Book Title: Mohan Jo Dado Jain Parampara aur Pranam
Author(s): Vidyanandmuni
Publisher: Z_Deshbhushanji_Maharaj_Abhinandan_Granth_012045.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/211767/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mohana-jo-dar3o : jaina paramparA zraura pramANa D bhAratIya jaina zilpakalA kA prayojana kyA hai aura kyoM isakA itanA vikAsa huA --yaha eka aisA viSaya hai, jisa para kAphI unmukta aura yuktiyukta vicAra honA cAhiye / jainadharma aura darzana vairAgyamUlaka haiN| unakA sambandha antarmukha saundarya se hai; kintu yaha jijJAsA sahaja hI mana meM uThatI hai ki kyA antarmukha saundarya kI koI bAhya abhivyakti saMbhava nahIM hai ? kyA koI kASTha, dhAtu yA pASANa khaNDa apane Apa bola uThatA hai ? saMbhava hI nahIM hai; kyoMki yadi kisI pASANa-kASTha khaNDa Adi ko zilpAkRti lenI hotI to vaha svayaM vaisA kabhI kA kara cukA hotA; kintu aisA hai nahIM / bAta kucha aura hI hai| jaba taka koI sAdhaka / zilpI apanI bhavyatA ko pASANa meM layabaddha / tAlabaddha nahIM karatA, taba taka kisI bhI zilpAkRti meM prANa pratiSThA asaMbhava hai / kASTha, miTTI, patthara, kA~sA, tA~bA-- mAdhyama jo bhI ho - cetana kI taraMgoM kA rUpAMkana jaba taka koI zilpI una para nahIM karatA, ve gUMge bane rahate haiM / jaina itihAsa, kalA aura saMskRti - elAcArya munizrI vidyAnanda jI For Private Personal Use Only 177 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUrti jainoM ke lie sAdhanA-ArAdhanA kA Alambana hai / vaha sAdhya nahIM hai, sAdhana hai / usameM sthApanA nikSepa se bhagavattA kI parikalpanA kI jAtI hai| zilpI bhI vahI karatA hai| mohana-jo-dar3o meM jo sIleM (mudrAeM) milI haiM, ve bhI sAdhana haiM, sAdhya nahIM haiM; mArga haiM, gantavya nahIM haiM, kintu zilpa aura kalA, vAstu aura sthApatya ke mAdhyama itane sazakta haiM ki unake dvArA paramparA aura itihAsa ko preraka, pavitra aura kAlAtIta banAyA jA sakatA hai| jaina sthApatya aura mUrti - zilpa kA mukhya prayojana AtmA kI vizuddhi ko prakaTa karanA aura AtmotthAna ke lie eka vyAvahArika evaM sumapura bhUmikA taiyAra karanA hai, isalie saundarya manojJatA, praphullatA, sthitaprajJatA, ekAgratA, ArAdhanA, pUjA Adi ke isa -mAdhyama ko hama jitanA bhI yathArthamUlaka tathA bhavya banA sakate haiM, banAne kA prayatna karate haiN| inameM bhagavAn bhalA kahA~ hai ? kaise ho sakate haiM? phira bhI haiM aura hama unheM pA sakate haiN| mUrti kI bhavyatA isa meM hai ki vaha svayaM sAdhaka meM upasthita ho aura sAdhaka kI sArthakatA isameM hai ki vaha mUrti meM samupasthita ho| ina donoM ke tAdAtmya meM hI sAdhanA kI saphalatA hai / mohanajodar3o se prApta sItoM (mudrAoM) kI saba se bar3I vizeSatA hai kalA kI dRSTi se unakA utkRSTa honA zarIra baTana aura kalA - saMyojana kI sUkSmatAoM aura saundarya kI saMtulita abhivyakti ne ina sIloM ko eka vizeSa kalA saMpUrNatA pradAna kI hai| - bahuta sAre viSayoM kA eka sAtha saphalatApUrvaka saMyojana ina sIloM kI vizeSatA hai / ukta dRSTi se bhArata sarakAra ke kendrIya purAtAtvika saMgrahAlaya meM surakSita sIla ka0 620 / 1920-26 samIkSya hai| isameM jaina viSaya aura purAtathya ko eka rUpaka ke mAdhyama se isa khUbI ke sAtha aMkita evaM samAyojita kiyA gayA hai ki ve jaina purAtattva aura itihAsa kI eka pratinidhi nidhi bana gaye haiM / na kevala purAtAttvika apitu itihAsa aura paramparA kI dRSTi se bhI isa sIla (mudrA) kA apanA mahattva hai / 1 isameM dAyIM ora nagna kAyotsarga mudrA meM bhagavAn RSabhadeva haiM, jinake zirobhAga para eka trizUla hai, jo ratnatraya samyagdarzana sammAna aura samyacAriNa) kA pratIka hai nikaTa hI navamIza haiM unake jyeSTha putra cakravartI bharata, jo uSNISa dhAraNa kiye hue rAjasI ThATha meM haiM ve bhagavAn ke caraNoM meM aMjalivaddha bhakti-pUrvaka natamastaka hai| unake pIche vRSabha (baila) hai, jo RSabhanAtha kA cihna (pahacAna ) hai / adhobhAga meM sAta pradhAna amAtya haiM, jo tatkAlIna rAjasI gaNaveza meM padAnukrama se paMktibaddha haiM / cakravartI bharata soca rahe haiM : 'RSabhanAtha kA adhyAtma-vaibhava aura merA pArthiva vaibhava !! kahA~ hai donoM meM koI sAmya ? ve aisI UMcAiyoM para haiM jahA~ taka mujha akivana kI koI pahuMca nahIM hai|' bharata ko yaha niSkAma bhakti unheM kamaladala para par3e osa bindu kI bhAMti nirlipta banAye hue hai| ve AkiMcanya-bodhi se dhanya ho uThe haiM / 'sarvArthasiddhi' 1-1 (AcArya pUjyapAda) meM kahA hai : 'mUrtamiva mokSamArgavAgvisargaM vapuSA nirUpayantam' (ve niHzabda hI apanI dehAkRti mAtra se mokSamArga kA nirUpaNa karane vAle haiM) / zabda jahA~ ghuTane Teka detA hai, mUrti vahA~ saphala saMvAda banAtI hai / mUrti bhakti kA bhASAtIta mAdhyama hai| use apanI isa sahaja prakriyA meM kisI zabda kI AvazyakatA nahIM hai / usakI apanI varNamAlA hai; isIlie miTTI, pASANa Adi ko AtmasaMskRti kA pratIka mAnA gayA hai / kauna nahIM jAnatA ki mUrti pASANa Adi meM nahIM hotI, vaha hotI hai vastutaH mUrtikAra kI cetanA meM pUrvasthita jise kalAkAra kramazaH utkIrNa karanA hai arthAt vaha kASTha Adi ke mAdhyama se AtmAbhivyaMjana yA Atmapratibimbana karatA hai / pASANa jar3a hai; kintu usameM jo rUpAyita yA mUrtita hai vaha mahattvapUrNa hai| mUrti meM sampreSaNa kI aparimita UrjA hai / yahI UrjA yA kSamatA sAdhaka ko parama bhagavattA athavA paramAtmatattva se jor3atI hai arthAt sAdhaka isake mAdhyama se mUrtimAna taka apanI pahuMca banAtA hai / zilpazAstra] prathamAnuyoga kA viSaya hai| vizuddha Atmabodhi se pUrva hama isI mAdhyama kI svIkRti para vivaza haiM Agama 'kyA hai ? Agama mAdhyama hai samyaktva taka pahuMcane kA / Agama kevalI ke bodhi-darpaNa kA pratibimba hai, jisakA anugamana hama zraddhA-bhakti 'dvArA kara sakate haiN| 'Agama' zabda kI vyutpatti hai 'Agamayati hitAhitaM bodhayati iti Agama' (jo hita-ahita kA bodha karAte haiM, ve Agama haiM) / tIrthaMkara kI divyavANI ko isIlie Agama kahA gayA hai / kahA jA sakatA hai ki adhyAtma se purAtattva evaM mUrtizilpa Adi kI prAcInatA kA kyA sambandha hai ? isa silasile meM hama AcArya ratna zrI dezabhUSaNa jI mahArAja abhinandana grantha 178 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaheMge ki zilpakalA Adi ke mAdhyama se Agama bodhagamya banatA hai aura hama bar3I AsAnI se usa kaMTakAkIrNa mArga para paga rakhane meM samartha hote haiM / __ jainadharma kI prAcInatA nibivAda hai / prAcInatA ke isa tathya ko hama do sAdhanoM se jAna sakate haiM : purAtattva tathA itihAsa / jaina purAtattva kA prathama sirA kahA~ hai, vaha taya karanA kaThina hai; kyoMki mohana-jo-dar3o kI khudAI meM kucha aisI sAmagrI milI hai, jisane jainadharma kI prAcInatA ko Aja se kama-se-kama 5000 varSa Age dhakela diyA hai|' sindhughATI se prApta mudrAoM ke adhyayana se spaSTa huA hai ki 'kAyotsarga mudrA' jainoM kI apanI lAkSaNikatA hai / prApta mudrAoM para tIna vizeSatAe~ haiM : kAyotsarga mudrA, dhyAnAvasthA aura nagnatA (digambaratva) / . mohana-jo-dar3o kI sIloM para yogiyoM kI jo kAyotsarga mudrA aMkita hai usake sAtha vRSabha bhI hai| vRSabha RSabhanAtha kA cihna (lA~chana) hai / padmacandra koza meM RSabha kA vyutpattika artha diyA hai : 'sampUrNa vidyAoM meM pAra jAne vAlA eka muni|' hindU purANoM meM jo varNana milatA hai usameM RSabha aura bharata donoM ke vipula ullekha haiN| pahale mAnA jAtA rahA hai ki duSyanta-putra bharata ke nAma se hI isa deza kA nAma bhArata huA; kintu aba yaha nirdhAnta ho gayA hai ki bhArata RSabha-putra 'bharata' ke nAma para hI 'bhArata' khlaayaa| isakA pUrvanAma ajanAbhavarSa thaa| nAbhi (ajanAbha) RSabha ke pitA the| unhIM ke nAma para yaha ajanAbhavarSa khlaayaa| 'varSa' kA artha hai 'deza'; tadanusAra 'bhAratavarSa' kA artha huA 'bhAratadeza' / mohana-jo-dar3o kI saMketita sIla meM bharata cakravartI kI marti bhI ukerI gayI hai| ina sAre purAtathyoM kI vastuniSTha samIkSA kI jAnI cAhiye / prastuta sIla ko jaba hama taphasIlavAra yA vistAra meM dekhate haiM taba isameM hameM sAta viSaya dikhAyI dete haiM : (1) RSabhadeva nagna kAyotsargarata yogii| (2) praNAma kI mudrA meM natazIza bharata ckrvrtii| (3) trizUla / (4) kalpavRkSa pusspaavli| (5) mRdu ltaa| (6) vRSabha (baila) / (7) paMktibaddha gaNavezadhArI pradhAna AmAtya / nizcaya hI isa taraha kI saMracanA kA AdhAra pIche se calI AtI koI sudRr3ha sAMskRtika paramparA hI ho sakatI hai| pracalita loka-paramparA ke abhAva meM mAtra jainAgama ke anusAra isa taraha kI parikalpanA saMbhava nahIM hai / itihAsa meM hI hama apane prAcIna Rkya (dharohara) ko prAmANika rUpa meM surakSita pAte haiN| itihAsa, aitihya aura AmnAya samAnArthaka zabda haiN|" itihAsa zabda kI vyutpatti ke anusAra isakA vAcyArtha hai : 'iti ha AsIt' (nizcaya se aisA hI huA thA tathA paramparA se aisA hI hai) / itihAsa asala meM dIpaka hai| jisa taraha eka dIpaka se hama vastu ke yathArtha rUpa ko dekha pAte haiM, ThIka vaise hI itihAsa se hameM purAtathyoM kI nirdhAnta sUcanA milatI hai / paramparA aura itihAsa meM kiMcit antara hai| itihAsa Thosa tathyoM para AdhArita hotA hai; paramparA lokamAnasa meM ubharatI aura AkAra grahaNa karatI hai / eka pIr3hI jina AsthAoM, svIkRtiyoM aura pracalanoM ko AgAmI pIr3hI ko sauMpatI hai, paramparA unase banatI hai / paramparAoM kA koI san-saMvat nahIM hotaa| vaise isa zabda ke nAnArtha haiM / eka artha purAsAmagrI bhI hai| paramparA arthAt eka sudIrgha atIta se jo avicchinna calA A rahA hai vaha / yogiyoM kI bhI eka avicchinna paramparA rahI hai| yogavidyA kSatriyoM kI apanI maulikatA hai| kSatriyoM ne hI use dvijoM ko hastAntarita kiyaa| aisA lagatA hai ki sindhughATI ke utkhanana meM prApta sIleM eka sUdIrgha paramparA kI pratinidhi haiM / ve Akasmika nahIM haiM, apitu eka sthApita satya ko prakaTa karatI haiN| 1. siMdha phAiba thAujeMDa iarsa ego; rAmaprasAda candA; 'maoNDarna rivha yU' kalakattA; agasta 1932 2. atIta kA anAvaraNa; AcArya tulasI, muni nathamala, bhAratIya jJAnapITha, dillI, 1969; pa. 1: 3. padmacandra koza, pR. 465; RSabhadeva (pu.) 1. RSa + abhak=jAnA, diva=ac (sampUrNa vidyAoM meM pAra jAne vAlA eka __muni); 2. jainoM kA pahilA tIrthakara / 4. mArkaNDeya purANa : sAMskRtika adhyayana; DaoN0 vAsudeva zaraNa agravAla; pR. 22-24 5. AdipurANa 125; AcArya jinasena / 6. pratiSThAtilaka 18/1; nemicandra / jaina itihAsa, kalA aura saMskRti Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya itihAsa, saMskRti aura sAhitya ne isa tathya ko puSTa kiyA hai ki sindhaghATI kI sabhyatA jaina sabhyatA thii| sindhughATI ke saMskAra jaina saMskAra the / isase yaha upapatti banatI hai ki sindhughATI meM prApta yogamUrti, Rgvaidika varNana tathA bhAgavata, viSNu Adi purANoM meM RSabhanAtha kI kathA Adi isa tathya ke sAkSya haiM ki jainadharma prAgvaidika hI nahIM varana sindhughATI sabhyatA se bhI kahIM adhika prAcIna hai| zrI nIlakaNThadAsa sAhU ke zabdoM meM : 'jainadharma saMsAra kA mUla adhyAtma dharma hai / isa deza meM vaidika dharma ke Ane se bahuta pahale se hI yahA~ jainadharma pracalita thaa| khUba saMbhava hai ki prAgvaidikoM meM zAyada dravir3oM meM yaha dharma thaa|" kucha aise zabda haiM, jo jaina paramparA meM rUr3ha bana gaye haiN| DA0 magaladeva zAstrI kA kathana hai ki 'vAtarazana' zabda jaina muni ke artha meM rUr3ha ho gayA thaa| unakI mAnyatA hai ki 'zramaNa' zabda kI bhA~ti hI 'vAtarazana' zabda muni-sampradAya ke lie prayukta thaa| muni-paramparA ke prAgvaidika hone meM do mata nahIM haiN|' DA. vAsudevazaraNa agravAla bhAratIya itihAsa ke jAne-mAne vidvAn rahe haiM / unhoMne bhI svIkAra kiyA hai ki bhArata kA nAma RSabha ke jyeSTha putra bharata ke nAma para hI bhAratavarSa huaa| isase pahale bhrAntivaza unhoMne duSyanta-putra bharata ke kAraNa ise bhArata abhihita kiyA thaa| jainoM kA itihAsa bahuta prAcIna hai| bhagavAn mahAvIra se pUrva teIsa aura jaina tIrthaMkara hue haiM, jinameM sarvaprathama haiM RSabhanAtha / sarvaprathama hone ke kAraNa hI unheM AdinAtha bhI kahA jAtA hai / jaina kalA meM unakI jo mudrA aMkita hai vaha eka gahana tapazcaryArata mahAyogI kI hai| bhAgavata meM RSabhanAtha kA vistRta jIvana-varNana hai / jaina darzana ke anusAra yaha jagat anAdinidhana hai arthAt isakA na koI ora hai aura na chora / yaha rUpAntarita hotA hai; kintu apane mUla meM yaha yathAvat rahatA hai / yuga badalate haiM; kintu vastu-svarUpa nahIM badalatA / dravya nitya hai / usakA rUpAntaraNa saMbhava hai; kintu dhrauvya asaMdigdha hai| Aja jo yuga cala rahA hai vaha karmayuga hai| mAnA jAtA hai ki yaha yuga karor3oM varSa pUrva Arambha huA thaa| usa samaya bhagavAna RSabhanAtha yuga-pradhAna the / asi (rakSA), masi (vyApAra), kRSi (khetI) aura adhyAtma (AtmavidyA) kI zikSA unhoMne dii| unhoMne prajAjanoM ko, jo karmapatha se anabhijJa the; bIja, cakra, aMka aura akSara diye / karmayuga kI yaha paramparA taba se avicchinna calI A rahI hai| . RSabhanapa dIrghakAla taka zAsana karate rhe| unhoMne una kaThina dinoM meM janatA ko suzikSita kiyA aura unakI bAdhAoM, vyavadhAnoM aura duvidhAoM kA anta kiyaa| anta meM Atmazuddhi ke nimitta unhoMne zramaNatva grahaNa kara liyA aura durddhara tapazcaryA meM nimagna ho gaye / svayaM dvArA sthApita paramparAoM aura pravartanoM ke anusAra unhoMne jyeSTha putra bharata ko apanA sampUrNa rAjapATa sauMpA aura parigraha ko jar3amUla se chor3a kara ve vairAgyonmukha ho gaye; phalataH ve parama jJAtA-dRSTA bne| unhoMne apanI samasta indriyoM ko jIta liyA, ata: ve 'jina' kahalAye / 'jina' kI vyutpatti hai : 'jayati iti jinaH' (jo svayaM ko jItatA hai, vaha jina hai)| kaivalya-prApti ke bAda unhoMne janatA ko adhyAtma kA upadeza diyA aura batAyA ki Atmopalabdhi ke upAya kyA haiM ? cUMki unakA upanAma jina thA, ataH unake dvArA pravartita dharma jainadharma khlaayaa| isa taraha jaina dharma vizva kA sarvaprathama dharma bnaa| 1. bhAratIya darzana, pR0 63; vAcaspati gairolA / 2. ur3IsA meM jainadharma; DaoN0 lakSmInArAyaNa sAhU; zrI akhila jaina mizana, eTA; gra0 pra0, u0, 1956 3. 'navanIta', hindI mAsika, bambaI; DaoN0 maMgaladeva zAstrI; jUna 1674; pR066 4. de0 Ti0 R04 5. jaina sAhitya kA itihAsa, pUrva pIThikA; paM. kailAzacanda zAstrI; bhUmikA-DaoN. vAsudevazaraNa agravAla, pR0 8 180 AcAryaratna zrI dezabhUSaNa jI mahArAja abhinandana grantha .. Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn RSabhanAtha kA varNana vedoM meM nAnA sandarbho meM milatA hai| kaI mantroM meM unakA nAma AyA hai| mohana-jo-dar3o (sindhughATI) meM pA~ca hajAra varSa pUrva ke jo purAvazeSa mile haiM unase bhI yahI siddha hotA hai ki unake dvArA pravartita dharma hajAroM sAla 'purAnA hai / miTTI kI jo sIleM vahA~ milI haiM; unameM RSabhanAtha kI nagna yogimUrti hai / unheM kAyotsarga mudrA meM ukerA gayA hai| unakI isa digambara khar3agAsanI mudrA ke sAtha unakA cihna baila bhI kisI-na-kisI rUpa meM aMkita huA hai| ina sAre tathyoM se yaha siddha hotA hai ki jainoM kA astitva mohana-jo-dar3o kI sabhyatA se adhika prAcIna hai / zrI rAmaprasAda candA ne agasta 1932 ke 'mADarna rivha yU' ke "sindha phAiva thAujaiDa iarsa ego" nAmaka lekha (pR0 15856) meM kAyotsarga mudrA ke sambandha meM vistAra se likhate hue ise jainoM kI viziSTa dhyAna-mudrA kahA hai aura mAnA hai ki jainadharma prAgvaidika hai, usakA sindhughATI kI sabhyatA para vyApaka prabhAva thA : "sindhu ghATI kI aneka sIloM meM utkINita devamUrtiyA~ na kevala baiThI huI yogamudrA meM haiM aura sudUra atIta meM sindhughATI meM yoga ke pracalana kI sAkSI haiM apitu khar3I huI devamUrtiyAM bhI haiM jo kAyotsarga mudrA ko pradarzita karatI haiN|" ___ "kAyotsarga (deha-vipsarjana) mudrA vizeSatayA jaina mudrA hai| yaha baiThI huI nahIM, khaDI huI hai| 'AdipurANa' ke aThArahaveM adhyAya meM jinoM-meM-prathama jina RSabha yA vRSabha kI tapazcaryA ke silasile meM kAyotsarga mudrA kA varNana huA hai|" ___ "karjana myUjiyama oNpha AkyiolaoNjI, mathurA meM surakSita eka prastara-paTTa para utkINita cAra mUrtiyoM meM se eka RSabha jina kI khar3I huI mUrti kAyotsarga mudrA meM hai| yaha IsA kI dvitIya zatAbdI kI hai| misra ke Arambhika rAjavaMzoM ke samaya kI zilpakRtiyoM meM bhI donoM ora hAtha laTakAye khar3I kucha mUrtiyA~ prApta haiN| yadyapi ina prAcIna misrI mUrtiyoM aura yUnAna kI kurAI mUrtiyoM kI mudrAe~ bhI vaisI hI haiM; tathApi vaha dehotsargajanita niHsaMgatA, jo sindhughATI kI sIloM para aMkita mUrtiyoM tathA kAyotsarga dhyAna mudrA meM lIna jina-bimboM meM pAyI jAtI hai, inameM anupasthita hai / vRSabha kA artha baila hai, aura yaha baila vRSabha yA RSabha jina kA cihna (pahacAna) hai|" mo . mohana-jo-dar3o kI khudAI meM upalabdha mRNmudrAoM (sIloM) meM yogiyoM kI jo dhyAnastha mudrAe~ haiM, ve jainadharma kI prAcInatA ko siddha karatI haiM / vaidika yuga meM vrAtyoM aura zramaNoM kI paramparA kA honA bhI jainoM ke prAgvaidika hone ko pramANita karatA hai| vrAtya kA artha mahAvratI hai| isa zabda kA vAcyArtha hai : 'vaha vyakti jisane svecchayA AtmAnuzAsana ko svIkAra kiyA hai|' isa anumAna kI bhI spaSTa puSTi huI hai ki RSabha-pravartita paramparA, jo Age cala kara ziva meM jA milI, vedacita hone ke sAtha hI vedapUrva bhI hai| jisa taraha mohana-jo-dar3o meM prApta sIloM kI kAyotsarga mudrA Akasmika nahIM hai, usI taraha veda-vaNita RSabha nAma bhI Akasmika nahIM hai, vaha bhI eka sudIrgha paramparA kA dyotaka hai, vikAsa hai| Rgveda ke dazama maNDala meM jina atIndriyadarzI 'vAtarazana' muniyoM kI carcA hai, ve jaina muni hI haiN| zrI rAmaprasAda candA ne apane lekha meM jisa sIla kA varNana diyA hai, usameM utkINita RSabha-mUrti ko RSabha-mUrtiyoM kA 'purakhA kahA jA sakatA hai| dhyAnastha RSabhanAtha, trizUla, kalpavRkSa-puSpAvali, vRSabha, madu latA, bharata aura sAta mantrI Adi mahattvapUrNa tathya haiM / jaina vAGamaya se ina tathyoM kI puSTi hotI hai|' itihAsavettA zrI rAdhAkumuda mukarjI ne bhI isa tathya ko mAnA hai|' mathurAsaMgrahAlaya meM bhI RSabha kI isI taraha kI mUrti surakSita hai| pI0 sI0 rAya ne mAnA hai ki magadha meM pASANayuga ke bAda kRSi-yuga kA pravartana RSabhayuga meM huA / ' 1. bhAratIya darzana; vAcaspati gairolA pa063 2. saMskRti ke cAra adhyAya; rAmadhArIsiMha dinakara; pR0 36 3. Adi tIrthaMkara bhagavAn RSabhadeva; DaoN. kAmatAprasAda jaina; pa0 138 4. hindU sabhyatA; DaoN0 rAdhAkumuda mukarjI, (hindI anu0 vAsudevazaraNa agravAla); dillI; 1675, pR0 36 5. vahI; pR0 23 6. jainijma ina bihAra; pI0 sI0 rAya caudharI; 107 jaina itihAsa, kalA aura saMskRti 181 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 zrI candA ne jisa sIla kA vistRta vivaraNa diyA hai, vaha paramparA jaina sAhitya meM Azcaryajanaka rUpa se surakSita hai / AcArya vIrasena (dhavanA ke racanAkAra) vimalasUri-racita prAkRta grantha 'paThanavariyaM" evaM jinasenakRta AdipurANa" meM jo varNana milane haiM unameM tathA ukta sIla meM bimba pratibimba bhAva dekhA jA sakatA hai| ina varNanoM ke sUkSmatara adhyayana se patA calatA hai ki isa taraha kI koI mudrA avazya hI vyApaka pracalana meM rahI hogI kyoMki mohana-jo-dar3o kI sIla meM aMkita AkRtiyoM tathA jaina sAhitya meM upalabdha varNanoM kA yaha sAmya Akasmika nahIM ho sktaa| nizcaya hI yaha eka avicchinna paramparA kI Thosa pariNati hai / yadi hama pUrvokta granthoM ke vivaraNoM ko sIla ke vivaraNoM se samanvita kareM to sampUrNa sthiti kI spaSTa vyAkhyA isa prakAra sambhava hai : purudeva ( RSabhadeva) namata bar3agAsana kAyotsarga mudrA meM avasthita haiM unake zIyapari bhAga para trizula abhimaNDita hai.. yaha ratnatraya kI zilpAkRti hai| komalavivyadhvani ke pratIka rUpa eka latAnyarNa mukhamaNDala ke pAsa suzobhita hai| do kalpavRkSa-zAkhAe~] puNya-phalayukta mahAyogI usase pariveSTita hai| yaha prApya phala kI dyotaka hai| cakravartI bharata bhagavAna ke caraNoM 7 meM aMjalibaddha praNAma - mudrA meM natazIza haiN| bharata ke pIche vRSabha haiM, jo bhagavAn RSabhanAtha kA cihna ( lAMchana ) haiM / adhobhAga meM apane rAjakIya gaNaveza meM sAta mantrI haiM, jinake padanAma haiM- mANDalika rAjA, grAmAdhipati, janapada-adhikArI, durgAdhikArI (gRhamaMtrI), bhaNDArI (kRSivitta mantrI) paDaMga balAdhikArI ( rakSA mantrI) mitra (pararASTra mantrI) / 1 mohanajodar3o kI mudrAoM meM utkIrNita ina tathyoM kA sthUla bhASya sambhava nahIM hai; kyoMki paramparAoM aura lokAnubhava ko chor3a kara yadi hama ina sIloM kI vyAkhyA karate haiM to yaha vyAkhyA na to yathArthaparaka hogI aura na hI vaijJAnika / jaba taka hama isa tathya ko ThIka se AtmasAta nahIM kareMge ki mohana jodar3o kI sabhyatA para yogiyoM kI AtmavidyA kI spaSTa praticchAyA hai, taba taka ina tathyoM ke sAtha nyAya kara pAnA sambhava nahIM hogA ataH itihAsavidoM aura purAtattvavettAoM ko cAhiye ki ve prApta tathyoM ko paravartI sAhitya kI chAyA meM dekheM aura taba koI niSkarSa leM / vAstava meM isI taraha ke tulanAtmaka aura vyApaka, vastuniSTha aura gahana vizleSaNa se hI yaha sambhava ho pAyegA ki hamAre sAmane koI vastusthiti Aye / , aba hama una pratIkoM kI varcA kareMge, jo mohanajodar3o ke avazeSoM se mile haiM aura jaina sAhitya meM bhI jinakA upayoga huA hai| yahA~ taka ki inameM se kucha pratIka to Aja taka jaina jIvana meM pratiSThita haiM / saba se pahale hama 'svastika' ko lete haiN| sindhughATI se prApta kucha sIloM meM svastika ( sAthiyA ) bhI upalabdha hai| isase yaha niSkarSa prApta hotA hai ki sindhughATI ke lokajIvana meM svastika eka mAMgalika pratIka thA sAthiyA jainoM meM vyApaka rUpa meM pUjya aura pracalita hai / ise jaina granthoM, jaina mandiroM aura jaina dhvajAoM para aMkita dekhA jA sakatA hai / vyApAriyoM meM isakA vyApaka pracalana hai| dIpAvalI para jaba naye khAte - bahiyoM kA Arambha kiyA jAtA hai, taba sA~thiyA mA~r3A jAtA hai| svastika jaina jIva - siddhAnta kA bhI pratIka hai| ise caturgati kA sUcaka mAnA gayA hai| jIva kI cAra gatiyAM varNita haiN| naraka, tiryaMca, manuSya tathA deva / svastika ke zirobhAga para tIna bindu rakhe jAte haiM, jo ratnatraya ke pratIka haiM / ina tIna binduoM ke Upara eka candrabindu hotA hai jo kramazaH lokAgra aura nirvANa kA paricAyaka hai / 'svasti' kA eka artha kalyANa bhI hai / 1. 2. paumacariyaM vimalasUri 4/68-69 3. AdipurANa; AcArya jinasena 24 /73-74 4. purudeva campUprabandha 1/1 zrImad arhadAsa (divyadhvani mRdulatAlaMkRtamukhaH) / 182 maMgalAvaraNa 1/1/25 AcArya vIrasena (tirapaNa tila dhAriya) | 5. paumacariyaM vimalasUri 4 / 68-66 6. bhArata meM saMskRti evaM dharma DaoN0 ema0 ena0 zarmA 016 AcArya ratna zrI dezabhUSaNa jI mahArAja abhinandana grantha Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'trizUla' dUsarA mahattvapUrNa pratIka hai, jo sindhuvATI kI sIloM para to aMkita hai hI, jaina granthoM meM bhI jisakI carcA milatI hai| trizUla Aja bhI loka jIvana meM kucha zaiva sAdhuoM dvArA rakhA jAtA hai / jaina paramparA meM trizUla ko ratnatraya kA pratinidhi mAnA gayA hai| triratna haiM : samyagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritra / isakI carcA 'dhavalA',' 'AdipurANa", "purudeva campU meM milatI hai| trizUla ko jainoM kA 'jaitra' astra kahA gayA hai| * tIsarA hai kalpavRkSa / yaha kAyotsarga mudrA meM khar3I RSabhamUrti ke pariveSTana ke rUpa meM utkINita hai| 'AdipurANa' tathA 'saMgIta samaya sAra' meM isake vivaraNa milate haiM / arhaddAsa ne 'mRdu latAlaMkRtamukhaH' kaha kara mRdulatA-pallava kA AdhAra upalabdha karA diyA hai| bharata cakravartI zraddhAbhaktipUrvaka RSabhamUrti ke sammukha ajali bA~dhe namana-mudrA meM upasthita haiN| AcArya jinasena, vimalasUri Adi ne bharata kI isa mudrA kA tathA unake dvArA RSabhArcana kA varNana kiyA hai| tulanAtmaka adhyayana aura vyApaka anusaMdhAna se hama sahaja hI isa niSkarSa para pahuMcate haiM ki mohana jo-dar3o kI sIla para jo rUpaka aMkita hai vaha jana-jIvana ke lie suparicita, praur3ha, pracalita rUpaka hai anyathA vaha vahA~ se chana kara kavi paramparA meM isa taraha kyoM kara sthApita hotA? eka tathya aura dhyAna dene yogya hai ki brAhmaNoM ko adhyAtmavidyA kSatriyoM se pUrva prApta nahIM thii| unheM yaha kSatriyoM se 'milI, jisakA ve ThIka se pallavana nahIM kara pAye / 'chAndogya upaniSad' meM isakI jhalaka milatI hai|' isase pahale ki hama isa carcA ko samApta kareM kucha aise tathyoM ko aura jAneM jinakA jainadharma aura jaina samAja kI maulikatAoM se sambandha hai / jainadharma AtmasvAtantryamUlaka dharma hai| usane na sirpha manuSya balki prANimAtra ko svatantratA kA pratipAdana kiyA hai / jIva to svAdhIna hai hI, yahA~ taka ki paramANu-mAtra bhI svAdhIna hai / kula 6 dravya haiM / pratyeka svAdhIna hai / koI kisI para nirbhara nahIM hai| na koI dravya kisI kI sattA meM hastakSepa karatA hai aura na hI hone detA hai| vastutaH lokasvarUpa hI aisA hai ki yahA~ sampUrNa yAtAyAta atyanta svAdhIna calatA hai| jainoM kA karma-siddhAnta bhI isI svAtantrya para AdhArita hai| zrI jugamandaralAla jainI ne AtmasvAtantrya ke isa siddhAnta ko bahuta hI sarala zabdoM meM vivecita kiyA hai| isa bhrama ko bhI hameM dUra kara lenA cAhiye ki jaina aura bauddha dharma samakAlIna pravartana haiN| vAstavikatA yaha hai ki bauddhadharma jainadharma kA paravartI hai| svayaM gautama buddha ne Arambha meM jainadharma ko svIkAra kiyA thA; kintu ve usakI kaThoratAoM kA pAlana nahIM kara sake, ata: madhyama mArga kI ora cale aaye| isase yaha siddha hotA hai ki bauddhadharma bhale hI vedoM ke khilApha rahA ho, kintu jainadharma jo prAgvaidika hai kabhI kisI dharma ke viruddha nahIM uThA, yA pravartita huaa| usakA apanA svatantra vikAsa hai| sampUrNa jaina vAGamaya meM kahIM kisI kA virodha nahIM hai / jainadharma samanvayamUlaka dharma hai, vivAdamUlaka nahIM-usake isa vyaktitva se bhI usake prAcIna hone kA tathya puSTa hotA hai| 1. de0Ti0 R0 18 2. AdipurANa; AcArya jinasena 1/4; (ratnatrayaM jaina jaitramastra jayatyadaH) / 3. purudevacampUprabandha; zrImadarhaddAsa 5; (ratnatrayaM rAjati jaitrmstrm)| 4. AdipurANa; AcArya jinasena; 15/36; saMgItasamayasAra; AcArya pArzvadeva 7/66 5. de0 Ti0 R0 21 6. AdipurANa; 24/77-78; AcArya jinasena; paumacariyaM 4/68.69; vimalasUri / 7. chAndogya upaniSad, zAMkara bhASya 5/7 8. AuTalAinsa oNpha jainijma; jugamaMdaralAla jaina; 10 344 6. majjhimanikAya (pAli) 12 mahAsihanAda sutaM; pR0 605 jaina itihAsa, kalA aura saMskRti 183 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yahAM zrI pI0 Ara0 dezamukha ke grantha 'iMDasa sivilAijezana eMDa hindU kalcara' ke kucha niSkarSoM kI bhI carcA kreNge| zrI dezamukha ne spaSTa zabdoM meM kahA hai ki 'jainoM ke pahale tIrthaMkara sindhu sabhyatA se hI the| sindhujanoM ke deva nagna hote the| jaina logoM ne usa sabhyatA/saMskRti ko banAye rakhA aura nagna tIrthaMkaroM kI pUjA kI / isI taraha unhoMne sindhughATI kI bhASika saMracanA kA bhI ullekha kiyA hai / likhA hai : 'sindhujanoM kI bhASA prAkRta thii| prAkRta jana-sAmAnya kI bhASA hai / jainoM aura hinduoM meM bhArI bhASika bheda hai| jainoM ke samasta prAcIna dhArmika grantha prAkRta meM haiM; vizeSatayA arddhamAgadhI meM; jabaki hinduoM ke samasta grantha saMskRta meM haiN| prAkRta bhASA ke prayoga se bhI yaha siddha hotA hai ki jaina. prAgvaidika haiM aura unakA sindhughATI sabhyatA se sambandha thaa|" unakA yaha bhI niSkarSa hai ki jaina kathA-sAhitya meM vANijya kathAe~ adhika haiN| unakI vahAM bharamAra hai, jabaki hindU. granthoM meM isa taraha kI kathAoM kA abhAva hai| sindhughATI kI sabhyatA meM eka vANijyika kaoNmanaveltha (rASTrakula) kA anumAna lagatA hai| tathyoM ke vizleSaNa se patA lagatA hai ki jainoM kA vyApAra samudra-pAra taka phailA huA thaa| unakI huMDiyAM calatI/sikaratI thiiN| vyApArika dRSTi se ve mor3I lipi kA upayoga karate the| yadi lipi-bodha ke bAda kucha tathya sAmane Aye to hama jAna pAyeMge ki kisa laraha jainoM ne pAMca sahasra pUrva eka suvikasita vyApAra-tantra kA vikAsa kara liyA thA / ina sAre tathyoM se jainadharma kI prAcInatA pramANita hotI hai| prastuta vicAra mAtra eka Arambha hai; abhI isa sandarbha meM paryApta anusaMdhAna kiyA jAnA caahiye| S/00000 s/opress ROATDega Reacom kNpN FOR of 1. iMDasa sivilAijezana, Rgveda eMDa hindU kalcara; pI0 Ara0 dezamukha; pu0 364. 2. vahI; pR0 367. 3. vahI; pR0 365. AcAryaratna zrI dezabhUSaNajI mahArAja abhinandana grantha