Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ mantra yoga aura usakI sarvatobhadra sAdhanA DaoN0 rudradeva tripAThI bRjamohana bir3alA zodhakendra, ujjaina ( ma0pra0) yogavidyA bhAratavarSa kI atyanta prAcIna vidyA hai| isa vidyA kA vistAra aneka rUpoM meM haA hai| yaugikasAdhanA ke bhinna-bhinna prakAra hayAre deza meM pracalita rahe haiM aura unhIM ke AdhAra para yoga-sampradAyoM kA svatantra rUpa se vikAsa bhI paryApta mAtrA meM hotA rahA hai| yoga-mArga kI pramukha do dhArAe~ mAnI jAtI hai, 1. cittavRtti-nirodhamUlaka aura 2. zArIrika kriyAsampAdanamUlaka / ina donoM kI prakriyAe~ bhI do prakAra kI haiM : 1. kevala prakriyArUpa tathA 2. mantrArAdhana-pUrvaka prakriyArUpa / jaba yoga-sAdhaka cittavRtti ke nirodha ke liye Antarika aura bAhya zArIrika kriyAoM ko saMyata banAne kA prayAsa karatA hai, to vaha prathamakoTi meM AtA hai| yadi usa kriyA ke sAtha-sAtha iSTamantra athavA tattata sthAnoM kI adhiSThAtrI zaktiyoM ke mantra athavA bIjamantroM kA japa bhI karatA hai, to vaha dvitIya koTi meM AtA hai| yoga ke aneka rUpa ___ yogazAstra meM jisa yoga kI carcA huI hai, vaha 'rAjayoga' hai / isa yoga paddhati kA sarvAGga vivecana mahaSi pataJjali ve cAra pAdoM meM kiyA hai| inameM kramazaH yoga aura yogAGgoM kA pratipAdana karate hue usase milane vAle lAbhoM kA sthUla evaM sUkSma vivaraNa dekara cittavRttinirodha-pUrvaka 'samAdhi' prApti kA mArga dikhalAyA hai| yaha yoga-vidhAna yahIM simaTa kara nahIM rahA apitu isake pratyeka aGga-pratyaGga ke viSaya meM vibhinna AcAryoM ne vistAra-pUrvaka cintana-manana bhI prastuta kiyaa| yoga kA dUsarA prakAra 'haThayoga' ke nAma se cacita huaa| haThayoga ke AyAmoM meM katipaya AGgika-kriyAoM tathA prANavAya-sAdhanA se sampUrNa prakriyAoM kA bAhulya apane kSetra kA sarvottama sAdhaka banA / caurAsI Asana aura kitane hI upaAsana isake sAkSI hai ki "haThayoga kI sAdhanA se saMyama sadhatA hai, niyama niyata hotA hai, prANa-sAdhanA pariSkRta hotI hai tathA samAdhi-siddhi kA sahaja lAbha milatA hai / " manoyoga-pUrvaka kI gaI haThayoga-sAdhanA sAdhaka ko carama lakSya taka pahu~cAne meM pUrNataH kSama hai| yaugika-prakriyAoM meM 'mantra-yoga' kA tIsarA evaM bar3A mahattvapUrNa sthAna hai| yaha svAbhAvika yoga ke nAma se vikhyAta 'mahAyoga' ke avasthA-bhedAtmaka cAra yogoM meM se eka hai| isa yoga kA mukhya lakSya mantra ke Azraya se jIva aura paramAtmA kA sammelana hai / zabdAtmaka mantra ke caitanya ho jAne para usakI sahAyatA se jIva kramazaH UdhvaM gamana karatA huA paramAtmA ke dhAma meM sthAna prApta kara letA hai / vaikharI zabda se kramazaH madhyamAvasthA kA bhedana kara pazyantI zabda meM praveza hI mantrayoga kA mukhya uddezya hai| yaha pazyantI zabda svayaMprakAza cidAnandamaya hai| cidAtmaka puruSa kI vahI akSaya aura amara SoDaSI kalA hai| vahI AtmajJAna, iSTadeva-sAkSAtkAra athavA zabdacaitanya kA utkRSTa phala hai / mantrayoga ke prakAra vizeSa aneka haiM jinakA vicAra hama Age kareMge / 'laya-yoga' rAjayoga kA eka bhAga hai, aisI sarvasAmAnya kI mAnyatA hai / isa yoga ke pravartakoM kA kathana hai ki-'yadi bhakti, jJAna, vairAgya ityAdi guNoM kA utkarSa svataH karanA apekSita ho, to sAdhaka ko laya-yoga kA Azraya
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 paM0 jaganmohanalAla zAstrI sAdhuvAda grantha [ khaNDa lenA cAhiye / ' zrI zaGkarAcArya ne apane 'yogatArAvalI' grantha meM 'laya-yoga' kA varNana karate hue kahA hai ki-'layayoga' ke savA lAkha prakAra hote haiN| AdinAtha ne 'haThayoga-pradIpikA' meM layayoga ke savA karor3a prakAroM kA nirdeza kiyA hai aura unameM nAdAnusandhAna ko mukhya batalAyA hai / 'vAsanA kA saMyamana karate hue usakA kSaya karanA aura sabhI vRttiyoM ko sarvAvasthAoM ke sAtha usakA AtmasvarUpa meM laya karanA 'laya-yoga' hai|' zarIra ke antargata nau cakroM meM laya karanA, nAdAnusandhAna, prakAzAnusandhAna, praNavajapa karate hue usakI mAtrAoM ke sthAna para maba kA laya karanA, vRtti-avasthA kA laya, ahambhAva kA laya, kuNDalinI jAgaraNa ke pazcAt sahasradala kamala meM prakRti aura puruSa ke dvaitabhAva kA laya karake usake dvArA jIvAtmA aura paramAtmA ke advaitabhAva kA jJAna karanA Adi layayoga ke prakAra haiN| itanA hI nahIM; layayogI jJAna kI sapta bhUmikAoM ko bhI lA~dha sakatA hai / isIliye kahA gayA hai ki japa ko tulanA meM dhyAna sau gunA acchA hotA hai, aura dhyAna se sau gunA phalavAna laya hotA hai| ina caturvidha yogoM meM pUrvAparatA nahIM hai, tathApi tasya tadeva hi madhuraM yasya mano yatra saMlagnaM' ke AdhAra para yatheccharUpa meM kramollekha kiyA hai / 'zivasaMhitA' meM mantrayoga ko prathama mAnA hai| isake bAda haThayoga, layayoga tathA rAjayoga kA krama hai| prastuta lekha meM hameM mantra-yoga kI sarvatobhadra sAdhanA ke sambandha meM hI adhika vicAra karanA abhISTa hai, ataH hama yahA~ 'mantra-yoga' kI hI viziSTa carcA kareMge / mantrayoga ke zAstrakAroM ne solaha aga batalAye haiM : 1. bhakti, 2. zuddhi, 3. Asana, 4. paJcAGga sevana, 5. AcAra, 6. dhAraNA, 7. divyadeza sevana, 8. prANakriyA, 9. mudrA, 10. tarpaNa, 11. havana, 12. bali, 13. yAga, 14. japa, 15. dhyAna tathA 16. samAdhi' / jisa prakAra candramA kI solaha kalAe~ sundara aura amRta pradAyinI haiM, usI prakAra ye aMga bho siddhiprada haiN| ina aMgoM kA vistRta paricaya bho Avazyaka hai| 1. bhakti-paramAtmA ke prati samarpaNa bhAva / 2. zuddhi-Antarika evaM bAhya sarvavidha zuddhatA / 3. Asanasva-svasAdhya karmAnusAra zAstrAkta baiThane ko vidhi / 4. paJcAGga sevana-kavaca, paTala, paddhati, sahasranAma aura stotra kA pATha tathA inameM kathita vidhiyoM kA pAlana / 5. AcAra-sampradAyokta AcaraNoM kA anusaraNa / 6. dhAraNA-yogazAstrIya dhAraNAoM meM niSThA / 7. divyadeza-sevana-puNyatIrtha, puNyapITha tathA pavitra pradezoM meM nivAsa athavA yAtrA / 8. prANakriyA-prANAyAma / 9. mudrA-devatAoM ke samakSa unake Ayudha Adi kI AkRtiyoM kA pradarzana / 10. tapaMNaiSTadeva kI prasannatA ke liye unake nAmamantrAdi se tapaNa / 11. havana-homa / 12. bali-naivedya / 13. yAga-pUjA / 14. japa-mantrajapa / 15. dhyAna-iSTadeva ko AkRti-svarUpa kA dhyAna tathA 16. samAdhi-iSTa ke cintana meM tallInatA / ye sAlaha aMga mantrayAga ke bAhya ora Antarika kartavyoM kA nirdeza karate haiN| inake anusAra pratyeka aMga ko apanI-apanI viziSTa prakriyAe~ haiM, prakAra haiM tathA sthUla evaM sUkSma bheda haiM / jaba kiso bho mantra kA japa karanA ho, to uttama guru se usakI dIkSA avazya grahaNa karanI caahie| dokSA prApta kara lene ke pazcAt prApta mantra kA purazcaraNa karanA aura mantra ke aGga-upAGgoM kA yathAvidhi japa karate hae usa purazcaraNa ke dazAMza krama se havana, tapaMNa, mArjana aura atithibhojanAdi ke vidhAnoM ko bhI sampanna karanA cAhie / yoga ke ATha aGgoM meM kramazaH 'yama, niyama, Asana, prANAyAma, pratyAhAra, dhAraNA, dhyAna aura samAdhi' kA jo upadeza hai, vaha sabhI kriyAoM meM iSTa-mantra kA yoga karate hae prayoga karanA bhI batalAtA hai| tAntrika yoga kI yahI vizeSatA hai ki vaha kevala kriyAoM para hI nirbhara na rahakara 'tajjapastadarthabhAvanam' para bhI adhika bala detA hai| koI bhI kriyA mantra ke sahayoga ke binA sampanna nahIM hotii| mantra kA artha 'manana-kriyA ke dvArA trANa-zakti kA udabodhana' mAnA
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3) mantra yoga aura usakI sarvatobhadra sAtA 213 gayA hai| yahA~ manana-dharmitA hI usa zakti ko pradAna karato hai| manana ke liye mana kA niyamana nitAnta apekSita hai ki "mana eva manuSyANAM kAraNaM bandhamokSayoH" aura "caJcalaM hi manaH kRSNa ! pramAthi balavad dRDham" ke anusAra isako caJcalatA bhI durdamya hai / ataH manana para ho mantra kI siddhi nirbhara hai| isase ho cittavRtti kA nirodha hokara AdhyAtmika sAdhanA ke dvAra khulate haiM tathA Atma-vikAsa kA patha-prazasta hotA hai| isIliye kahA gayA hai ki mantroM ke japa se, yoga, dhAraNA, dhyAna, nyAsa evaM pUjana se jo siddhiyA~ upalabdha hotI haiM, ve akalpita aura cirakAla sukha dene vAlI haiN| anta meM ve brahmapada kI prApti meM bhI sahAyatA karane vAlI haiN| mantrayoga ke sAvaka ke liye japa kI prakriyAoM kA yoga ko prakriyAoM ke sAtha tAdAtmya-sthApana bhI Avazyaka mAnA gayA hai| yaha tAdAtmya Atma-zarIra kI racanA ko mantra varNoM se samanvita mAnakara use varNAtmaka svarUpa pradAna karane se sambhava hAtA hai / vastutaH yoga-sAdhanA meM pravRtta hone se pahale ho zarIratattva kA jJAna prApta karanA atyAvazyaka hai| pratyeka jIva kA zarIra zukra, rakta, majjA, meda, mAMsa, asthi aura tvag-rUpa sapta dhAtuoM se banA hai / pRthvI, jala, teja, vAyu aura AkAza se yukta hone ke, kAraNa yaha paJcabhUtAtmaka bho hai| isI kAraNa : isameM pratyeka bhUta ke adhiSThAna ke liye svatantra sthAna niyata kiye gaye haiN| inheM yaugika-bhASA meM 'cakra' kahate haiN| ataH yogI mUlAdhArAdi Antarika cakroM meM paJcabhUtoM kA dhyAna karate haiN| inake atirikta isa paJcabhUtAtmaka zarIra meM anyatra bhI kucha cakra hai, jaise lalATadeza meM 'AjJAcakra' hai| isameM paJcatanmAtra tattva, indriya tattva, citta aura mana kA sthAna hai| usake bhI Upara brahmaradhra meM eka 'zatadala-cakra' hai jisameM mahat tattva kA sthAna hai| isake Upara mahAzUnya meM vidyamAna 'sahabadala-cakra' hai jahA~ prakRti-puruSa kAmezvaro aura kAmezvara paramAtmA' virAjamAna hai| yAgo puruSa pRthvI tattva se prArambha karake kramazaH paramAtmA taka sabhI tattvoM kA, isa bhautika zarIra meM, dhyAna kiyA karate haiN| ina cakroM kI mantrayogAtmaka sAdhanA meM pratyeka cakra ke mUla nAyaka deva, unakI adhiSThAtrI devo tathA apane iSTamantra kA unake sAtha samanvaya karake japa karane kA vidhAna hai| ina cakroM ke sRSTi, sthiti aura saMhAra kramoM kA jJAna karake karmAnasAra japa karane se viziSTa lAbha hotA hai / zAstrakAroM ne mantroccAra ke mukhagata pA~ca avayavoM ko bhI paJcabhUtAtmaka batalAyA hai / oTha-pRthvI tattvAtmaka hai. jihvA jala tatvAtmaka, dA~ta agni tattvAtmaka, tAlu vAyu tattvAtmaka aura kaNTha AkAza tattvAtmaka hai| mantroM ke akSaroM kA uccAraNa inhIM pAMca sthAnoM se hotA hai, ataH uparyukta jJAnapUrvaka uccarita varNa apane-apane tatva ko prabala banAte haiM tathA tadanusAra hI phala bhI dete haiM / zarIra rUpo brahmANDa ke antargata tona brahmANDa hai| zarIra kA madhyama bhAga 'svabrahmANDa' hai, Upara kA bhAga 'parAbrahmANDa' hai tathA adhobhAga 'aparAbrahmANDa' hai| svabrahmANDa kA sambandha virATa tatva se, parAbrahmANDa kA vidyut tattva se aura aparAbrahmANDa kA zUnya tattva se hai| sva meM kAraNa zaktiyA~, parA meM sakSama zaktiyA~ evaM aparA meM sthala zaktiyA~ vAsa karatI hai| mantroM ke jina akSaroM athavA zabdoM se sva meM prakampana hotA hai, unase zunya-tattva sambandhita sthUla zaktiyoM kA vikAsa hotA hai| udAharaNa ke liye 'aiM' ke uccAraNa se parA meM prakampana hotA hai, ataH usake uccAraNa se sUkSma zaktiyA~ jAgRta hoto haiM, 'hrIM' ke uccAraNa se sva meM prakampana hotA hai, ataH usake uccAraNa se kAraNa zaktiyA~ udbuddha hotI haiM / 'zrI' ke uccAraNa se aparA meM prakampana hotA hai, jisase sthUla zaktiyA~ prabaddha hotI haiN| ye zaktiyA~ jaba pUrNarUpa se jAgRta ho jAtI hai, to ye sAdhaka ke bhAvAnusAra eka vizeSa rUpa dhAraNa kara usake sammukha prakaTa hokara yatheSTa phala detI hai| 'zabdayoga aura vAgyoga' bhI mantra sAdhanA ke ho prakAroM meM Ate haiN| zaivAgamoM ke antargata 'dhyAkaraNAgama' meM isa yoga kI sAdhanA kA paricaya milatA hai| isameM vyAkRta zabda kA vaikharI dazA se madhyamA meM utara kara pazyantI meM praveza hI yoga-sAdhanA kA mukhya lakSya hai| pazyantI dazA se parA-dazA meM avyAkRta pada meM gati aura sthiti svAbhAvika niyamAnusAra svataH hI hotI hai| ve kisI sAdhanA ke Antarika lakSya nahIM hote| kintu vaikharI ke sthUlendriya grAhya zabda
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 paM0 jaganmohanalAla zAstrI sAdhuvAda grantha [khaNDa vizeSa meM mizrAvasthA ke kAraNa asaMkhya Agantuka mala rahate haiM jinakA zodhana gurudarzita mArga se hotA hai aura vaha saMskRta zabda zakti rUpa se prakAzita hokara kAmadhenu bana jAtA hai| usakI yaha kAmadhenu rUpatA samasta kAmanAoM kI pUrti karatI hai| zabda-mamaM ke jJAtA vasiSThAdi maharSi isI 'zabdayoga' kI sAdhanA se alaukika zakti-sampanna the / isakI prakriyA meM mantra varNa athavA bIja mantroM ke nirantara Avartana se vaikharI zabda ke sabhI mala ghula jAte haiM, taba iDA, piMgalA kA staMbhana hotA hai aura suSumnA kA mArga kucha unmukta ho jAtA hai / tatpazcAt prANazakti kI sahAyatA se zodhita zabda zakti brahmapatha kA Azraya lekara kramazaH UdhvaMgAminI hotI hai| yahI zabda kI sUkSmA aura madhyamA avasthA hai| isI avasthA meM anAhatanAda hotA hai| sthUla zabda isake virAT pravAha meM DUbakara usase pUrNa hokara caitanya ko prApta karatA hai / yahI mantra-caitanya kA unmeSa hai| isa avasthA meM sAdhaka jIvamAtra kI citta vRtti ko aparokSabhAva se zabda rUpa meM jAna letA hai / deza-kAla kA vyavadhAna ise rokane meM samartha nahIM hotaa| Agama zAstroM meM isI ko 'pazyantI-vAk' kahA hai / ye sabhI kriyAe~ mantra yoga kI Antarika kriyAoM meM AtI haiN| bAhya-kriyAoM meM bhI mantra ke sahayoga se hRt-avasthita iSTadeva kI pratimA meM nAsArandhra se prazvAsapUrvaka aJjaligata puSpoM ke samarpaNa ke sAtha caitanya mUrti kA AvAhana hotA hai| tadanantara vibhinna nyAsoM ke dvArA devarUpa bane hae zarIra se devArcana kiyA jAtA hai| pUjA ke upakaraNoM meM pAtrAsAdana kI vidhi kA vizeSa mahattva hai| dhyAna-pUrvaka AvAhita devatA kA saMsthApana, sannidhApana, sannirodhana, sammukhIkaraNa tathA avaguNThanasahita vandana, dhetu, yoni, hRdayAdi SaDaGga aura Ayudha madrAoM kA darzana to yoga-mulaka hI haiN| iSTa devatA kI pUjA sarvaprathama catuHpaSTi upacAroM kI kalpanA evaM maGgala-nIrAjana pUrvaka AvaraNa-devatA athavA parivAra-devatAoM kI kramika arcanA se sampanna hotI hai / ina pUjA vidhAnoM meM pratyeka ke sthAna, svarUpa, guNa, karmAdi kA dhyAna rakhate hae unake bIja mantroM aura mantroM ke sAtha pUjA hone se mana kI tallInatA itanI samunnata ho jAtI hai ki yaha kisI bhI yoga-sAdhanA se kama nahIM kahI jA sktii| mantrayoga zAkta-sampradAya meM mantra evaM yantra kA atyanta mahattva hai| pratyeka mantra ke bIjAkSaroM meM una-una devatAoM ke nAma, rUpa, guNa aura karma kA bodha upAsanA ke kramAnusAra hotA hai| bindu, trikoNa, paJcakoNa, vRtta Adi eka athavA aneka AkRtiyoM meM likhita hone para vaha devatA kI AkRti kA bodhaka 'yantra' kahalAtA hai| devatA ke sampUrNa svarUpa kA usa bindu-koNAtmaka AkRti meM niyantraNa hone se bhI use yantra kahA jAtA hai / 'yantro devAlayaH proktaH' yaha bhI prasiddha hI hai| yantra aura devatA meM abheda-jJAna hI 'yantrayoga' hai| isa zAstrAjJA ke anusAra kramazaH sAdhanA karate hae yantra kI pahale bAhya ArAdhanA, tadanantara deva svarUpa kI zarIra meM bhAvanA aura anta meM yantra kI zarIra meM bhAvanA karate hae aikya prApta kara brahmabhAva meM pahu~canA 'yantrayoga' kA lakSya hai| pratIka-vidyA kI prAcIna paramparA meM yantra kI saSTi paramAtmA kI sisakSA ke dvArA huI hai| "maiM akelA hU~, bahuta banUM", isa sarjana kI icchA hote hI pUrNa-bindu se laghu binduoM kA ucchalana hotA hai jo icchA, jJAna aura kiyA ke rUpa meM tribindu rUpa hokara eka-dUsare ke prati AkarSaNa ke kAraNa trikoNAkAra meM pariNata ho jAte haiN| yaha trikoNa hI samasta yantroM kI AkRtiyoM meM antanihita rahatA hai| isake madhya bindu meM iSTadeva svazakti-sahita virAjamAna rahate haiM / aise yantroM kI sAdhanA meM bhI pUrvokta parivAra devatAoM kI sthiti hone se unakI sAGgopAGga arcanA kI jAtI hai / yaha yaugika paddhati kI hI paripoSaka hai| yaha yantra yoga mantra yoga kA hI eka rUpa hai jo Alambana kA sAdhana banakara sAdhaka kI sahAyatA karatA hai| yantra-yoga kI yaha sAdhanA hI sarvatobhadra sAdhanA kahalAtI hai|