Book Title: Meghdoot Pratham Padyasyabhinava Trayortha
Author(s): Vinaysagar
Publisher: ZZ_Anusandhan
Catalog link: https://jainqq.org/explore/229460/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ June-2005 mahopAdhyAya - zrI samayasundaragaNiracitAH meghadUta - prathamapadyasyAbhinava-trayo'rthAH ( meghadUta prathama padya ke 3 abhinava artha ) 27 "mahArANA kumbhA rA bhIMtar3A ara samayasundara rA gItar3A" kI prasiddha lokokti ke anusAra mahopAdhyAya samayasundara akabara pradatta yugapradhAna padadhAraka zrI jinacandrasUri ke prathama ziSya zrI sakalacandramaNi ke ziSya the| sakalacandragaNi kA choTI avasthA meM svargavAsa ho gayA thA / saM. ma. vinayasAgara samayasundarajI ne apanI pratyeka kRtiyoM meM 'kharataragacchIya zrI jinacandrasUri ke prathama ziSya sakalacandragaNi kA maiM ziSya hU~ aisA ullekha kiyA hai, kintu kucha vidvAnoM ne 'tapAgacchIya sakalacandragaNi kA ziSya mAnakara samayasundarajI tapAgaccha ke haiM', isa prakAra kA pratipAdana kiyA hai jo ki pUrNatayA bhrAmaka hai / mahAkavi dhanapAla ne "satyapura mahAvIra utsava' meM jisa nagara kI ora saMketa kiyA hai usI satyapura arthAt sAMcora meM kavi ne janma liyA thA / ye poravAla ( prAgvATa) jAti ke the aura inake mAtA-pitA kA nAma lIlAdevI aura rUpasI thA / mere matAnusAra inakA janma vi.saM. 1610 ke lagabhaga huA thA / vAdI harSanandana ne apane samayasundara gIta meM "navayauvana bhara saMyama grahyaujI" ke anusAra anumAnata: vi.saM. 1628 - 30 ke madhya inakI dIkSA huI hogI / vAcaka mahimarAja (jinasiMhasUri) aura samayarAjopAdhyAya inake zikSA - guru the / vikrama samvat 1703 caitra zuklA trayodazI ke dina ahamadAbAda meM inakA svargavAsa huA thA / inakI vizAla ziSya paramparA thI jo ki 20vIM zatAbdI taka calI / samayasundarajI ko gaNi pada vi.saM. 1641 se pUrva hI jinacandrasUri ne 1. tapAgacchake vAcaka sakalacandragaNi atyadhika prasiddhiprApta vidvAn the, saMyamI the / unakI aneka racanAeM upalabdha haiM / bhrAntikA kAraNa inakI itanI bar3I prasiddhi hai / anyathA jAna bUjhakara koI aisI bhrAnti prasArita kare yaha asaMbhava hai / Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 anusandhAna 32 apane hAthoM se pradAna kiyA thA / vi. samvat 1649 meM inako vAcanAcArya pada pradAna kiyA gayA thA / vikrama samvat 1677 ke pazcAt svayaM ke lie pAThaka zabda kA ullekha milatA hai ataH isase pUrva hI inako upAdhyAya pada prApta ho gayA hogaa| kavivara samayasundarajI kevala jainAgama, jaina sAhitya aura stotra sAhitya ke zurandhara vidvAn hI nahIM the apitu vyAkaraNa, anekArthI sAhilya, lakSaNa. janda, jyotipa, pAdapUrti sAhitya, cAcika, saiddhAntika, rAsa-sAhitya aura goti sAhitya ke bhI udbhaTa vidvAn the| pUrvavartI kaviyoM dvArA sarjita dvisandhAna, paJcasandhAna, samasandhAna, caturviMzati sandhAna, zatArthI, sahasrArthI kRtiyA~ to prApta hotI haiM jo ki unake vaiduSya ko prakaTa karate haiM, kintu samayasundarane "rAjAno dadate sakhyam" isa paMktike pratyeka akSara ke vyAkaraNa aura anekArthI koSoM ke mAdhyama se 1 - 1 lAkha artha kara jo aSTalakSI / artharatnAvalI grantha kA nirmANa kiyA, vaha to vAstava meM inakI bejor3a amara kRti hai / samasta bhAratIya sAhitya meM hI nahIM apitu vizvasAhitya meM bhI isa koTi kI anya koI racanA prApta nahIM haiM / 'egassa suttassa aNaMto attho" ko pramANita karane ke lie isa grantha kI racanA vikrama samvat 1649 meM lAbhapura (lAhAra) meM kI aura kAzmIra-vijayaprayANa ke samaya samrATa akabara ko vidvatsabhA meM sunAyA thA / bhASAtmaka laghugeya 563 kRtiyoM kA saMgraha kara "samayasundara kRti kusumAJjali' ke nAma se zrI agaracanda- bhaMvaralAla nAhaTA ne vikrama samvat 2013 meM prakAzana kiyA thA / isa kavi ke vyaktitva aura kartRtva kA paricaya prApta karane ke lie mere dvArA likhita mahopAdhyAya samayasundara pustaka draSTavya hai| mahAkavi kAlidAsa racita meghadUta nAmaka laghu kAvya jana-jana kI jihvA para vilAsa kara rahA hai / isa para jaina zramaNoM dvArA racita nimna TIkAe~ prApta hai - 1. Asaddha kavi -- racanA samvat 13 vIM zatI, 2. zrIvijayANa. 3. samativijayagaNi, 4. cAritravardhanagaNi 5. kSemahaMsagaNi, 6. kanakakItigaNi 7. jJAnahaMsa, 8. mahimasiMhagaNi, 9. megharAjagaNi, 10. vijayasUri / Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ June-2005 29 meghadUta rasika kaviyoM kA priya kAvya rahA hai, isalie isa para pAdapUrti sAhitya likhakara jaina kaviyoM ne kavi kAlidAsa ko amara banA diyA hai / jaina kaviyoM dvArA racita meghadUta pAdapUrti ke rUpa meM nimna kAvya prApta hote haiM - 1. pArvAbhyudaya kAvya: jinasenAcArya, pratyeka caraNa kI pAdapUrti kI gaI hai, DaoN. ke. bI. pAThaka dvArA sampAdita hokara san 1894 meM prakAzita huA 2. jainameghadUtam: merutuMgasUri, isa para zIlaratnagaNi mahimerugaNi Adi kI TIkAe~ bhI prApta hai| jaina AtmAnanda sabhA bhAvanagara se prakAzita huA hai| 3. nemidUtam: vikramakavi: upAdhyAya vinayasAgara dvArA sampAdita hokara san 1958 meM dUsarA saMskaraNa prakAzita huA hai| 4. zIladUtamaH cAritrasundaragaNi, saM. 1484: yazovijaya jaina granthamAlA kAzI se prakAzita / 5. candradUtam: vimalakIrti, saM. 1681: 6. meghadUtasamasyAlekha: mahopAdhyAya meghavijaya, saM. 1727: muni jinavijaya sampAdita vijJapti lekha saMgraha meM san 1960 meM prakAzita / 7. cetodUtam: 8. haMsapAdAGkadUtamaH zrI nAthurAmajI premIne vidvadratnamAlA ke pRSTha 46 meM isakA ullekha kiyA hai| inake atirikta jainetara kaviyoM meM avadhUta rAmayogI racita (saM. 1423) siddhadUtam: zrI hemacandrAcArya granthAvali, pATaNa ke tRtIya granthAGka ke rUpa meM san 1927 meM prakAzita aura Azukavi paM. nityAnandazAstrI racita hanumadUtam : veMkaTezvara presa, bambaI se prakAzita bhI prApta hote hai / isa grantha meM racanA samvat prApta nahIM hai, kintu isake dvitIya artha meM "asvAdhikArapramattaza' isakA artha karate hue TIkAkAra ne likhA hai "sAbhiprAyaM 2. upAdhyAya vinayavijayakRta indu dUta aura sAMpratameM hue sva. A. zrIdharmadhurandhara sUrikRta mayUradUta bhI isI paramparA kI racanAeM haiN| Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 anusandhAna 32 caitat vizeSaNaM parigrahatyajanena uddhRtakriyatvAt" / yaha kriyoddhAra jinacandrasUri ne vikrama samvat 1694 meM kiyA thA / TIkAkAra jinacandrasUri ke lie "kharataragacchAdhIzvara" zabda kA prayoga to avazya karatA hai, kintu samrAT akabara dvArA pradatta " yugapradhAna pada" kA prayoga nahIM karatA hai, ata: isakA racanA samaya 1649 aura 1649 ke madhya kA mAnA jA sakatA hai kyoMki samayasundarajI kI racanA bhAvazataka kI vikrama samvat 1641 kI prApta hai / prastuta kRti meM kavivara samayasundara ne TIkAkAroM dvArA sammata artha kA parihAra karake meghadUta ke prathama padya kI vyAkhyA meM vyAkaraNa aura anekArthI koSoM kI sahAyatA se abhinava tIna artha kiye haiM jo bhagavAn RSabhadeva, yugapradhAna jinacandrasUri aura sUrya ko uddezya kara likhe gaye haiM / san 1954 meM zrI agaracandajI nAhaTA ne isa kRti kI pANDulipi mujhe bhejI thI / usI ko AdhAra mAnakara saMzodhita kara prakAzita kara rahA hU~ / isa kRti kI mUla prati kisa bhaNDAra meM hai ? yaha mere lie likhanA sambhava nahIM hai, sambhava hai bIkAnera ke bRhad jJAna bhaNDAra kI hI ho ! vidvadjanoM ke cittAhlAda ke lie camatkRti pradhAna yaha kRti prastuta The / * kazcitkAntAvirahaguruNA svAdhikAra pramattaH, zApenAstaMgatamahimA varSabhogyeNa bhartuH / yakSazcakre janakatanayAsnAnapuNyodakeSu, strigdhacchAyAtaruSu vasatiM rAmagiryAzrameSu ||1|| zrIkAlidAsakRtameghadUtakAvyaprathamavRttasya caturanaranikaracittacamatkArakRte nijabuddhivRddhinimittaJca mUlArthamapahAya vyAkhyA kriyate / tatra prathamaM zrIRSabhadevavarNanamAha kazcitkAntAvirahetyAdi / he RSabha ! he zrIAdideva ! tvaM 'amAtvAma' iti sUtreNa asmacchabdasya dvitIyaikavacane mA iti mAM mallakSaNaM stutikArakaM janaM ava - rakSa iti saMTaGkaH / kiMvidhastvaM ? kaH 'ko brahmAtmaprakAzArkakekivA Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ June-2005 31 yuyamAgniSu' ityanekArthavAkyaprAmANyAt 'vizvazambhu. patra 21' / ka-brahmA yugAdisthitihetutvAt / athavA paMktiratha-nyAyena brahmanAbhibhUrityarthaH / he citkAnta ! cid-jJAnaM arthAtkevalajJAnaM tena kAntaH manohara: citkAntastatsaMbuddhau he citkAnta !, ataeva he avira ! 'avizabdo ravI meSe parvate'pi nigadyate / ' ityanekArthadhvanimaJjarIvacanAt aviH-sUryastadvadrAjate yaH sa aviraH / aviHparvato'rthAnmerustadvat svarNavarNatvAnniSprakampatvAduccaistaradehatvAdvA rAjate yaH sopyavira: tatsambodhanaM he'vira ! / puna: kaMvidhaM mAM ? hi yasmAt haguruNA udakeSu gamitaM / ko'rthaH ? 'haM harSe caiva hiMsAyAM' ithi vizvazambhu. (pa. 115) vacanAt / haM-hiMsA tadupadeSTA tadupalakSito vA guru: haguruH, athavA haHkrodhastenopalakSito madhyapadalopisamAse gururhaguruH / atra ha:-krodhavAcI / yathAha vararuci: 'ha kodhavAcIti' (pa. 44) krodhazcAtropalakSaNaM / tena krodhAdyA catvAro'pi kaSAyA gRhItavyAH / tatastena haguruNA / udakeSu iti, utprabalAni-utkaTAni / 'akaM-duHkhAghayoH' iti zrIhaimAnekArtha(2-1)vacanAt / akAni-duHkhAni pApAni vA udakAni nAnAvidhatvAtteSAM bahutvaM teSu gamitaM prApitamityarthaH / kugururhi hiMsopadezadAnAdinA prANino duHkheSu pAtayatIti / punaH he svAdhikArapra! svasya Atmano'dhikAraH svAdhikArastIrthakarapadarUpaH, taM prAti-pUrayati iti svAdhikArapraH, nijabhaktimatAM satAM svatulyakArakatvAt tatsambodhane he svAdhikArapra! kiMvidhena kuguruNA ? mattazApA mattaH-dRpsaH tataH zApaM. AkrozaM AcaSTe iti, zApayatIti Niji talluki ca zAp, tataH mattazcAsau zAp ca mattazAp tena mattazApA / athavA asvAdhikAlapraM atta zApA iti padatrayavizleSaH kartavyaH, tadA ayamarthaH / kiMvidhaM mAM ? asvAdhikAlatraM na svaH asvaH zatrubhUta AdhirmAnasI vyathA asvAdhistena kAla:-maraNaM asvAdhikAlo'samAdhimaraNaM bAlamaraNamiti yAvat taM praiti prakarSeNa pAti--prApnoti, De pratyaye asvAdhikAlaprastaM / he atta ! he mAtaH / tadvadvatsalatvAt / atra zleSatvAdvisarganAzo na doSAya / yaduktaM rudraTAlaGkAraTIkAyAM namisAdhunA 'visarjanIyAbhAvAbhAvayorna vizeSo, yathA'dviSatAM mUlamucchettuM rAjavaMzAdajAyathA / dviSadbhyastrasyasi kathaM vRkayUthAdajA yathA / 1 / ' iti / kividhena kuguruNA? zApA pUrvavat / kiMvidhaM mAM ? inAkAmena astaM-kSiptaM / he a ! 'a: syAdarhati siddhe ca' iti vacanAt / he arhat ! punaH he Ugya ! 'U: pAlane rakSaNe ca' iti anekArthatilaka. (pa. 8-9) vacanAt / Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 anusandhAna 32 U:-rakSaNaM tadupalakSito 'gastu gAtari gandharve zabdasaGgItayorapi' iti vizvazambhu. (pa. 25) vacanAt / ga: zabdaH Ugo dayopadezastatra sAdhuH, tatra sAdhau iti ye UgyastatsambodhanaM he Ugya ! he bhartuH ! inaH-svAminaH / svAmin / kividhastvaM? yakSaH I-lakSmI akSNoti-vyApnotIti yakSaH / punaH he cakrejanakatanaya ! cakreNacakaratnena I-zobhAM janayatIti cakrejanako'rthAdbharatanAmA cakravartI sa tanayaH-putro yasya sa cakrejanakatanayaH tatsambodhanaM he cakrejanakatanaya ! / he asnAnapuNya ! asnAne snAnAbhAvena / 'puNyaM tu sundare sukRte pAvane dharme / ' iti haimAnekArtha (pa. 375) vacanAt / puNya:-sundaraH asmAnapuNyaH / 'anadhyayana- vidvAMso, nidravyaparamezvarAH / analaGkArasubhagA, pAntu yuSmAn jinezvarAH / 1 / ityuktatvAt / tatsambodhane he astrAnapuNya ! / he snigdhacchAya ! snigdhA asai(rU?)kSA komalA iti yAvat, 'chAyA paMktau pratimAyAmarkayoSityanAtape / utkoce pAlane kAntI zobhAyAM ca tamasyapi' iti haimAnekArtha (pa. 363) vacanAt / chAyA pratimA kAntirvA yasya sa snigdhacchAyaH, tassambuddhau he snigdhacchAya ! / kiMvidheSu udakeSu ? ataruSu atanti satataM gacchanti, aci, atA:-prANinasteSAM / 'ru zabde rakSaNe'pi ca bhaye ca' itivacanAt saudhAkalazAt (pa. 37) ru:-bhayebhyastAni teSu ataruSu / kiMviziSTaM mAM ? asatiM 'pUjAyAM tiH' iti vizvazambhu (pa. 61) vacanAt / ti:-pUjA tayA saha vartate yaH sa satiH, na satirasatistaM pUjAdirahitaM daridravarAkamityarthaH / atra 'ivarNAderasve svare yavaralaM' iti matAntaramAzritya paJcamIvyAkhyAne ataruSu agre asatiM ityatra ukArAtpare vakAre kRte lokAditi ca kRte ataruSuvasati iti rUpasiddhiH / he girirAma ! vANyAM manohara ! kiM bhUteSu udakeSu ? AzrameSu A-sAmastyena zramaH khedo yebhyastAni teSu / nanvatra catustriMzadatizayasaMgrAhakAtizayacatuSTayamadhye ka: kena padenocyate sacyate vA ityabhidhIyate-citkAnteti padena jJAnAtizayaH / / sa cApAyApagamAtizayamantareNa na saMbhavati ato'nenApAyApagamAtizayo'pyAkSisaH / 2 / tathA Ugyeti girirAmeti vA padena vacanAtizaya: / 3 / bhartuH ineti padena pUjAtizayaH / 4 / iti catuSTayaM jJeyam / zrIRSabhadevavarNanena prathamo'rthaH sampUrNaH // 1 // Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ June-2005 33 kazcitkAntetikAvyasya, vicakSaNacamatkRte / arthatrayamidaM cakre, gaNi: samayasundaraH // 1 // // iti prathamo'rthaH 11 atha zrIkharatarasvacchagacchanabhoGgaNadinakarANAM zrIjinacandrasUrisUrIzvarANAM varNanena prakArAntareNa dvitIyamarthamAhakazcitkAntAvirahaguruNA svAdhikAra pramattaH, zApenAstaMgamitamahimA varSabhogyeNa bhartuH / yakSazcakre janakatanayAsnAnapuNyodakeSu / snigdhacchAyAtaruSu vasatiM rAmagiryAzrameSu // 1 // kazcitkAntetyAdi / he ijanakatanaya ! tvaM vasati rAmagiryAzrameSu ina iti sambandhaH / ko'rthaH ? / iH ikArastenopalakSito janaH jinaH / tathA 'kaM ziro jalamAkhyAtaM' iti vararuci (pa. 7) vacanaprAmANyAt / kaM-jalaM, tadyo - jyAdAdhArAdheyayorabhedopacArAt prANayogAtprANaH prANina itivat, samudrastasya tanayaHputraH katanayazcandraH, tata: jinazcAsau katanayazca jinakatanayaH athavA jinapUrvaka: katanayo jinakatanayaH jinacandraH tasya sambodhanaM he jinacandra ! zrImat kharataragacchAdhIzvara ! / vasati: rAtristadvadrAmaH zyAmo girirvasati rAmagiriraJjanagiristasmai A-ISat zramo gamanAya khedo yeSAM te vasatirAmagiryA zramAH / jaGghAcAraNavidyAcAraNalabdhimanta: sAdhavaH teSu ina:-sUrya ivAcAraH(cara) teSu mukhyo bhavetyarthaH / kiviziSTaM(STaH) tvaM ? cit-avadhAraNe kaH / 'ka:-sukhakArI kAkuvanivizeSaH' ityAdi vAgbhaTAlaGkAravyAkhyAnAt sukhakArI / he kAntAvirahaguruNa ! ko'rthaH ? 'kai gai iti zabde' iti dhAtupAThavacanAt kAyati-zabdaM karoti iti arthAt kaM-zAstraM vAcyavAcakabhAvasambandhena vAcakatvAttasya / tataH kasya-zAstrasya ante-paryante aTati-gacchatIti kAntAH evaMvidho viraha iti zabdo yasya sa kAntAvirahaH, zrIharibhadrasUrivirahAGkatvAttasya / tataH sa cAsau guruzca kAntAvirahaguruH tadvat 'NaH prakaTe nizcale prastute jJAnabandhayoH' iti sudhAkalaza (pa. 22) vacanAt / Na:-jJAnaM yasya sa kAntAvirahaguruNaH Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 anusandhAna 32 - sakalazAstrapravINatvAt / athavA tadvat guru: -gariSTo NaH - jJAnaM yasya sa kAntAvirahaguruNastatsambodhanaM he kAntAvirahaguruNa ! punaH he asvAdhikArapramattaza ! svaM dravyaM parigrahaM ( ha: ) iti yAvat tadabhAvo'svaM parigrahAbhAva:, sa adhIyate yasminniti asvAdhiH tyaktaparigrahatvena nirgranthatvAt / sAbhiprAyaM caitat vizeSaNaM parigrahatyajanena uddhRtakriyatvAt / tathA ralayoraikyAt kalAnAM dvisaptatisaMkhyAnAM puruSasambandhinInAM catuH SaSTisaMkhyAkAnAM mahilAsambandhinInAM vA samAhAraH kAlaM, tatprAti- pUrayatIti kAlapraH- dharmaH / yato hi sarvA api kalA dharmAdeva prApyante / athavA kasya-sukhasya AraM prAptiM prAtIti kAlapraH, taM madhnAtIti kAlapramath, pApaM tadeva 'takAraH kathitacaure' iti vararuci ( pa. 23) vacanAt ta: - taskarastatra 'za: sUrye zobhane zIte' (vizvazambhu pa. 108 ) ityuktatvAt za iva-sUrya iva yaH sa kAlapramattazaH / tataH asvAdhizcAsau kAlapramattazazca asvAdhikAlapramattazastasambodhanaM he asvAdhikAlapramattaza ! tathA he aye ! apagataH i:- kAmo yasmAt so astitsambodhane he aye ! adeta: syamorlugiti siluk / he na astaM gamitamahima ! astaM gamitA mahimA - mahattvaM yasya saH astaMgamitamahimaH evaMvidho na sarvadaiva jAgranmahimatvAt / athavA astaMgamito 'mo mantre mandire' ( vizvazambhu pa. 94 ) ityuktatvAt ma: - mantraM sUryAdimantro yatra yasya vA sa astaMgamitamahima: / athavA astaMgamitA 'mA vaMta: strI ramArccayo:' ( vizvazambhu. pa. 95 ) itivacanAt / mahyAM pRthivyAM mA rayA - zobhA arcA pUjA yasya saH astaMgamitamahimaH / evaMvidho na / tathA he avarSabhogya ! avanaM ava:SaDjIvanikAyarakSaNaM taM RSanti jAnantIti avarSA: sAdhavaH teSAM 'bhogastu rAjye vezyAbhRtau sukhe dhane'hikAyaphaNayoH pAlanAbhyavahArayoH' iti haimAnekArtha (pa. 41-42) vacanAt bhoga:- pAlanaM sAraNAvAraNAdikaM tatra sAdhuH / tatra sAdhI iti ye / avarSabhogyaH tasya sambodhane he avarSabhogya ! kiMviziSTaH (STa: ?) tvaM ? bhartuH chAyA-tIrthakara pratibimbaM 'titthayarasamo sUrI' ityAdyuktatvAt / punaH kiMviziSTaH tvaM ? yakSa: i: - lakSmIstayA yuktAni akSANi - indriyANi yasya saH / 'ivarNAderasve svare yavaralaM' iti yatve yakSaH ramyendriyaH / punaH he cakra ! 'caH puMsi cetane candre caure'hau cArudarzane' iti zrImAnekArthatvAt (? vizvazambhu pa. 31) / cenacArudarzanena krAmatIti cakrastatsambodhane he cakra ! athavA cakracihnopetatvAt cakra: tatsambodhane he cakra ! / tathA he asnAna he snAnavarjita ! kiMvidheSu sAdhuSu ? - - Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ June-2005 35 puNyodakeSu puNyAya tIrthakaracaityavandanAdirUpAya ut-urdhvaM akaMte - gacchanti iti puNyodakAsteSu puNyodakeSu / puna: kiM viziSTeSu sAdhuSu ? ataruSu 'ta: prete niHphale zAnte' iti vizvazambhu (pa. 60) vacanaprAmANyAt / na vidyate tebhyaH pretebhya: 'ru: sUrye rakSaNepi ca / bhaye zabde ca' iti sudhAkalaza (pa. 37-38) vacanaprAmANyAt / ru:- bhayaM yeSAM te ataravasteSu ataruSu / athavA taruSu iti kortha: ? vRkSopameSu anekaguNagaNapakSikulAzrayabhUtatvAt / athavA taruSu arthAt kalpavRkSeSu nijasevAhevAkinAM manovAJchitadAnAt / tathA he snigdha ! he mitra ! tadvaddhitakAritvAt / kazcit kAnteti kAvyasya vicakSaNacamatkRte / arthatrayamidaM cakre gaNiH samayasundaraH // [dvitIyo'rthaH saMpUrNaH ] *** [atha tRtIyo'rthaH] atha zrIsUryadevavarNanana tRtIyamarthamAha-atra kopi jano jagadudyotakAraka jagaccakSurbhUtaM paramopakAravidhAyaka zrIsUryaM astamayaM dRSTvA prAhakazcitkAntAvirahaguruNA svAdhikAra pramattaH, zApenAstaMgamitamahimA varSabhogyeNa bhartuH / yakSazcakre janakatanayAstrAnapuNyodakeSu, snigdhacchAyAtaruSu vasati rAmagiryAzrameSu // 1 // kazcitkAntetyAdi / he ina ! he sUrya ! tvaM 'asta: kSipte pazcimAdrau' iti haimAnekArtha (pa. 160) vacanAt, astaM pazcimAdriM astAcalaM iti yAvat, mA ama--mA gaccha mA astamaya sadA prakAzavAn bhavetyarthaH / AzIrvacanametat itynvyH| kiMviziSTaH tvaM ? 'hi sphuTArthanizcayahetuSu pAdapUraNavizeSayorapi' iti avyayArthavattau uktatvAt / hi-sphuTa kaH-prakAzastadyogAta kaH prakAzavAnityarthaH / punaH kiMviziSTaH tvaM ? cinoti-abhimatamarthaM nijasevAbhidhAyinAmiti cit / athavA cit avadhAraNe / he kAntAviraha ! kAnta:manoharo viziSTaphaladAnAt ucco avirmeSo meSarAziryasya sa kAntAviH / Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 anusandhAna 32 meSarAzisthasya sUryasya uccatvAt / yaduktaM- 'ravermeSatule prokte' ityAdi / tathA lahaH 'lamambare' iti vizvazambhu (pa. 104) vacanAt / le-AkAze / 'hazabdo hAsyarase caturma(muM)khe caiva rAjahaMse ca' iti zrI kAlidAsavacanAt / haHrAjahaMso lahaH-AkAzasarovare rAjahaMsazobhAM vibhrANa ityarthaH / tataH kAntAvizcAsau lahazca kAntAvilahaH / ralayoraikyaM citrAditvAnna doSAya / athavA kAnteSu-uttameSu vA aviraha:-virahAbhAvo yasya sa kAntAvirahaH, teSAM pratyakSatvAt / tatsambodhanaM he kAntAviraha ! punaH he guruNa ! 'NaH prakaTe niSkale ca prastute jJAnabandhayoH' iti sudhAkalaza(pa. 22) vacanAt / guroH-bRhaspateH sakAzAt Na:-jJAnaM yasya sa guruNaH devAcAryatvena bRhaspaterdevAnAM gurutvAt / athavA guroH-bRhaspaterNobandho yatra sa guruNaH / ravimaNDale sarveSAM grahANAM astatvAt / tathA he asvAdhikAra ! svAni mitrANi kamalAni aJjabAndhavatvAdraveH tadviruddhAni asvAni arthAt kumudAni teSAM 'AdhirmanottauM vyasane'dhiSThAne bandhakozayoH' iti haimAnekArtha (pa. 242) vacanAt Adhi-bandhaM karoti iti asvAdhikAraH / athavA zasayoraikyAta azveSu saptasaMkhyaturaGgameSu AdhiH-adhiSThAnaM karotIti asvAdhikAraH / athavA azveSu adhikAro vAhanAdirUpo yasya saH asvAdhikAraH tatsambodhanaM he asvAdhikAra ! tathA he zApe pramatta ! zApadAnaviSaye alasa ! na tu duSTadevAdivat zApadAnAditatparaH / he ana ! 'na punaH bandhabuddhayoH' (amaracandrIya ekAkSaranAmamAlA pa. 12) iti vacanAt bandhanarahita ! prakaTa iti yAvat, he gamitama ! 'gamo'dhvadyUtabhedayoH' iti haimAnekArtha (324) vacanAt / gama:-mArgo yasyAstIti gami mArgaprApta gatamityarthaH / loke hi mArgaprAptasya gatamiti vyavahatatvAt / tato gami-gataM tamaM-timiraM yasmAdasau gamitamaH / athavA gamanaM gamaH palAyanaM tadasyAstIti gami nAzavattamaM-timiraM yasmAdasau gamitamastatsambodhane gamitama !! tamazabdo'kArAnto'pyasti / he varSabhogya ! varSANi kSetrANi bharatAdirUpANi teSAM teSu vA bhogaH paribhogAcArarUpo varSabhogaH tatra sAdhuH 'tatra sAdhau ye' iti ye varSabhogyastatsambodhane he varSabhogya ! / punaH kiM0 bhartuH 'bhaM dhiNye meSAdau' ityanekArthavacanAt (mahIpasacivakRta ekAkSarasaMjJa: kANDaH 33) / bhairmeSAdi-- rAzibhirazvinyAdinakSatrairvA katavo vasantAdisaMjJikA yasmAtsa bhartuH / punaH kiMbhUto yakSaH ? 'irbhuvi zriyA' iti tilakAnekArtha (pa. 7) vacanAt / I-bhuvaM akSNoti prakAzakaraNena vyApnotIti yakSa: / he cakrejana ! cakrA:-cakravAkapakSiNaH teSAM Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ June-2005 37 teSu vA I:-zrIH tasyAH janaH jananaM yasmAtsa cakrejanaH, cakabAndhavavat sUryasya / sati hi sUrye cakravAkapakSiNAM paramAnandaH samutpadyate / tatsambodhane cakrejana ! punaH he katanaya ! ka:-yamastanayo yasya sa katanayastatsamvodhane he katanaya !! he asnAna ! na vidyate snAnaM tailakakoTikAdirUpaM yasmin saH asnAnastatsambodhane he asnAna ! ! ravivAre hi snAnaM tApakAri syAt / yaduktaM.. 'AdityAdiSu vAreSu, tApa: kAntipa'tirdhanaM / dAridryaM durbhagatvaM ca kAmApti snAnataH kramAt / / ' kiMvidhaH? he udakeSu puNya ! ut-Urdhvamanti-gacchanti cAreNa carantIti udakA:- grahA: teSu 'puNyaM tu sundare sukRte pAvane dharme' iti haimAnekArtha (pa. 375) vacanAt, puNya:- sundarasteSu mukhyatyarthaH / punaH he snigdhacchAya ! snigdhA snehavatI chAyAnijabhAryA yasya sa tatsambodhane he snigdhacchAya! punaH kimbhUteSu udakeSu ? ataruSu anAnAM prANinAM ru:-rakSaNaM yebhyaste udakAsteSu udakeSu / he vasatila ! vasati-rAtri lunAtIti vasatila ! / kimbhUteSu udakeSu ? giryAzrameSu giriHparvato'rthAnmeruH tasmAdA-sAmastyena sarvataH zrAmyatIti giryAzrameSu / [tRtIyo'rthaH saMpUrNaH ] *** kazcitkAnteti kAvyasya vicakSaNacamatkRte / arthatrayamidaM cakre, gaNiH samayasundaraH // 1 // zrI // ***