. dekho-yuktidIpikA, pR0 2-3. 3. dekho-karNagomikRta pramANavArtikaTIkA, pR0 4. 4. vahI, pR0 12. 5. vahI, pR08. 6. tattvArtha zlokavArtika, pR06. 7. AptaparIkSA, pR0 260, pAdaTippaNa 2. 8. AptaparIkSA, pR0 7-8. 6. AptaparIkSA, pR0 13. Trea Jain Ed nary.org
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ 266 : muni zrIhajArImala smRti-grantha : tRtIya adhyAya zAstraprArambha meM para-apara parameSThI kI stuti mokSamArgapraNetRttvAdi guNoM dvArA karatA hai. ukta uddharaNagata zrotA aura vyAkhyAtA zabda dvArA AcArya vidyAnanda ne yaha spaSTa kara diyA hai ki zrotA tathA vyAkhyAtA donoM zAstrazravaNa aura zAstravyAkhyAna ke pUrva parAparaparameSThI kA guNasmaraNa karate haiM. uparokta carcA kA uddezya kevala itanA hI siddha karanA hai ki sUtrakAra zabda kA artha niyamena tattvArthasUtrakAra umAsvAmI taka sImita nahIM hai, para prasaMga kI saMgati ke anurUpa usakA artha karanA par3egA. udAharaNArtha, AptaparIkSA ke nimnokta pATha meM sUtrakAra zabda AcArya umAsvAmI ke sivAya aura kisI AcArya kA bodhaka nahIM mAnA jA sakatA-'sa guptisamitidharmAnuprekSAparISahajayacAritrebhyo bhavati iti sUtrakAramatam.1 "para-tatvArthasUtrakArairumAsvAmiprabhRtibhiH'- isa prayoga meM sUtrakAra zabda se kevala AcArya umAsvAmI kA bodha svIkAra nahIM kiyA jA sakatA. yahA~ yaha prazna svAbhAvika hai- yadi 'mokSamArgastha netAram' zloka AcArya umAsvAmiviracita tatvArthasUtra ke Adi meM nahIM hai to usa zloka kA kartA kauna hai tathA AcArya umAsvAmI kA bhagavadguNastotra kahAM hai ? aura AcArya vidyAnanda dvArA apanI AptaparIkSA meM punaH punaH AvRtta sUtrakAroM dvArA kahe gae guNastotraviSayaka nimnokta kathanoM kA abhiprAya kyA hai ? udAhaNArtha : (ka)-.......... tasmAtte munipuMgavAH sUtrakArAdayaH zAstrasyAdau tasya parameSThino guNastotramAhuH.-(pR08). (kha)-tataH parameSThinaH prasAdAtsUtrakArANAM zreyomArgasya saMsiddheryuktaM zAstrAdau parameSThiguNastotram. (pR0 6). isakA uttara yaha hai ki kisI sUtrakAra-vizeSa ke guNastotra-vizeSa kI vivakSA yahAM nahIM hai. zAstra ke Adi meM bhagavadguNasaMstavana ke aucitya mAtra kA nirdeza hai. yadi kisI sUtra ke Adi meM guNastotra upalabdha na ho to samajhanA hogA ki vaha zAstra meM nibaddha nahIM kiyA gayA hai. AptaparIkSAkAra ne bhI kahA hai.-'na ca kvacittat (bhagavadguNasaMstavanaM) na kriyata iti vAcyaM, tasya zAstre nibaddhasyAnibaddhasya mAnasasya vA vAcikasya vA vistarata: saMkSepato vA zAstrakArairavazyakaraNAt.' arthAt AcArya umAsvAmI yA anya kisI AcArya vizeSa kI vivakSA na rakha kara zAstra ke Adi meM guNastotra kA sAmAnya vidhAna yahAM iSTa hai. AptaparIkSA kArikA 3 (mokSamArgasya netAram zloka) ke rUpa meM vaha guNastotra-vizeSa batAyA gayA hai, jise dhyAna meM rakhakara yaha sAmAnya vidhAna kiyA gayA hai, aura vahI AptaparIkSA kA AdhArabhUta sUtra hai. isa zloka ke pravaktA kA nirdeza zAstrAdau sUtrakArAH prAhuH ke dvArA utthAnikA meM kiyA gayA hai. para zlokagata vande pada ke kartA ko nirdeza karate hue AcArya vidyAnanda likhate haiM : 'tasmAn mokSamArgasya netAraM karmabhUbhRtAM bhettAraM vizvatattvAnAM jJAtAraM vande iti zAstrakAraH zAstraprArambhe zrotA tasya vyAkhyAtA vA bhagavantaM parameSThinaM paramaparaM vA mokSamArgapraNetRtvAdibhirguNaiH saMstauti, tatprasAdAccha yomArgasya saMsiddhaH samarthanAt' (pR0 13). isa uddharaNa se yaha spaSTa hai ki vande pada ke kartA ke rUpa meM AptaparIkSAkAra ko AcArya umAsvAmI vivakSita nahIM haiM, kintu tatvArthazAstra ke zrotA athavA vyAkhyAtArUpa zAstrakAra iSTa haiM. ye zAstrakAra aura ukta pravaktA sUtrakAra yadi abhinna haiM, to sUtrakAra zabda se AcArya umAsvAmI kA vivakSita honA saMbhava nahIM. tattvArthazlokavAtikagata anupapatti-upasthApana tathA parihAra umAsvAmipraNIta tatvArthasUtra ke kisI bhI prAcIna vyAkhyAgrantha ke Adi meM 'mokSamArgasya netAram' iloka kI vyAkhyA upalabdha nahIM hai, na pUjyapAda devanandi svayaM isakI vyAkhyA karate haiM na AcArya akalaMka apane tattvArthavAtika meM isakA ullekha karate haiM, na AcArya vidyAnanda hI apane zlokavArtika meM. 1. AptaparIkSA, pR06. Jain Ecl a mational Adelibrary.org
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ DA0 nathamala TATiyA : mokSamArgasya netAram ke kartA pUjyapAda devanandi : 567 apitu AcArya vidyAnanda tatvArthasUtra ke prathamasUtra kI upapatti siddha karane ke prasaMga meM, 'vAtikaM hi sUtrAnAmanupapatticodanA tatparihAro vizeSAbhidhAnaM prasiddham'-bArtika ke isa svIkRta lakSaNa kA anusaraNa karate haiM aura anupapatti upasthApana prastuta karate hue usakA uttara isa prakAra dete haiM : nanu ca tattvArthazAstrasyAdisUtraM tAvadanupapannaM pravaktRvizeSasyAbhAve'pi pratipAdya vizeSasya ca kasyacitpratipitsAyAmasatyAmeva pravRttatvAdityanupapatticodanAyAmuttaramAha prabuddhAzeSatattvArthe sAkSAtyakSINakalmaSe / siddha munIndrasaMstutye mokSamArgasya netari / satyAM tatpratipitsAyAmupayogAtmakAtmanaH / zreyasA yocyamANasya pravRttaM sUtramAdimam / tenopapannameveti tAtparyam.. AcArya vidyAnanda ke sAmane yadi 'mokSamArgasya netAram' zloka umAsvAmipraNIta tattvArthasUtra ke Adi zloka ke rUpa meM rahatA to isa sthala meM ve avazya usakI ora iMgita karate aura usI ke AdhAra para uttara dete. yahA~ yaha bAta dhyAnayogya hai ki AcArya vidyAnanda ke ukta praznottara ke AdhAra pUjyapAda devanandi viracita sarvArthasiddhi ke Adi meM upalabdha 'mokSamArgasya netAram' zloka usI sarvArthasiddhi tathA AcArya akalaMka praNIta tattvArthavArtika (rAjavAtika) ke prAraMbhika vacana haiM, jo kramazaH nimna prakAra haiM : (ka) kazcid bhavyaH pratyAsannaniSThaH prajJAvAn svahitamupalipsuH nirgranthAcAryavaryamupasadya savinayaM pRcchati sma. (kha) upayogasvabhAvasyAtmanaH zreyasA yokSyamANasya prasiddhI satyAM tanmArgapratipitsotpadyate. yaha spaSTatayA uddharaNa eka kI tAtparya-vyAkhyA hai. yadi 'mokSamArgasya netAram' zloka AcArya umAsvAmiviracita hotA to isa prasaMga meM AcArya vidyAnanda usa bAta kA nirdeza Avazya karate. para usakA mauna bhAva siddha karatA hai, yaha zloka AcArya umAsvAmiviracita nahIM hai. praSTasahasrI tathA prAptaparIkSA ke kucha vizeSa ullekha evaM prAptamImAMsA svAmI samantabhadra racita AptamImAMsA para AcArya akalaMka ne aSTazatI racI tathA aSTazatI para AcArya vidyAnanda ne aSTasahasrI kI racanA kI. do kArikAoM meM maMgalAcaraNa ke samAnantara AcArya akalaMka AptamImAMsA ke prathama zloka (devAgama-nabhoyAna) kI utthAnika meM likhate haiM--devAgametyAdi-maMgalapurassarastavaviSayaparamAptaguNAtizayaparIkSAmupakSipataiva svayaM zraddhAguNajJatAlakSaNaM prayojanamAkSiptaM lakSyate. tadanyatarApAye'rthasyAnupapatteH. zAstranyAyAnusAritayA tathavopanyAsAt (pR02). isa vAkya kA vizleSaNa karate hue AcArya vidyAnanda kahate haiM, yahA~ graMtha kA prayojana aura sAdhyasAdhanasambandha batAye gaye haiM. graMthakAragata zraddhAguNajJatAlakSaNa 'prayojana' hai, tathA zAstrArambhastavaviSayAptaguNAtizayaparIkSA 'sAdhana' hai. aisA kaha kara AcArya vidyAnanda apanI aSTasahasrI ke maMgalastavAntargata-'zAstrAvatAraracitastutigocarAptamImAMsitam' -isa padyAMza ko AcArya akalaMka kI ukti kA anuvAda-mAtra siddha karate haiM, arthAt AcArya vidyAnanda ke mata meM AcArya akalaMka bhI devAgama-zAstra (AptamImAMsA) ko zAstrAvatAraracitastutigocarApta kI mImAMsA karane vAlA mAnate 1. tatvArtha zlokavArtika, pR0 2. 2. tattvArthazlokavArtika, pR0 4. 3. sarvArthasiddhi, pR0 1. 4. tattvArthavArtika, pR01 Jain Eucation International
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ 268 : muni zrIhajArImala smRti-grantha : tRtIya adhyAya the. apane isa abhiprAya kA spaSTIkaraNa AcArya vidyAnanda isa prakAra karate haiM-- 'zAstrAvatAra-racitastutigocarAptamImAMsitamidaM zAstra devAgamAbhidhAnamiti nirNayaH' (aSTazatI, pR03). aba akalaMkokta usa maMgalapurassara-stava tathA svokta zAstrAvatAraracitastuti kA samanvaya karate hue AcArya vidyAnanda kahate haiM-'maMgalapurassarastavo hi zAstrAvatAraracitastutirucyate. maMgalaM purassaramasyeti maMgalapurassaraH zAstrAvatArakAlastatra racitaH stavo maMgalapurassarastava iti vyAkhyAnAt' (aSTasahasrI, pR0 3). zAstrAvatAra ke samaya maMgalAcaraNa kiyA jAtA hai, ataeva 'maMgalapurassara' zabda kA artha huA zAstrAvatArakAla. zAstrAvatArakAla meM racita stava hI maMgalapurassarastava hai. aba prazna uThatA hai, vaha kauna zAstra hai, jisake avatArakAla meM vaha stava kiyA gayA hai jisameM Apta kI stuti kI gaI hai ? isakA AnuSaMgika uttara AcArya vidyAnanda ke isa vAkya se milatA hai-'tadevaM nizzreyasazAstrasyAdau tannibandhanatayA maMgalArthatayA ca munibhi. saMstutena niratizayaguNena' bhagavatAptena-(aSTazatI' pR0 3). arthAt vaha nizzreyasazAstra hai jisake Adi meM prastuta stava kiyA gayA hai. yaha nizzreyasa-zAstra kA artha hai mokSazAstra yA tattvArthazAstra. isI stava ke bAre meM AcArya vidyAnanda apanI aSTazatI kA upasaMhAra karate hue likhate haiM-'zAstrArambhe'bhiSTutasyAptasya mokSamArgapraNetRtayA karmabhUbhaddettRtayA vizvatattvAnAM jJAtRtayA ca bhagavadarhatsarvajJasyaivAnyayogavyavacchedena vyavasthAparA parIkSeyaM vihitA iti svAbhipretArthanivedana-mAcAryANAmA vicArya pratipattavyam (aSTazatI, pR0 264). aba hama AptaparIkSagata una do padyoM para vicAra kareMge jinameM 'mokSamArgasya netAram' zloka meM pratipAdita Apta kI mImAMsA svAmI samantabhadra dvArA kiye jAne kA tathA tattvArthazAstra ke Adi meM isa stava ke pAye jAne kA ullekha hai. ve padyadvaya isa prakAra haiM : zrImattatvArthazAstrAdbhutasalilanidheriddharatnodbhavasya / protthAnArambhakAle sakalamalabhide zAstrakAraiHkRtaM yat / stotraM tIrthopamAnaM prathitapRthupathaM svAmi-mImAMsitaM tad / vidyAnandaiH svazaktyA kathamapi kathitaM satyavAkyArthasiddhaya / iti tatvArthazAstrAdau munIndra-stotra-gocarA / praNItAptaparIkSeyaM vivAda-vinivRttaye / prathama padya meM zrImattattvArthazAstra kI tulanA prakAzamAna ratnoM ke udbhavasthAna samudra se kI gaI hai. yahA~ zrImat zabda mananIya hai. hama dekha Aye haiM. tattvArthazAstra evaM tattvArthasUtra zabdoM kA prayoga AcArya vidyAnanda ne vyApaka artha meM kiyA hai. saMbhavataH usa vyApaka artha ke vyavaccheda ke lie yahAM zrImat vizeSaNa kA prayoga kiyA gayA hai, jisase zrImattattvArthazAstra zabda dvArA AcArya umAsvAmiviracita tattvArthasUtra kA bodha ho sake. yahA~ protthAna zabda bhI vizeSa artha meM prayukta huA hai. utthAna zabda kA artha hai. pustaka ataeva protthAna zabda kA artha huA prakRSTa utthAna arthAt vRtti yA vyAkhyAna.3 ataeva protthAnArambhakAle' kA artha huA 'vyAkhyAnArambhakAle'. ukta padyameM 'stotraM tIrthopamAnaM prathitapRthupatham' dvArA prazastamokSamArga ko prakAzita karane vAle stotra ('mokSamArgasya netAram' zloka) kI tulanA udbhAsita-vistIrNa-sopAnayukta tIrtha se kI gaI hai. padyagata salilanidhi zabda tathA zliSTa protthAna zabda AcArya siddhasena divAkara ke nimnokta stotrAntargata mahArNava tathA utthAna zabda kA saMsmaraNa karAtA hai: 1. AptaparIkSA, pR0 265. 2. dekho, AcArya hemacandraviracita anekArtha saMgraha, tRtIya kANDa, 387-8 ....."utthAnaM sainye pauruSe yudhi pustake, udyamodgamaharSeSu vAstvante''ganacaityayoH / malotmaneM........ . . . . . . . .""dekho-medinI, nAntavarga 41, vizvakoza-mahezvarakRta, 58.. 3. isa prasaMga meM uttarAdhyayana sUtra, 2016 kA pottha zabda vicAraNIya hai. dekho ziSyahitA vyAkhyA tathA sanTiyara kRta noMdha. KAHANI MARAWANSARLAHITIHATTISMITHITYA IND Amhinmami VIDIO Jain Education For Private & Personal use only
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ DA0 nathamala TATiyA : mokSamArgasya netAram ke kartA pUjyapAda devanandi : 566 sunizcitaM naH paratantrayuktipu sphuranti yAH kAzcana saktasampadaH / tavaiva tA pUrvamahArNavotthitA jagatpramANaM jinavAkyavipuSaH / AptaparIkSA se uddhRta prathama padyAntargata 'svAmi-mImAMsitam' zabda spaSTa rUpa se svAmI samantabhadra kI AptamImAMsA kA nirdeza karatA hai. dvitIyapadyAntargata tattvArthazAstra zabda aviziSTa hone ke kAraNa apane vyApaka artha meM prayukta huA hai. ataeva isakA artha AcArya umAsvAmi dvArA viracita tattvArthasUtra mAnane kI koI AvazyakatA pratIta nahIM hotI. upasaMhAra uparokta vivecana se yaha spaSTa hai, AcArya vidyAnanda kI kisI bhI ukti se yaha siddha nahIM hotA ki 'mokSamArgasya netAram' zloka ke kartA AcArya umAsvAmI haiM. apitu kahIM to aisA pratIta hotA hai ki AcArya umAsvAmI se bhinna hI anya koI AcArya isake kartA ke rUpa meM AcArya vidyAnanda ko iSTa haiM. UhApoha se jo dUsarI mahattvapUrNa bAta phalita hotI hai, vaha hai svAmI samantabhadra dvArA 'mokSamArgasya netAram' zloka ko AdhAra banA kara AptamImAMsA grantha kI racanA karanA. AcArya vidyAnanda kevala svayaM isa mata ke poSaka nahIM, para unake mata meM AcArya akalaMka kI bhI yahI mAnyatA thI. isa bAta ko AcArya vidyAnanda ne aSTasahanI ke prArambha meM, jaisA ki hama ne Upara dekhA, spaSTa kara diyA hai. ataeva sarvArthasiddhi ke prArambha meM upalabdha 'mokSamArgasya netAram, zloka ko prAcIna bAdhaka pramANa ke abhAva meM pUjyapAda devanandikartRka hI mAnanA cAhie tathA AptamImAMsA ke AdhArabhUta stotraviSayaka AcArya vidyAnanda kI mAnyatA ko dhyAna meM rakhakara hI svAmI samaMtabhadra ke prAdurbhAva kAlaviSayaka vicAra prastuta karanA ucita hogA. 4, dvAtriMza dvAtrizikA, prathamadvAtriMzikA. 30.