Book Title: Mevadpradesh ke Prachin Dingal Kavi
Author(s): Dev Kothari
Publisher: Z_Nahta_Bandhu_Abhinandan_Granth_012007.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/211756/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mevAr3a pradezake prAcIna DiMgala kavi zrI deva koThArI prAcIna saMskRta zilAlekhoM evaM pustakoMmeM medapATa' nAmase prasiddha vartamAnakA mevAr3a, rAjasthAna prAntake dakSiNI bhUbhAgameM udayapura, cittaur3agar3ha va bhIlavAr3A jiloMmeM phailA huA pradeza hai| zatAbdiyoM taka yaha pradeza zaurya, sAhasa, svAbhimAna aura dezagauravake nAmapara mara miTane vAle asaMkhya raNabAMkuroMkI krIr3AsthalI ke rUpa meM prasiddha rahA hai tathA yahA~ke kaviyoMne raNabherIke tumulanAdake bIca vividha bhASAoM meM vipula sAhityakA sRjana kiyA hai aura use surakSita rakhA hai| divaMgira jo Age calakara DiMgalake nAmase abhihita kI jAne lagI, AcArya haribhadrasUri (vi0 saM0 757-827) se lekara lagabhaga vartamAna samaya taka isa pradezake kaviyoMkI pramukha bhASA rhii| prAraMbhameM DiMgala, apabhrazase prabhAvita thI kintu dhIre-dhIre usakA svataMtra bhASAke rUpameM vikAsa huaa| aba taka kiye gaye anusaMdhAna kAryake AdhArapara vikramakI caudahavIM zatAbdIke uttarArddha taka isa pradezameM jaina sAdhuoM dvArA nirmita kAvya hI milatA hai| mahArANA hamIra (vi0 saM0 1383-1421) ke zAsanakAlameM sarvaprathama sodA bArahaTha bArUjI nAmaka cAraNa kavike phuTakara gIta milate hai aura usake bAda jaina sAdhuoMke sAtha-sAtha cAraNoMkA kAvya bhI kramazaH adhika mAtrAmeM upalabdha hotA hai| yaha paramparA vartamAna samaya taka kama adhika tAdAda meM cAlU rahI hai| yahA~ke rAjapUta, bhATa, DhADhI, DholI Adi jAtiyoMke kaviyoMne bhI kAvya nirmANameM yoga diyA hai parantu parimANakI dRSTise vaha kama hai| cAraNa kaviyoMkA kAvya pariniSThita DiMgalameM milatA hai to jaina sAdhuoM va anya jAtike kaviyoMkA kAvya laukika bhASAse prabhAvita DiMgalameM milatA hai| yahI kAraNa hai ki cAraNoMke kAvyameM tadbhava zabdoMkA prayoga adhika hai to cAraNetara kAvyameM laukika bhASAke zabdoMkA / yahA~ prastuta lekhameM mevAr3a meM isa prakArake prasiddha prAcIna cAraNa aura cAraNetara kaviyoM tathA unake kAvyakA saMkSipta paricaya diyA jA rahA hai (1) haribhadrasUri-prabhAcandrasUrI dvArA vi0 saM0 1344 meM racita 'prabhAvaka carita' the anusAra DiMgala bhASAke Adi kavi AcArya haribhadrasUri cittaur3a ke rAjA jitArike rAjapurohita the| padmazrI muni jinavijayajIne inakA janma sthAna cittaur3a aura jIvanakAla vi0 saM0 757 se 827 ke madhya mAnA hai|4 1. nAgarI pracAriNI patrikA, bhAga 2 pRSTha 334-335 / 2. (i) DaoN0 brajamohana jAvaliyA DiMgala: eka navIna saMvIkSaNa, madhumatI mArca 69, pRSTha 83-84 (ii) DiMgala zabdakI vyutpattike sambandhameM aneka vidvAnoMne apane mata prastuta kiye hai, kintu DaoN. jAvaliyAkA yaha mata hI adhika samIcIna jAna par3atA hai| 3. zrI agaracanda nAhaTA-jaina sAhitya aura cittaur3a, zodha patrikA-mArca 1947 (bhAga 1, aMka 1) pRSTha 34 / 4. jaina sAhitya saMzodhaka, pUnA, bhAga 1, aMka 1 meM muni zrI jinavijayajIkA lekha-'haribhadrasUrikA smy-nirnny'| bhASA aura sAhitya : 229 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'gaNadhara sArddhazataka'kI sumatigaNiko bRhad vRttimeM inheM spaSTataH brAhmaNa vaMzameM utpanna mAnA hai| ye aneka zAstroMke jJAtA aura bahazrata vidvAna the| pratikramaNa artha dIpikAke AdhArapara inake dvArA kula 144 grantha likhe gaye, jinameMse vartamAnameM choTI-bar3I 100 racanAe~ upalabdha haiN| NemiNAha cariu, dhUrtAkhyAna, lalita vistarA, sambodha prakaraNa, jasahara cariu Adi granthoMmeM apabhraMzase alaga hotI huI tatkAlIna DiMgalakA svarUpa spaSTa dikhAI detA hai| 'NemiNAha cariu'ke prakRti varNanake nimna udAharaNase isa tathyakA patA cala sakatA hai bhamarA dhAvahiM kumuiNiu Dabbhibi kamala vaNesu, kassava kahiM paDivadhu jage cirapariciya gaNesu, viraha vihuriya cakkamihuNAI mili UNa sANaMda, huma tu? bhamahi pahiyaNa mahiyale, kosiya kulu ekku pariduhiu ravihi, __ ArUDhe nhyle| (2) hariSeNa-digambara matAvalambI hariSeNa cittaur3a ke rahanevAle the| dhakkar3a inakI jAti thii| pitAkA nAma govardhana aura mAtAkA nAma dhanavatI thaa|4 vikrama saM0 1044 meM inhoMne ' granthakI racanA kii| isa granthameM 11 sandhiyoMmeM 100 kathAoMkA varNana kiyA gayA hai| jinameM 238 kaDavaka haiN| rAjasthAnameM yaha grantha bahata prasiddha rahA hai| isakI aneka hastalikhita pratiyAM hai| 'dhamma parikkhA'kI racanAkA prayojana va upAdeyatA batalAte hue kavi kahatA hai ki maNue-jammi buddhie ki kijjai / maNaharajAi kavvu Na rahajjai / / taM karata aviyANiya Arisa / hosu lahahiM bhar3a rar3i gaya porisA // abhI taka isa granthakA prakAzana nahIM huA hai / vistRta jAnakArIke lie 'vIravANI'kA rAjasthAna jaina sAhitya sevI vizeSAMka draSTavya hai| (3) jinavallabhasUri-bArahavIM zatAbdIke pUrvArddhameM arthAt vi0 saM0 1138ke pazcAt jinavallabha 1. zrI rAmavallabha somAnI-vIrabhUmi cittaur3a, pRSTha 114 / 2. zrI agaracanda nAhaTA-rAjasthAnI sAhityakI gauravapUrNa paramparA, pRSTha 26 / 3. zrI rAhula sAMkRtyAyana-hindI kAvya dhArA, pRSTha 384 va 386 / 4. zrI rAmavallabha somAnI-vIrabhUmi cittaur3a, pRSTha 122 / 5. vahI, pR0122 / 6. DaoN0 kastUracanda kAsalIvAla-rAjasthAnI jaina santoMkI sAhitya sAdhanA. muni hajAromala smRti granthameM prakAzita lekha, pR0 766 / 7. zrI rAmavallabha somAnI-vIrabhUmi cittaur3a, pR0 122 / 8. vahI, pR0 122 / 9. zrI rAmavallabha somAnI dvArA likhita 'hariSeNa' zIrSaka lekha, 'vIravANI' rAjasthAna jaina sAhitya sevI vizeSAMka, pu052-55 / 230 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUri pATaNa (gajarAta)meM AcArya abhayadevasUrise dIkSA lekara cittaur3a aaye| aura yahA~ kaI varSoM taka rahakara vidhi mArgakA pracAra kiyA tathA apane prabhAvake udgamakA kendra sthAna bnaayaa| vi0 saM0 1167meM jinadattasUriko apanA paTTadhara niyukta kara isI varSa kArtika kRSNA 12ko cittaur3ameM inakA dehAvasAna ho gayA / kavi, sAhityakAra va granthakArake rUpameM inakI bar3I pratiSThA thii| inake dvArA race gaye granthoMmeM 'baddhanavakAra' grantha bar3A prasiddha hai| granthakA racanAkAla vivAdAspada hai| isameM vikasita hotI huI DiMgala bhASAkA nimna svarUpa milatA hai citrAvelI kAja kisa desAMtara laMghau / rayaNa rAsi kAraNa kisa sAyara ullaMghau / cavadaha pUraba sAra yuge eka navakAra / sayala kAja mahilasaira duttara tarai saMsAra / " (4) jinadattasUri-- AcArya jinavallabhasUrike paTTadhara AcArya jinadattasUrike saMskRta, prAkRta, apabhraMza evaM tatkAlIna loka bhASAke prakAMDa paMDita hae hai| 'gaNadhara sArddhazataka' inakA prasiddha grantha hai| mevAr3a ke sAtha-sAtha sindha, dinlI, gujarAta, mAravAr3a aura bAgar3a pradezameM bhI ye vicaraNa karate rhe| inakA svargavAsa vi0 saM0 1211meM ajamerameM huaa| zvetAmbara jaina samAjameM ye yugapradhAna, bar3e dAdA sAhaba va dAdA guruke rUpa meM prasiddha haiN| carcarI, upadeza rasAyana, kAla svarUpa kulakam inakI apabhraMza-DiMgalakI racanAe~ haiN|' 'upadeza rasAyana' meM kavi gurukI mahimAkA varNana karate hue tatkAlIna DiMgala bhASAkA nimna svarUpa milatA hai dulahau maNuya-jammu jo pattau / saha lahu karahu tumhi suni ruttau / suha gurU daMsaNa viSNu so sahalau / hoi na kIpai vahalau vahalau // 3 // su guru su vuccai saccau bhAsai / para parivAyi-niyaru jasu nAsai / savvi jIva jiva appau rakkhai / mukkha maggu pucchiyau ja akkhai / / 4 / / " (5) sodA bArahaTha bArU jI- ye mUlataH gujarAtameM khor3a nAmaka gA~vake rahane vAle the / inakI mAtAkA nAma barabar3IjI (annapUrNA) thA jo zaktikA avatAra mAnI jAtI thii| mahArANA hammora (vi0saM01373-1421) dvArA cittaur3a vijaya (vi0 saM0 1400) karane meM inhIM baravar3IjI aura bArUjIkA vizeSa hAtha thaa|" cittaur3a vijayakI khuzImeM mahArANAne inheM karor3a pasAva, AMtarI gA~vakA paTTA Adi dekara apanA 1. zrI rAmavallabha somAnI-vIra bhUmi cittaur3a, pR0116 / 2. zrI zAnti lAla bhAradvAja-mevAr3ameM racita jaina sAhitya, muni hajArImala smRti grantha, pR0893 / 3. (i) kharataragaccha paTTAvalI, pR0 18 / (ii) zrI rAmavallabha somAnI-vIra bhUmi cittaur3a, 10 117-18 / 4. zrI zAntilAla bhAradvAja-mevAr3a meM racita jaina sAhitya, muni hajArImala smRti grantha, pR0893 / 5. sItArAma lAlasa kRta rAjasthAnI sabada kosa, prathama khaNDa, bhUmikA bhAga, pR0 101 / 6. zrI zAntilAla bhAradvAja-mevAr3a meM racita jaina sAhitya, muni hajArImala smRti grantha, pR0,894 / 7. zrI agaracanda nAhaTA-rAjasthAnI sAhityakI gauravapUrNa paramparA, pR0 29 / 8. vahI, pR0 29 / 9. vahI, pR0 43 / 10. zrI rAhula sAMkRtyAyana, hindI kAvya dhArA, pR0 356-58 / 11. malasIsara ThAkura zrI mUrasiMha zekhAvata dvArA sampAdita-mahArANA yaza prakAza, pR0 17 / bhASA aura sAhitya : 231 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAlapota bnaayaa| isa avasarapara bArUjIkA banAyA huA gIta milatA hai| inheM prathama rASTrIya kavi kahA jA sakatA hai| kyoMki cittaur3ase videzI zAsakoMko haTAne meM inhoMne apane gItoMke dvArA mahArANA hammIrako bahuta utsAhita kiyA thaa| mahArANAkI mUla preraka zakti cAriNI thii| hammIrake uttarAdhikArI mahArANA kSetrasiMha yA khetA (vi0 saM0 1421-1439)ke kAlameM kisI samaya bArUjI bUndIke hAr3A lAla siMha (jisakI kanyA mahArANA kSetrasiMha)ke liye kucha apazabda kahe isapara bArUjIne peTameM kaTAra mArakara AtmahatyA kara lii| (6) melaga mehar3a-mahArANA mokalake zAsanakAla (vi0 saM0 1454-1490) ke madhya kisI samaya yaha cAraNa kavi mevAr3a meM aayaa| mahArANA isakI kAvya pratibhAse bahuta prasanna hue aura use rAyapurake pAsa bAr3I nAmaka gA~va pradAna kiyA / kavike bahutase phuTakara gIta upalabdha hote haiM / (7) hIrAnandagaNi-ye mahArANA kumbhA (vi0 saM0 1490-1525) ke samakAlIna tathA pipalagacchAcArya vIrasenadevake paTTadhara the| mahArANA inheM apanA guru mAnate the| darabArameM inakA bar3A sammAna thA tathA inheM 'kavirAjA' kI upAdhi bhI mahArANAne pradAna kI thii|9 delavAr3AmeM likhe inake 'sUpAhanAtha cariyaM ke atirikta kalikAlarAsa, vidyAvilAsarAsa, vastupAlatejapAlarAsa, jambUsvAmI vivAhalau, sthalibhadra bArahamAsA Adi grantha bhI milate haiN| (8) jinaharSagaNi-ye AcArya jayacandrasUrike ziSya the| mahArANA kumbhAke zAsanakAlake samaya inhoMne cittaur3ameM cAturmAsa kiyA thaa| isI avasarapara vi0 saM0 1497 meM inhoMne vastupAla carita kAvyakI racanA kii| inakA prAkRta bhASAkA 'ramaNaseharIkahA' nAmaka grantha bar3A prasiddha hai| (9) pIThavA mIsaNa-cAraNa pIThavA mIsaNa, mahArANA kumbhAke samakAlIna the / inake phuTakara gIta upalabdha hote haiN| sivAnA sibiyANeke jaitamAla salakhAvatakI prazaMsAmeM inakA racA huA eka gIta prasiddha hai / 12 isase adhika jAnakArI upalabdha nahIM hotii| (10) bArUjI bogasA-bogasA khAMpake cAraNa bArUjIkA racanAkAla vi0 saM0 1520 ke Asa-pAsa hai| ye mahArANA kumbhAke Azrita the|3 inake phuTakara gIta prasiddha haiN| eka gItakI do paMktiyA~ nimnalikhita haiM 1. malasIsara ThAkura bhUrasiMhakRta mahArANA yazaprakAza, pRSTha 18-19 / DaoN0 hIrAlAla mAhezvarI-rAjasthAnI bhASA aura sAhitya, pRSTha 137 / 3. malasIsara ThAkura bhUrasiMha kRta mahArANA yaza prakAza, pR0 20-21 / 4. DaoN0 manohara zarmA-rAjasthAnI sAhitya bhAratakI AvAja, zodha patrikA, bhAga-3, aMka-2 106 / 5. rAmanArAyaNa dUgar3a dvArA sampAdita muMhaNota naiNasIkI khyAta, prathama bhAga, pR0-22 / 6. sAMvaladAna AziyA-katipaya cAraNa kakyioMkA paricaya, zodha patrikA, bhAga 12, aMka-4 pR061 / 7. vahI pR0 51 / 8. rAmavallabha somAnI, mahArANA kuMbhA, pu0 217 / 9. vahI, pR0 217 / 10. zAntilAla bhAradvAja-mevAr3ameM racita jaina sAhitya, muni hajArImala smRti grantha, pR0 895 / 11. rAmavallabha somAnI-vIra bhUmi cittaur3a, pu. 119 / 12. DaoN0 hIrAlAla mAhezvarI-rAjasthAnI bhASA aura sAhitya, pR. 149 / 13. DaoN. motIlAla menAriyA-rAjasthAnI sAhityakI rUparekhA, 10 222 / 232 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jada ghara para jovatI dITha nAgora dhrtii| gAyatrI saMgrahaNa dekha mana mAMhi ddrtii|' (11) kheMgAra mehaDU-mahArANA kumbhA ke samakAlIna mehaDU zAkhAke cAraNa kavi kheMgArake kucha gIta sAhitya saMsthAna, udayapurake saMgrahAlayameM vidyamAna haiN| saMbhavataH ye kuMbhAke Azrita the| kumbhAkI ajeyatA evaM vIratAke varNanase yukta inake phuTakara gIta milate haiM / (12) ToDaramala chAMdhar3A-mahArANA rAyamala (vi0 saM0 1530-1566) ke bar3e putra kuMvara pRthvIrAja 'DaDanA' dvArA Tor3Ake lallA khA~ paThAnako mAranese sambandhita inakA eka gIta bar3A prasiddha hai| ToDaramala mahArANA rAyamalake samakAlIna the / inake gItoMmeM bhAvoMkA aMkana bar3A sundara huA hai| (13) rAjazIla-ye kharatara gacchIya sAdhu harSake ziSya the|4 inhoMne vi0 saM0 1563 meM mahArANA rAyamalake zAsanakAlameM 'vikrama-khApara carita caupaI kI cittaur3a meM racanA kii|5 yaha loka kathAtmaka kAvya vikrama aura khApariyA corakI prasiddha kathApara AdhArita hai| inakI tIna racanAeM aura bhI upalabdha hotI haiN| (14) jamaNAjI bArahaTha-jamaNAjIko rASTrIya kavike rUpameM yAda kiyA jAtA hai| ye mahAra saMgrAmasiMhake samakAlIna the| bAbarake sAtha hue yuddhameM mahArANA sAMgAko mUrchA Anepara rAjapUta saradAra unheM basavA le Aye aura jaba mahArANAkI murchA khulI taba jamaNAjIne 'satabAra jarAsaMgha Agala zrI raMga' nAmaka prathama paMkti vAlA prasiddha gIta sunAkara zatruke viruddha punaH talavAra uThAneke lie mahArANAko prerita kiyA thaa| inake aura bhI phuTakara gIta milate haiN| (15) gajendra pramoda-ye tapAgacchIya hemavimalasUrikI ziSya paramparAmeM hue haiN| mahArANA sAMgAke samakAlIna the| cittaur3a gar3ha cAturmAsa kAlameM tatkAlIna DiMgala bhASAmeM sikhI huI 'cittaur3a cetya paripATI' nAmaka kRti milatI hai| (16) kesariyA cAraNa haridAsa-inako kavitva zakti aura svAmI bhaktise prabhAbita hokara mahArANA sAMgAne cittaur3a kA rAjya hI dAna kara diyA thaa| isapara kesariyA cAraNa haridAsane 'moja samaMda bila' tathA 'dhana sAMgA hAta hamIra kalodhara' nAmaka prathama paMkti vAle do gIta banAkara mahArANA sAMgAkA yaza hI cirasthAyI banA diyA / inake aura bhI phuTakara gIta milate haiN| (17) mahaperA devala-inake pUrvaja mAravAr3ake dhadhavAr3A grAmake rahane vAle the| mahaperA dhadhavAr3A chor3akara cittaur3a ke mahArANA saMgrAmasiMha (sAMgA) ke pAsa calA aayaa| mahArANA inakI kAvya pratibhAse 1. vahI, pR0 222 / 2. prAcIna rAjasthAnI gIta, bhAga 3, sAhitya saMsthAna-udayapura prakAzana, pR0 21 / 3. vahI, pR0 27 / 4. DaoN0 hIrAlAla mAhezvarI-rAjasthAnI bhASA aura sAhitya, pu0 257 / 5. zAntilAla bhAradvAja-mevAr3ameM racita jaina sAhitya, muni hajArImala smRti grantha, pR0 895 / 6. DaoN. manohara zarmA-rAjasthAnI sAhityakI AvAja, zodha patrikA, bhAga 3, aMka 2, pR0 8 / 7. DaoN0 hIrAlAla mAhezvarI-rAjasthAnI bhASA aura sAhitya, pR0 137 / 8. malasIsara ThAkUra bharasiMha kRta mahArANA yaza prakAza, pR070-71 / 9. malasIsara ThAkura bhUrasiMha kRta mahArANA yaza prakAza, pR0 58-59 / 30 bhASA aura sAhitya : 233 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bahuta prabhAvita hue aura jahAjapurake pAsa DhokalyA gA~va pradAna kiyA / inake vaMzaja Ajakala khemapura, dhAratA, va goTiyAmeM haiM / mahaperAke phuTakara gIta milate haiM / (18)dharmasamudra gaNi-the mahArANA sAMgAke samakAlIna jaina sAdhu the| kharataragacchIya jinasAgara sarikI paTTa paramparAmeM vivekasiMha inake guru the| inakI kula sAta racanAe~-sumitrakumAra rAsa, kuladhvaja kumAra rAsa, avaMti sukumAla svAdhyAya, rAtri bhojana rAsa, prabhAkara guNAkara caupaI, zakuntalA rAsa aura sudarzana rAsa milatI hai| ina sAta racanAoMmeMse vi0 saM0 1573 meM 'prabhAkara guNAkara caupaI' kI racanA dharmasamudrane mevAr3ameM vicaraNa karate hue kI / (19) bArahaTha bhANA mIsaNa-gaur3oMkA bArahaTha cAraNa bhANA mIsaNa mahArANA ratnasiMha (vi0 saM0 1484-88) kA samakAlIna thaa| cittaur3ake pAsa rAThakodamiyekA rahanevAlA thA aura apane samayakA prasiddha kavi thA / bUndIke sUrajamalane inheM lAkha pasAva, lAla lazkara ghor3A aura meghanAtha hastI diyA thaa| mahArANA, sUrajamalase nArAja the| eka samaya mahArANAke sAmane bhANAne sUrajamalakI tArIpha kI aura use lAkha pasAva, ghor3A va hAthI dene kI bAta kahI, isapara mahArANA bar3e krodhita hue tathA bhANAko mevAr3a chor3akara cale jAneko khaa| bhANA tatkAla mevAr3a chor3akara bUndI calA gayA / bhANAke phuTakara gIta milate haiN| (0) mIrAMbAI-mIrAMbAIke janma, parivAra va mRtyuke sambandhameM vidvAn eka mata nahIM hai / adhikAMza vidvAn isakA jIvanakAla vi0 saM0 1555 se 1603 taka mAnate haiN| yaha mehatAke rAThaur3a rAva dUdAke caturtha putra ratnasiMhakI beTI tathA mahArAja sAMgAke pATavI kuMvara bhojarAjakI patnI thii| isakA janmasthAna kur3akI nAmaka gAMva aura mRtyu sthAna dvArakA thaa| isake jIvanase sambandhita aneka kathAe~ pracalita haiN| mIrAMbAIke padoMko saMkhyA kaI hajAra batalAI jAtI hai| hindI sAhitya sammelanase 'mIrAMbAIkI padAvalI' nAmaka pustakameM 200 padoMkA tathA rAjasthAna prAcya vidyA pratiSThAna, jodhapurase 1000se adhika padoMkA saMgraha prakAzita huA hai| DaoN. motIlAla meThAriyA ke anusAra morAMbAIke padoMko saMkhyA 225-250se adhika nahIM hai| isake race pA~ca grantha' bhI batalAe gaye haiM kintu unakI prAmANikatA saMdigdha hai| zrI kRSNa 1. sAMvaladAna AziyA-katipae cAraNa kaviyoMkA paricaya, zodha patrikA varSa 12 aMka 4, pR0 37 / 2. (i) jaina gurjara kaviyo, bhAga 1 pR0 116, bhAga 3 pR0 548 / (ii) DaoN. horAlAla mAhezvarI, rAjasthAnI bhASA aura sAhitya, pR0 252 3. rAmanArAyaNa dUgar3a-muhaNota naiNasIkI khyAta, prathama bhAga, pR0 51 / 4. vahI, pR0 51-52 / / 5. DaoN. hIrAlAla mAhezvarI, rAjasthAnI bhASA aura sAhitya, pR0 314 / 6. ojhA : rAjapUtAnekA itihAsa, dUsarI jilda (udayapura rAjyakA itihAsa), pR0-670 / 7. DaoN0 motIlAla menAriyA-rAjasthAnI bhASA aura sAhitya, pR0 145-46 / 8. sItArAma lAlasa kRta rAjasthAnI sabadakosa (bhUmikA) pR0 126 / 9. rAjasthAnI bhASA aura sAhitya, pR0 147 / / 10.DaoN0 hIrAlAla mAhezvarI, rAjasthAnI bhASA aura sAhitya, pR0 323 / 234 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candra zAstrI dvArA mIrA kalA pratiSThAna, udayapurase mIrAbAIse sambandhita prAmANika jAnakArI zIghra hI prakAzita kI jA rahI hai / mIrAMkI bhASA rAjasthAnI hai jo DiMgalake sarala zabdoMse pUrI taraha prabhAvita hai| (21) mahArANA udayasiMha-mahArANA sAMgAke putra aura udayapura nagarake saMsthApaka mahArANA udayasiMha (vi0 saM0 1594-1628)kI sAhityake prati vizeSa rUci thii| ye svayaM DiMgalameM kavitA karate the| kavi giravaradAnane 'zivanAtha prakAza' nAmaka apane prasiddha granthameM inake do gIta uddhRta kiye haiN| udAharaNake liye eka gItakI cAra paMktiyAM nimna haiM kahai patasAha patA do kUcI, dhara palaTiyA na kIjai dhaudd'| gar3hapata kahe hame gar3ha mhArau, cUMDAharau na de cItaur3a // (22) rAmAsAMdU-ye mahArANA udayasiMhake samakAlIna the| inhoMne mahArANAkI prazaMsAmeM 'belIrANA udayasiMharI'ko vi0 saM0 1628ke Asa-pAsa racanA kii| isa velimeM kula 15 veliyA chanda haiM / 5 velike atirikta phuTakara gIta bhI milate haiN| rAmAsAMdUke liye aisA prasiddha hai ki jodhapurake zAsaka moTArAjA udayasiMha (vi0 saM0 1640-1651)ke viruddha cala rahe cAraNoMke Andolanako chor3akara mugala virodhI saMgharSameM mevAr3ameM cale aaye| ye haldIghATIkI lar3AImeM mahArANA pratApako orase mugaloMke viruddha lar3ate hue mAre gye| (23) karmasI AsiyA-inake pUrvaja mAravAr3ameM thakuke samIpa sthita bhagu grAmake rahane vAle the / mahArANA udayasiMhake Azrita karmasIke pitAkA nAma sUrA AsiyA thaa| jAlorake svAmI akSayarAjane karmasIkI kArya paTutAse mohita hokara inheM apane darabArameM niyukta kara diyaa| jaba mahArANA udayasiMhakA akSayarAjAkI putrIse huA, usa samaya mahArANAne karmasIko akSayarAjase mAMga liyaa| cAraNa kavi sukavirAyakA kahA haA isa ghaTanAse sambandhita eka chappaya prasiddha hai| cittaur3a gar3hapara udayasiMhakA adhikAra honepara karmasIko rahane ke liye mahArANAne eka havelI dI thI aura inakI putrIke vivAhotsavapara svayaM mahArANA udayasiMha inake mehamAna hae the| tathA isa avasarapara mahArANAne inheM pasaMda gA~va (rAjasamanda tahasIlake antargata) rahane ke liye diyA thaa| isa ghaTanAkA bhI eka chappayadeg prasiddha hai / vartamAnameM inakI saMtati pasuMda, kar3iyA~, maMdAra, meMgaTiyA, jItAvAsa tathA mAravAr3a ke gA~va bIjalayAsameM nivAsa karatI hai| phaTakara DiMgala 1. mahendra bhAgavata dvArA sampAdita brajarAja kAvya mAdhurI, DaoN0 motIlAla menAriyAkI bhUmikA, pR0 5 / 2. DaoN. motIlAla menAriyA-rAjasthAnI sAhityakI rUparekhA, pR0 223 / / 3. rAmanArAyaNa dUgar3a dvArA sampAdita muhaNota naiNasIkI khyAta, prathama bhAga, pR0 111 / 4. TesITarI-DiskrapTIva keTalaoNga, seksana il, pArTa i, peja-6 / 5. sItArAma lAlasa kRta rAjasthAnI sabada kosa, (bhUmikA) pR0 130 / 6. DaoN0 devIlAla pAlIvAla-DiMgala gItoMmeM mahArANA pratApa, pariziSTa (kavi paricaya) pR0 111,12 / 7. giradhara AsiyA kRta sagata rAso, hasta likhita prati, chanda saM0 73 / 8. sAMvaladAna AsiyA-katipaya cAraNa kaviyoMkA paricaya, zodha patrikA, varSa 12 aMka 4 pR0 42-43 9. prAcIna rAjasthAnI gIta bhAga 8 sAhitya saMsthAna, udayapura prakAzana, pR0 20 / 10. vahI, pR0 20 / bhASA aura sAhitya : 235 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gItoMke alAvA nADolake sUjA bAlechA (sAmaMta siMha cauhAnakA putra)ke zauryakI prazaMsAmeM 61 chappayakA eka laghukAvya bhI inakA milatA hai| isI prakAra sIrohIke rAva rAyasiMha (vi0 saM0 1590-1600)ke sambandhameM inake race gaye phuTakara gIta milate haiM / (24) sukavirAya-ye saMbhavataH mahArANA sAMgA, vikramAditya aura udayasiMha ke samakAlIna kavi the / inake abataka 31 chappaya prakAzameM Aye haiN| jinameM kiyA gayA varNana uparokta tInoM mahArANAoMkA samasAmayika lagatA hai / bhASApara inake adhikArako dekhate hue anusaMdhAna karanepara aura bhI inakI upalabdha ho sakatI haiM / (25) mahArANA pratApasiMha-vIra ziromaNi mAharANA pratApa (vi0saM0 1628-1653) DiMgalameM kavitA karate the| bIkAnerake pRthvIrAja rAThaur3a tathA inake bIca DiMgalake dohoMmeM jo patra vyavahAra huA thA, vaha prasiddha hai| isake alAvA pratApane apane priya ghor3e ceTakakI smRtimeM 100 chappayoMkA eka zokagIta (Elegy) bhI banAyA thaa| isakI hastalikhita prati sonyANA (jilA-udayapura) nivAsI tathA 'pratApa caritra' mahAkAvyake racayitA kesarIsiMhajI bArahaThane rAjanagara kasbeke kisI mAlIke pAsa dekhI thii| (26) goradhana bogasA-ye mahArANA pratApake samakAlIna aura DIMgarolavAloMke purakhe the|' inakA racanAkAla vi0 saM0 1633ke AsapAsa mAnA jAtA hai| haldIghATIke yuddha (vi0 saM0 1633)meM ye pratApake sAtha lar3e the / 10 yuddhakA A~khoM dekhA varNana inhoMne phuTakara gItoMmeM kiyA hai| gIta vIrarasase paripUrNa haiM / 11 (27) sarAyaca TApariyA-TApariyA zAkhAke cAraNa12 sarAyaca bhI pratApake samakAlIna the| 13 dillImeM pRthvIrAja rAThaur3ase inakI eka bAra bheMTa huI thii| pRthvIrAjane inakI khUba Avabhagata kI aura bAdazAha akabarase bhI milaayaa| akabara inakI kavitva zaktise bahuta prabhAvita huaa| sUrAyaca vIratAkA upAsaka aura rASTrabhakta kavi thaa| isake dohoM va soraThoMkI bhASA ojapUrNa va zabda cayana viSayAnukUla hai|4 1. vahI, pR0 58se 94 / 2. (i) rAmanArAyaNa dUgar3a dvArA sampAdita muhaNota naiNasIkI khyAta, bhAga 1 pR0 143 / (ii) DaoN0 horAlAla mAhezvarI-rAjasthAnI bhASA aura sAhitya, pR0 353 / 3. prAcIna rAjasthAnI gIta, bhAga 8, pR0 1se 25 / 4. DaoN0 mahendra bhAnAvata dvArA sampAdita brajarAja kAvya mAdhurI, DaoN0 motIlAla menAriyAkI bhUmikA pR0-7| 5. ojhA-rAjapUtAnekA itihAsa (udayapura rAjyakA itihAsa) dUsarI jilda, pR0 763-65 / 6. DaoN0 bhAnAvata dvArA sampAdita brajarAja kAvya mAdhurI, DaoN0 motIlAla menAriyAkI bhUmikA, pR0 7 / 7. DaoN0 hIrAlAla mAhezvarI-rAjasthAnI bhASA aura sAhitya, pR0 138 / 8. prAcIna rAjasthAnI gIta (sAhitya saMsthAna prakAzana) bhAga 3, pR0 43 / 9. sItArAma lAlasa kRta rAjasthAnI sabadakosakI bhUmikA, pR0 132 / 10. vahI, pR0 132 / 11. vahI, pR0 132 / 12. vahI, pR0 132 / 13. DaoN0 hIrAlAla mAhezvarI-rAjasthAnI bhASA aura sAhitya, pR0 138 / 14. sItArAma lAlasakRta rAjasthAnI sabadakosakI bhUmikA, pu0 132 / 236 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha | Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (28) jAr3A mehaDU-inakA vAstavika nAma AsakaraNa thA kintu zarIra moTA honeke kAraNa loga inheM 'jAr3AjI' kahate the| eka janazrutike anusAra mevAr3ake sAmantoMne jaba gogundAmeM jagamAlako gaddIse utArakara pratApako siMhAsanAsIna kiyA usa samaya jagamAlane jAr3AjIko akabarake pAsa dillI bhejA thaa| jAr3AjI rAstemeM ajamera ruke aura akabarake darabArI kavi va prasiddha senApati abdula rahIma khAnakhAnAko apanI kavitva zaktise prabhAvita kiyaa| isa sambandhameM inake cAra dohe milate haiM / 2 rahImake mAdhyamase yaha akabarake pAsa pahu~cA aura jagamAla ke lie jahAjapurakA paraganA prApta kiyaa| isapara jagamAlane prasanna hokara inheM sirasyA nAmaka gA~va pradAna kiyA / mevAr3a meM mehaDUoMkI zAkhA inhIM ke nAmase pracalita hai, jise jAr3Avatakahate haiM / jAr3AjIkA jIvanakAla vi0 saM0 1555 se 1662 taka mAnA jAtA hai| inakI phuTakara gItoM ke alAvA paMcAyaNake pautra aura mAladeva paramArake putra zArdUla baramArake parAkramase sambandhita 112 chandoMkI eka lambI ra nanA bhI milatI hai / pratApase sambandhita gIta bhI milate haiN| ye pUNimAgacchake vAcaka padmarAjagaNike ziSya the| inakA samaya anumAnataH vi0 saM0 1616-1673 hai / mevAr3a-mAravAr3a sImApara sthita sAdar3I nagarameM vi0 saM0 1645 meM ye cAturmAsa karaneke nimitta Aye the| usa samaya yahA~ bhAmAzAhakA bhAI aura mahArANA pratApakA vizvAsapAtra va haldIghATI yuddhakA agraNI yoddhA tArAcanda rAjyAdhikArIke rUpa meM niyukta thaa| tArAcandake kahanese hemaratanane 'gorA bAdala padamiNI ca upaI' banAkara magasira zuklA 15 vi. saM. 1646 meM pUrNa kii| isakI aneka hastalikhita pratiyA~ milatI haiN| zvetAmbara jainoMmeM isa kRtikA sarvAdhika pracAra hai| racanAmeM allAuddInase yuddha, gorA bAdalakI vIratA evaM padminIke zIlakA varNana hai| hemaratnakI kula 9 racanAoM ke alAvA eka dasavIM racanA 'gaNapati chanda'10 aura milI hai| (30) narendrakIti-jaina matAvalambI narendra kItine jAvarapura (vartamAna jAvaramAinsa-udayapura jilA) meM vi0 saM0 1652 meM 'aMjanA rAsa'kI racanA kI / isa paurANika kAvyameM rAmabhakta hanumAnakI mAtA aMjanAke caritrakA varNana hai / racanA jaina dharmase prabhAvita hai| (31) mahArANA amarasiha-mahArANA pratApake uttarAdhikArI mahArANA amarasiMha (vi0 saM0 1653-1676) apane pitAkI taraha svAbhimAnI aura svataMtratA priya vyakti the| kavike sAtha-sAtha ye kaviyoM evaM vidvAnoMke AzrayadAtA bhI the| brAhmaNa bAlAcAryake putra dhanvantarine inakI AjJAse 'amaravinoda' 1. DaoN0 hIrAlAla mAhezvarI-rAjasthAnI bhASA aura sAhitya pa0 353 / 2. mAyAzaMkara yAjJika dvArA sampAdita rahIma ratnAvalI, pR0 66-76 / 3. sAMvaladAna AsiyA-katipaya cAraNa kaviyoMkA paricaya, zodhapatrikA, bhAga 12 aMka 4, pR0 39 / 4. vahI, pR0 39 / 5. prAcIna rAjasthAnI gIta, bhAga 3, pR0 36 (sAhitya saMsthAna prkaashn)| 6. prAcIna rAjasthAnI gIta, bhAga 11, pR0 1 se 42 (sAhitya saMsthAna prkaashn)| 7. jaina gurjara kaviyo, tRtIya bhAga, pR0 680 / / 8. muni jinavijayajI dvArA sampAdita gorA bAdala padamiNI caupaI, pR07 / 9. DaoN. puruSottamalAla menAriyA--rAjasthAnI sAhityakA itihAsa, pR0 109 / 10. 'gaNapati chanda'kI hastalikhita prati DaoN0 brajamohana jAvaliyA, udayapurake nijI saMgrahameM hai| bhASA aura sAhitya : 237 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmaka mevAr3I bhASAkA grantha banAyA thaa| isameM hAthiyoM sambandhita aneka tarahakI jAnakArI dI gaI hai| akabarakA darabArI kavi abdurrahIma khAnakhAnA mahArANAkA mitra thaa| khAnakhAnAko bheje hae inake dohe milate haiM / (32) mAnacandra-ye AcArya jinarAjasUrike ziSya the| inhoMne vi0 saM0 1675 meM 'baccharAja haMsarAja rAsa'kI racanA kii| isa racanAmeM baccharAja aura haMsarAja nAmaka do bhAI kathAke pramukha pAtra haiN| mAnacandako mAnamunike nAmase bhI jAnA jAtA hai / ye mahArANA amarasiMha tathA mahArANA karNasiMha (vi0 saM0 1676-1684) ke samakAlIna the| (33) govinda-mahArANA jagatasiMha (vi0 saM0 1684-1709)ke samakAlIna rohar3iyA zAkhAke cAraNa govindajIkA racanAkAla vi0 saM0 1700 ke Asa-pAsa mAnA jAtA hai| inake bahutase phuTakara gIta prakAzameM Aye haiM / jagatasiMhakI prazaMsAmeM race gaye gIta prasiddha haiN| bhASAkA lAlitya aura zabda cayana sundara hai| (34) kalyANadAsa-ye mevAr3a ke sAmelA gAMvake rahanevAle the| inake pitA lAkhaNota zAkhAke bhATa bAghajI the| inhoMne vi0 saM0 1700 meM mahArANA jagata siMhake zAsanakAlameM 'guNa govinda' nAmaka grantha kI racanA kii| granthameM kula 197 chanda haiM, jisameM bhagavAna rAma aura kRSNakI vividha lIlAoMkA bhaktipUrNa varNana hai / sAhityika saundaryakI dRSTise grantha zreSTha haiN| (35) labdhodaya-ye mahAmahopAdhyAya jJAnarAjake ziSya the| dIkSAse pUrva inakA nAma lAlacanda thaa| vi0 saM0 1680 ke lagabhaga inakA janma mAnA jAtA hai| kharataragacchAcArya zrI jinaraMgasUrikI AjJAse ye udayapura meM Aye / isake bAda inakA bihAra mevAr3ameM hI adhika huaa| isakA pramANa udayapura, gogundA, tathA dhulevA (RSabhadeva)meM racita inakI kRtiyA~ haiN| inakI sarvaprathama racanA 'padminI carita caupaI' mevAr3a ke mahArANA jagatasiMhakI mAtA jaMbUmatIke maMtrI kharataragacchIya kaTAriyA kesarImalake putra haMsarAja aura bhAgacaMdakI preraNAse likhI gaI upalabdha hotI hai| yaha racanA caitra pUrNimA vi0 saM0 1707 meM sampUrNa huI / isameM 49 DhAla tathA 816 gAthAe~ haiN| bhAgacandakI hI preraNAse inhoMne udayapurameM vi0 saM0 1739 kI basaMta paJcamIko 'ratnacUr3a maNicUr3a caupaI kI racanA kii| isameM 38 DhAle haiM / bhAgacandakI santatikA isameM pUrA paricaya diyA gayA hai| isa racanAse pUrva kavine tIna aura bhI racanAe~ kI thIM, jinake nAma gA~va gogundAmeM racita 'malayasundarI caupaI meM milate haiM / 'malayasundarI caupaI kI racanA vi0 saM0 1743 meM dhanaterasake dina gogundAmeM kI thii| 'guNAvalI caupaI kI racanA bhAgacandakI patnI bhAvaladeke lie kevala 12 dinameM (arthAt vi0 saM0 1745 ko phAlguna kRSNA 13 se phAlguna zuklA 10 taka) racakara 1. DaoN. mahendra bhAnAvata dvArA sampAdita brajarAja kAvyamAdhurI, DaoN. motIlAla menAriyAkI bhUmikA, pR0 8 / 2. vahI, 108 / 3. zAntilAla bhAradvAja-mevAr3ameM racita jaina sAhitya, muni hajArImala smRti grantha, pR0896 / 4. sItArAma lAlasakRta rAjasthAnI sabadakosa, bhUmikA, pR0 150 / rAjasthAna prAcya vidyA pratiSThAna, zA0 kA. udayapura, hastalikhita grantha saM0 591 / 6. bhaMvaralAla nAhaTA dvArA sampAdita 'padminI caritra caupaI, pu0 29 / 238 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samApta kii| 'dhulebA RSabhadeva stavana' (vi0 saM0 1710) tathA RSabhadeva stavana (vi0 saM0 1731) nAmaka do racanAe~ jainiyoMke prasiddha tIrtha RSabhadeva yA kesariyAjI (jilA-udayapura se sambandhita haiN| DaoN. brajamohana jAbaliyAke saMgrahameM caitra pUrNimA chanda, zanicara chanda aura 'karer3A pArzvanAtha stavana' nAmaka tIna racanAeM aura upalabdha hotI haiM / kavikA svargavAsa vi0 saM0 1751ke AsapAsa mAnA jAtA hai| (36) rAva jogIdAsa-ye mahArANA jagatasiMha (vi0 saM0 1684-1709)ke samakAlIna gA~va kuMvAriyAke rahanevAle the / inake phuTakara gIta milate haiM / 'dAkhe ima rANa jago desotAM, kailapuro jANiyAM kala' nAmaka paMkti vAle gItameM inhoMne mahArANA jagatasiMhake samAna-udAra va dAnI honeke liye anya rAjAoMko upadeza diyA hai|' (37) dharmasiMha-jaina matAvalambI mu ni dharmasiMhakI eka racanA 'zivajI AcArya rAsa' prApta huI hai| isakA racanAkAla vi0 saM0 1697 aura racanA sthAna udayapura hai| isa samaya mahArANA jagatasiMha zAsana kara rahe the| isa rAsameM zvetAmbara amUrti pUjaka AcArya zivajIkA varNana hai| loMkAgacchIya sAdhuoMmeM isa kRtikA aitihAsika mahattva hai| (38) bhuvanakIti-ye kharatagacchIya jinasUrike AjJAnuvartI the| inhoMne vi0 saM0 1706meM udayapura nagarameM 'aMjanA sudarI rAsa'kI racanA bIkAnerake maMtrI zrI karmacandake vaMzaja bhAgacandake liye kii| una dinoM mevAr3a meM jagatasiMhakA rAjya thA / inakI 'gajasukamAla caupaI' tathA 'jambUsvAmI rAsa' nAmaka racanAeM bhI milatI hai| (39) mahArANA rAjasiMha-mahArANA jagatasiMhake uttarAdhikArI mahArANA rAjasiMha (vi0 saM01709-1737) svayaM kavi aura kaviyoMke AzrayadAtAke rUpa meM prasiddha haiM / inake zAsana kAlameM saMskRta, DiMgala va piMgala grantha tathA aneka phuTakara gIta likhe gye| rAjavilAsa, rAjaprakAsa, saMgata rAso Adi inake rAjya kAlake pramukha DiMgala kAvya grantha haiN| DaoN. motIlAla menAriyAne inakA banAyA huA 'kahA~ rAma kahA~ lakhaNa, nAma rahiyA rAmAyaNa' nAmaka chappaya brajarAja kAvya mAdhurIkI bhUmikAmeM uddhRta kiyA hai| (40) kizoradAsa-ye mahArANA rAjasiMhake Azrita gogundA jAne vAle mArgapara sthita cIkalavAsa gAMvake rahane vAle sisodiyA zAkhAke dasauMdI rAva the| inake pitAkA nAma dAsojI thaa| dAsojIke do putra zyAmalajI aura kizoradAsa the| kizoradAsake koI saMtAna nahIM thii| zyAmalajIke vaMzadhara aba bhI cIkalavAsameM rahate haiN| kizoradAsakA likhA 'rAjaprakAsa' 132 chandoMkA utkRSTa aitihAsika DiMgala kAvya hai| isameM mahArANA rAjasiMhake rAjyArohaNake uparAMta vi0saM0 1714meM 'TIkA-daur3a kI rasma pUrI karaneke liye mahArANA dvArA mAlaparAkI laTa tathA unake guNa gAnakA varNana hai| 1. prAcIna rAjasthAnI gIta, bhAga-3 (sAhitya saMsthAna prakAzana) pR0 52 / 2. zAntilAla bhAradvAja-mevAr3ameM racita jaina sAhitya, hajArImala smRti grantha, pR0 896 / 3. zAntilAla bhAradvAja-mevAr3ameM racita jaina sAhitya, muni hajArImala smRti grantha, pa.0 897 / 4. brajarAja kAvya mAdhurI (saMpAdaka-mahendra bhAnAvata) p08| varadA (traimAsika) varSa 5 aMka 3meM prakAzita zrI bihArIlAla vyAsa 'manoja'kA lekha-kizoradAsakA paricaya 6. DaoN. motIlAla menAriyA, rAjasthAnI bhASA aura sAhitya, pa0 212 / 7. varadA (traimAsika) varSa 5 aMka 2 1018-26 zrI bihArIlAla vyAsa 'manoja'kA lekha aitihAsika kAvya-rAja prakAsa bhASA aura sAhitya : 239 Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (41) giradhara AsiyA-ye AsiyA zAkhAke cAraNa the| inakA racanA kAla vi0 saM0 1720ke lagabhaga hai| lagabhaga pAMca sau chandoMkA eka utkRSTa DiMgala bhASAkA grantha 'sagatasiMgha rAso' inakA banAyA huA milA hai| jisakI prati inake vaMzaja meMgaTiyA nivAsI IzvaradAna AsiyAke pAsa dohA, bhujaMgI, Adise yukta isa aitihAsika kAvyameM mahArANA pratApake kaniSTha bhAI zaktisiMhakA caritra varNana haiN| inakI mulAkAta muhaNota naiNasIse bhI huI thii| (42) jatI mAnasiMha-kavirAjA bAMkIdAsake anusAra ye mAnajo jatI (yati) the| inakA sambandha zvetAmbara vijayagacchase thaa| inhoMne mahArANA rAjasiMhake jIvana caritrase sambandhita 'rAjavilAsa' nAmaka prasiddha aitihAsika kAvya bnaayaa| isakI bhASA DiMgalase pUrI taraha prabhAvita hai|4 kula aThThAraha vilAsoMmeM samApta isa granthameM mahArANA rAjasiMhake jIvanase sambandhita adhikAMza ghaTanAoMkA isameM sajIva varNana hai / isakA racanA kAla vi0 saM0 1734-37 hai / 5 jatI mAnasiMhakI udayapurameM racita 'saMyoga battIsI' nAmaka racanA bhI milI hai| ise mAna maMjarI saMyoga dvAtriMzikA, saMyoga battIsI mAna battIsI bhI kahate haiN| bihArI satasaIkI bhI inhoMne TIkA kI thii| (43) sAIdAna-ye jhAr3olI gA~vake nivAsI solagA khA~pake cAraNa mehAjAlake putra the| inakA racanA kAla mahArANA rAjasiMhakA zAsana kAla hai / lagabhaga 277 padyoMkI eka apUrNa racanA 'saMmatasAra' inake nAmase prApta huI hai| yaha vRSTi vijJApanakA grantha hai, jisameM dohA, chappaya, paddhati Adi chandoMkA prayoga hamA hai / grantha ziva-pArvatI saMvAdake rUpameM hai| (44) pIrA AsiyA-mahArANA rAjasiMhake samakAlIna ye AsiyA zAkhAke cAraNa the| inakA racanA kAla vi0 saM0 1715ke AsapAsa mAnA jAtA hai| inakI phuTakara gItoMke alAvA koI bar3I racanA abhI taka prApta nahIM haI hai| phuTakara gItoMmeM 'khaTake khita vedha sadA khehar3ato' nAmaka prathama paMkti vAlA gIta jisameM akabarakI dRSTi meM pratApa va anya hindU nareza kaise haiM kA varNana kiyA gayA hai|' (45) mAnA AsiyA-mahArANA jayasiMha (vi0 saM0 1737-1755)ke samakAlIna mAnAjI AsiyA madAravAloMke pUrvaja the / inake phuTakara gIta prasiddha haiN| auraMgajebane hinduoMko musalamAna banAneke uddezyase jaba AkramaNa kiyA thA, usa samaya khumANa vaMzI jayasiMhane hindUdharmakI rakSA kI thii| isa sambandhakA inakA gIta bar3A prasiddha hai| 1. DaoN0 motIlAla menAriyA, rAjasthAnI bhASA aura sAhitya, pR.0 213 / 2. rAmanArAyaNa dUgar3a dvArA sampAdita muhaNota naiNasIkI khyAta, prathama bhAga pa.0 54 / 3. narottama dAsa svAmI dvArA sampAdita bAMkIdAsakI khyAta, 10 97 4. DaoN0 govardhana zarmA--prAkRta aura apabhraMzakA DiMgala sAhityapara prabhAva, pR0 191-92 / motIlAla menAriyA va vizvanAtha prasAda mizra dvArA sampAdita, rAja vilAsa, bhUmikA bhAga, pR06 / zAntilAla bhAradvAja-mevAr3ameM racita jaina sAhitya, muni hajArImala smRti grantha, grantha pR0897 / 7. vahI, pR0897| 8. DaoN. motIlAla menAriyA-rAjasthAnI bhASA aura sAhitya, pu0 209 / 9. DaoN. devIlAla pAlIvAla dvArA sampAdita DiMgala kAvyameM mahArANA pratApa, pR0 114 / 10. prAcIna rAjasthAnI gIta, bhAga 3 (sAhitya saMsthAna prakAzana) pR0 69-70 / 240 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (46) udayarAja-DaoN. motIlAla menAriyAne inheM mevAr3a pradezakA jaina yati batalAyA hai| inakA racanAkAla mahArANA jayasiMhakA zAsana kAla hai| DaoN0 menAriyAne inakA eka chappaya apanI pustaka meM uddhRta kiyA hai| (47) rAva dayAladAsa-ye rAzamI (cittaur3agar3ha) ke pAsa galanDa paraganeke rahanevAle the| phUler2yA mAliyoMke yahA~ para inakI yajamAnI thii| inakA banAyA huA 'rANA rAso' nAmaka grantha sAhitya saMsthAnake saMgrahAlaya meM upalabdha hai| isameM mevAr3ake AdikAlase lekara mahArANA karNasiMha (vi0 saM0 1676-1684) ke rAjyAbhiSeka takake zAsakoMkA varNana hai| karNasiMhake bAda mahArANA jagatasiMha, rAjasiMha aura jayasiMhakA bhI isameM nAmollekha hai kintu inakA varNana nahIM kiyA gayA hai| isa kAraNa isakA racanAkAla saMdigdha hai| granthameM kula 911 chanda haiM / sAhitya saMsthAna dvArA isakA sampAdana kiyA jA rahA hai| (48) daulatavijaya-khumANa rAsoke racayitA daulatavijaya tapAgacchIya janasAdhu zAntivijayake ziSya the / dIkSAse pUrva inakA nAma dalapata thaa| adyAvadhi 'khumANa rAso' kI eka hI prati milI hai jo bhaMDArakara oriyanTala risarca insTITyUTa, pUnAke saMgrahAlayameM surakSita hai| isameM khumANa upAdhise vibhUSita mevAr3ake mahArANAoMkA varNana bApA rAvala (vi0 saM0 791) se lekara mahArANA rAjasiMha taka dohA, soraThA, kavitta Adi chandoMmeM haA hai| DaoN0 kRSNacandra zrotriyane isakA sampAdana kiyA hai| isakA racanAkAla vi0 saM0 1767se 1790ke madhya kisI samaya hai| (49) bArahaTha caturbhuja saudA-ye mahArANA amarasiMha dvitIya (1755-1767)ke samakAlIna va Azrita cAraNa kavi the| mahArANAne inheM bArahaThakI upAdhise vibhUSita kiyA thA, isa sambandhakA inakA hI banAyA huA eka gIta milatA hai| anya phuTakara gIta bhI sAhitya saMsthAna saMgrahAlayameM haiN| (50) yati khetA-mahArANA amarasiMha dvitIyake rAjyakAlameM inhoMne udayapura meM rahate hue 'udayapura gajala' kI racanA kii| isameM udayapura nagara va bAharake darzanIya sthAnoMkA sarasa varNana hai| ye kharataragacchIya dayAvallabhake ziSya the| 'cittaur3a gajala'6 nAmase eka aura racanA bhI milatI hai| (51) karaNIdAna-kaviyA zAkhAke cAraNa karaNIdAna zUlavAr3A gAMva (mevAr3a) ke rahanevAle the| garIbIse taMga Akara ye zAhapurAke zAsaka ummedasiMha (vi0 saM0 1786-1825) ke pAsa Aye aura apanI kavitAse unheM khaza kiyA. isa para ummedasiMhane inake gharapara ATha sau rupaye bheje| yahA~se karaNIdA zAsaka zivasiMha (vi0 saM0 1787-1842) ke pAsa gye| vahA~ zivasiMhane inakI kavitva zaktise prabhAvita ho lAkha pasAva diyaa| isake bAda ye mahArANA saMgrAmasiMha dvitIya (vi0 saM0 1767-1790) ke AzrayameM cale aaye| mahArANAne inheM lAkha pasAva dekara sammAnita kiyA tathA inakI mAtAjIko mathurA, vRndAvana 1. DaoN. motIlAla menAriyA-rAjasthAnI sAhityakI rUparekhA, pR0 229 / 2. vahI, pR0 229 / 3. hastalikhita prati saM0 84 / 4. (i) nAgarI pracAriNI patrikA, varSa 44 aMka 4, agaracanda nAhaTAkA lekha / (ii) bhaMvaralAla nAhaTA dvArA sampAdita padminI caritra caupaI, pRSTha 41 / / 5. prAcIna rAjasthAnI gIta, bhAga-3 (sAhitya saMsthAna, prakAzana), pRSTha 73-74 / 6. yaha gajala DaoN. brajamohana jAvaliyA, udayapurake nijI saMgrahameM haiN| bhASA aura sAhitya : 241 Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Adi tIrthokI yAtrA kraaii| kintu antameM ye jodhapurake mahArAjA abhayasiMhake pAsa cale gye| aura apane antima samaya taka vahIM rhe| inakI pA~ca racanAe~-sUrajaprakAza, vir3ada siNagAra, abhayabhUSaNa, jatIrAsa, ThAkura lAlasiMha yaza tathA kaI phuTakara gIta milate haiN| 3 mevAr3a ke mahArANA saMgrAmasiMha dvitIyakI prazaMsAmeM banAyA huA inakA eka gIta 'grahA~ heka rAjA sidhA heka rAjA aMgaja' prasiddha hai|4 (52) patAjI AsiyA-ye AsiyA zAkhAke cAraNa mahArANA saMgrAma siMha dvitIyake samakAlIna the| inake phuTakara gIta sAhitya saMsthAna saMgrahAlayameM haiN| eka 'suratAMNa guNa varNana' nAmaka aitihAsika kAvya grantha bhI milA hai, jisakA racanAkAla vi0 saM0 1772 hai| isa granthameM bedalA ThIkAneke pUrvaja suratANasiMhake caritrakA varNana hai| (53) jIvAjI bhAdA-ye saMbhavataH mahArANA arisiMha (vi0 saM0 1817-1829) ke samakAlIna kavi the|5 inake phuTakara gIta milate haiN| jinameM mahArANA arisiMhakA yaza varNana hai|| (54) jasavaMtasAgara-ye tapAgacchIya jainAcArya jasasAgarake ziSya the| inakI 'udayapurako chanda' nAmaka eka racanA upalabdha huI hai / isakA racanAkAla vi0 saM0 1775-90ke AsapAsa hai| isameM udayapura nagarakI vistRta jAnakArI dI gaI hai| (55) kusalesa-jAToMkA yAcaka (DholI) kusalesa aMTAlI (AsiMda-bhIlavAr3A) kA rahanevAlA thaa| yaha mahArANA amarasiMha dvitIya va saMgrAmasiMha dvitIyakA samakAlIna thaa| isakA eka lambA gIta 'battIsa khAna varNana milA hai, jisameM DhAla, talavAra, kilA, ghI, AdikI utpatti va prasiddha sthAnakA varNana hai| (56) nAtha kavi-yaha kusalesakA putra thaa| apane pitAke samAna yaha bhI prasiddha kavi thaa| mahArANA arisiMhake zAsanakAlameM vi0 saM0 1820 meM 'deva carita' nAmaka eka kAvya granthakI racanA kI / isameM bagar3AvatoM tathA devanArAyaNake kRtyoMkI kathA hai| DaoN0 brajamohana jAvaliyAne hAla hI meM isakA sampAdana kiyA hai| isakI hastalikhita prati bhI DaoN0 jAvaliyAke nijI saMgrahameM hai / (57, sUgyAnasAgara-ye tapAgacchIya zyAmasAgarake ziSya the| mahArANA hammIrasiMha dvitIya (vi0 saM0 1829-1833) ke zAsanakAlameM udayapura cAturmAsake avasarapara yahA~ke seTha kapUrake Agrahapara usake putroMke svAdhyAyake lie vi0 saM0 1832ko mRgasira zuklA-12 ravivArako inhoMne DhAlamaMjarI athavA rAma rAsakI racanA kii| (58) kizanA Ar3hA-prasiddha kavi durasA ADhAke vaMzaja kizanA Ar3hA mahArANA bhImasiMha (vi0 saM0 1834-85) ke Azrita kavi the| inake pitAkA nAma dulhajI thA, jinake kizanAjI sameta 1. vIra vinoda, bhAga-2 pRSTha 965-66 / 2. vahI pRSTha 966-67 / 3. DaoN0 jagadIza prasAda zrIvAstava-DiMgala sAhitya, pRSTha 37 / 4. malasIsara ThAkura bhUrasiMha zekhAvata dvArA sampAdita mahArANA yaza prakAza, pRSTha 179-80 / 5. DaoN. jagadIza prasAda zrIvAstava-DiMgala sAhitya. paSTha 38 / 6. ThA0 bhUrasiMha zekhAvata-mahArANA yazaprakAza pRSTha 188 / 7. muni kAntisAgara, jasavantasAgara kRta udayapura varNana, madhumatI, varSa 3, aMka 3 / 8. isakI hastalikhita prati DaoN0 brajamohana jAvaliyAke nijI saMgrahameM hai| 242 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cha: putra the| kizanAjI unameMse tIsare the| raghubarajasa prakAza nAmaka inake prasiddha granthameM inhoMne apane vaMzakA paricaya diyA hai| inakA prathama grantha 'bhImavilAsa' hai, jise kavine mahArANAkI AjJAse vi0 saM0 1879 meM likhA / 2 isameM mahArANA bhImasiMhakA caritra tathA unake zAsana prabandhakA varNana hai| dUsarA grantha 'raghubarajasaprakAsa' hai| rIti sAhityake isa prasiddha granthameM saMskRta va DiMgala bhASAke pramukha chandoMke lakSaNa bhagavAn rAmake yazogAnake sAtha samajhAye haiN| yaha grantha vi0 saM0 1881 meM sampUrNa huaa| kizanAjIne tatkAlIna itihAsajJa karnala TaoNDako aitihAsika sAmagrI saMgRhIta karane meM bar3I madada kI thii| (59) RSi rAyacandra-ye jainazvetAmbara terApaMthI sampradAyake tIsare AcArya tathA mahArANA bhImasiMha (vi0 saM0 1834-85) va mahArANA javAnasiMha (vi0 saM0 1885-1895) ke samakAlIna the| inakA janma caitra kRSNa 12 vi0 saM0 1847 meM tathA svargavAsa mAgha kRSNa 14 vi0 saM0 1908 meM huaa| gogundAse tIna mIla dUra bar3I rAvalyA inakA janma sthAna thaa| pitAkA nAma caturojI va mAtAkA nAma kuzalAMjI thaa| inakA likhA huA adhikAMza sAhitya terApaMthI sampradAyake vartamAna AcArya va unake AjJAnuvartI sAdhuoMke pAsa hai jo abhI taka aprakAzita hai|4 (60) dona daraveza-lohAra jAtike dInajI ekaliMgajI (kailAzapurI) ke rahane vAle the| inake gurukA nAma bAlajI thA jo giranArake rahanevAle the|5 inakA racanAkAla vi0 saM0 1852 ke AsapAsa hai tathA inakI banAI huI kakkA battIsI, cetAvaNa, dIna prakAza, nIsAMNI, bharamator3a tathA rAjacetAvaNa nAmaka racanAe~ upalabdha hotI haiN|6 samasta racanAoMkA uddezya jJAnopadeza hai| mahArANA bhImasiMha inakA bahuta Adara karate the aura jaba taka mahArANA jIvita rahe ye mevAr3a meM hI rhe| mahArANAke svargavAsake bAda ye koTA cale gaye, jahA~ cambala nadI meM snAna karate samaya bi0 saM0 1890 ke Asa-pAsa dehAnta ho gyaa| inakI racanAoMmeM inakA nAma dIna daraveza milatA hai| (61) RSi cauthamala-inhoMne vi0 saM0 1864 meM kArtika zuklA 13 ko devagar3ha meM rahate hue 'RSidattA caupaI kI racanA kii| isa caupaImeM kula 58 DhAle haiN| isa upadezAtmaka racanA meM nAroke Adarza caritrako citrita kiyA gayA hai| (62) kavi ror3a--jaina matAvalambI kavi ror3a cittaur3a jile meM sthita sAvA gA~vake rahane vAle the / inake titA maladhAra gotrake girisiMha (DUMgarasiMha) the| inakA likhA huA 'rISabadeva chanda'' nAmaka kAvya milatA hai| isa kAvyameM mahArANA bhImasiMhake kAlameM marAThoM dvArA RSabhadeva (kezariyAjI) ke mandirako 1. sItArAma lAlasa dvArA sampAdita raghubarajasa prakAsa, pR0 340 / 2. DaoN. motIlAla menAriyA-rAjasthAnI bhASA aura sAhitya, pR0 277 / 3. DaoN0 jagadIza prasAda zrIvAstava-DiMgala sAhitya, pR0 41 / 4. inakA kucha phaTakara kAvya lekhakake nijI saMgrahameM hai| 5. DaoN. motIlAla menAriyA-rAjasthAnI bhASA aura sAhitya, pR0 278 / 6. rAjasthAna prAcyavidyA pratiSThAna, zA0 kA0 udayapura, grantha saM0 196, 208, 216, 222, 240, 252 / 7. DaoN0 brajamohana jAvaliyA-kavi ror3a kRta rISabadevajoM ro chanda, zodha patrikA varSa 14 aMka 1 / 8. yaha prati DaoN0 brajamohana jAvaliyA udayapurake nijI saMgrahameM hai| bhASA aura sAhitya : 243 Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lUTanekA prayAsa, unakI asaphalatA tathA mandirake rakSakoMkI vIratAkA varNana hai| isa ghaTanAke samaya kavi svayaM vahA~ maujUda thaa| isa kAvyakA racanAkAla vi0 saM0 1863 kI Azvina kRSNA 1 bRhaspativAra hai| upasaMhAra-mevAr3a pradezameM uparokta pramukha kaviyoMke atirikta prAcInakAlameM aneka kavi aura bhI hue haiM, jinakA paricaya lekhake vistAra bhayase yahA~ nahIM diyA jA rahA hai| anya lekha meM zIghra hI denekA prayatna kruuNgaa| inake banAye hue aneka phuTakara gIta aura anya racanAe~ tatra-tatra bikharI huI milatI haiM, jinapara vyApaka anusaMdhAnakI AvazyakatA hai| isa prakArake katipaya kavi nimnalikhita hai cAraNa DUlA, kAlu devala, AsiyAmAlA, bAghajIrAva, ThAkurasI bArahaTha, ratanabarasar3A, cAraNa pIthA, zUjI kavi, cAraNa bhallAjI gAMdhaNyAM, bArahaTha govinda, vidura, kammAjI, veNA, nandalAla bhAdA, kIratarAma, vakhatarAma, vinayazIla, maheza, mohana vimala, opA Ar3hA, bhImA AsiyA, isaradAsa bhAdA, AIdAna gAiNa, sAha dalIcanda (hItAkA nivAsI) ThAkura rAjasiMha (hItAkA nivAsI), kesara, sIhavijaya, khetala, hema vijaya, ketasI, karuNA udadhi Adi / ina kaviyoMke alAvA DiMgalake sahasroM gIta aise milate haiM, jisakA viSaya mevAr3ake mahArANA, yuddha va yoddhA, zastra prazaMsA, zatru nindA, adhyAtma Adi hai kintu inake racayitA ajJAta hai| ina gItoMkI upasthiti svayaM kinhIM ajJAta kaviyoMkI ora saMketa karatI hai, jo samayake vyatIta honeke sAtha-sAtha unake gItoMmeM unake nAmoMke ullekhake abhAvameM pIche chaTa gaye haiN| vyApaka anusaMdhAnake dvArA aise ajJAta kaviyoM aura jaina santoMkA paricaya va sAhitya mevAr3a ke sAhityika gauravako spaSTa kara sakatA hai| 244 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha