Book Title: Mantrajap ke Prakar aur Uska Vaigyanik Mahattva
Author(s): Nandighoshvijay
Publisher: Z_Jain_Dharm_Vigyan_ki_Kasoti_par_002549.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/229233/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMtrajApa ke prakAra aura usakA vaijJAnika mahattva pUjAkoTi samaM stotra, stAtrakoTi samo japaH / japakoTi samaM dhyAnaM. dhyAnakoTi samo layaH / / vItarAga paramAtmA yA anya kisI bhI deva yA devI ityAdi kI eka karor3a bAra kI pUjA ke barAbara eka bAra kI unakI stuti-stavanA-stotrapATha hai / karor3a bAra kI stuti-stavanA ke barAbara eka vAra kA maMtrajApa hai ! karor3a bAra ke maMtrajApa ke barAbara eka bAra kA dhyAna hai aura karor3a bAra ke dhyAna ke barAbara kevala eka vAra laya hotA hai kyoMki laya meM dhyAtA, dhyeya aura dhyAna tInoM eka ho jAte haiM / yahA~ sAmAnya rUpase pUjA kahane para paramAtmA yA deva-devI kI pratimA kI |zreSTa dravya kezara, caMdana ityAdi se kI gaI pUjA lenA / vaha bhinna bhinna prakAra se aSTaprakArI, paMcaprakArI ekopacArI yA ikkIsa prakAra kI yA bahuvidha prakAra kI hotI hai / inhIM pUjAoM meM pUjana ke dravyoM kI mahattA hotI | hai aura prAyaH usameM zarIra kA vyApAra, zArIrika kriyA hI mukhya hotI hai / / aura aisI karor3a bAra kI pUjA ke barAbara eka hI bAra kA stotrapATha hotA hai| anyathA devAdhideva tIrthakara paramAtmA kI pUjA karate samaya mana, vacana, kAyA kI ekAgratA prApta hone para yadi mana zubha yA zaddha adhyavasAya kI zreNi para ArUDha ho jAya to nAgaketu kI taraha kevala prabhu kI pUjA karate karate bhI kaivalyaprApti ho sakatI hai / ThIka usI prakAra stuti-stavanAstotrapATha meM sAmAnyataH vANI / vacana aura kAyA kI kriyA hI mukhya hotI hai aura mana kI pravRtti gauNa hotI hai / aise karor3a bAra ke stotrapATa ke barAbara eka bAra kA jApa hotA hai / jApa meM sAmAnya rUpa se mana kI hI pravRtti mukhya hotI hai / vahA~ vacana/vANI va kAyA kI pravRtti prAyaH nahIM hotI hai aura " mana eva manuSyANAM kAraNaM baMdhamokSayoH " ukti anusAra jaba mana azubha kArya se nivRtta hokara zubha kArya meM pravRtta hotA hai taba azubha karma ke Aratrava kA saMvara ho jAtA hai aura zubha karma kA baMdha hotA hai / aura usameM hI Age bar3hate-baDhate jApa karane vAlA dhyAnastha ho jAtA hai / ataeva karor3a bAra ke jApa ke barAbara eka vAra kA dhyAna hotA hai / usI dhyAna meM dhyAtA, dhyeya | 43 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura dhyAna tInoM bhinna bhinna hote haiM / dhyAnastha AtmA jaba dhyAtA, dhyeya aura dhyAna tInoM kA abheda anubhava karatA hai aura paramAtma svarUpa yA AtmaramaNatA meM lIna ho jAtA hai taba vaha laya kI avasthA ko prApta karatA hai / aisA laya karor3a bAra ke dhyAna ke barAbara hotA hai / uparyukta zloka meM pUjA, stuti (stotra ) pATha, japa, dhyAna va laya ko uttarottara jyAdA zaktisaMpanna batAyA gayA hai / usameM jApa ke tIna prakAra haiN| / 1. bhASya yA vAcika, 2. upAMzu va 3. mAnasa | 1. jApa karane vAle vyakti ke alAvA anya vyakti bhI suna sake usI prakAra uccAraNaNa pUrvaka jApa karanA bhASya yA vAcika jApa kahA jAtA hai / 2. anya vyakti suna na sake usa prakAra kevala oSTha va jIbha hilAkara jApa karanA vaha upAMzu jApa kahA jAtA hai / 3. jinameM oSTha, jIbha kA bhI upayoga kiye binA hI kevala mana se hI jApa kiyA jAya use mAnasa jApa kahA jAtA hai / dharmasaMgraha nAmaka graMtha meM upAdhyAya zrI mAnavijayajI ne batAyA hai ki - ...sazabdAn maunavAn zubhaH / maunajAnmAnasa zreSTha, jApaH zlAdhyaH paraH paraH / / sazabda ( bhASya ) jApa se mauna (upAMzu) jApa zubha hai aura mauna jApa se mAnasa jApa zreSTha hai / ye tInoM jApa uttarottara zreSTha haiM / zrI pAdaliptasUrikRta pratiSThApaddhati (kalpa ) meM kahA hai ki . jApa ke mAnasa, upAMzu va bhASya tIna prakAra hai / jinameM antarjalpa bhI nahIM hotA hai, kevala mana se hI hone vAlA jApa jinako svayaM hI jAna sake | use mAnasa jApa kahalAtA hai / jinameM antarjalpa hone para bhI anya koI bhI suna na sake vaha upAMzu jApa aura anya vyakti suna sake vaha bhASya jApa kahalAtA hai / pahalA mAnasa jApa kaSTasAdhya hai aura usase zAMtikArya kiyA jAtA hai / ataH vaha uttama hai / dUsarA upAMzu jApa sAmAnya va pauSTika kArya ke liye kiyA jAtA hai ataH vaha madhyama hai aura tIsarA bhASya jApa sukara va dUsaroM kA parAbhava ( vazIkaraNa ) ityAdi ke liye kiyA jAtA hai ataH vaha adhama kahA hai / Adhunika bhautikI meM DI. broglI nAmaka vijJAnI ne dravya-kaNa-taraMgavAda dvArA batAyA ki koI bhI sUkSma kaNa taraMga svarUpa meM bhI vartana karatA hai aura una kaNoM se saMbaMdhita taraMga kI taraMgalaMbAI ke liye eka samIkaraNa / sUtra 44 . Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ unhoMne diyA hai / vaha isa prakAra hai : A 1 MY * nhf, jahA~ ( kaMpanasaMkhyA = frequency) hai aura n = 1, 2, 3, 4 jahA~ A taraMgalaMbAI / plAMka kA niyatAMka // kaNa kA dravyamAna kaNa kA vega hai / isI sUtra meM 1111 = 1 rakhane para A = h/p hotA hai / jahA~ p vegamAna haiM aura usI dravya-kaNa kI zakti ke liye sUtra hai E = zakti hai, 1/2 plAMka kA niyatAMka hai aura f AvRtti ityAdi pUrNAMka ( integer numbers) haiM / arthAt kisI bhI taraMga svarUpa dravya-kaNa kI | zakti kA AdhAra usakI AvRtti para hai aura AvRtti taraMgalaMbAI ke vyasta pramANa meM baDhatI hai yA ghaTatI hai arthAt taraMgalaMbAI baDhane para AvRtti ghaTatI hai aura taraMgalaMbAI kama hone para AvRtti baDhatI hai / aura vaha taraMgalaMbAI bhI dravya-kaNa ke dravyamAna ( mass) va vega ke guNAkAra ke vyasta pramANa meM bar3hatI hai / arthAt kisI bhI sUkSma dravya-kaNa kA dravyamAna yA vega yA to | donoM baDhAne para taraMgalaMbAI kama hotI hai / pariNAmataH AvRtti baDhatI hai ataH usakI zakti bhI baDhatI hai / yahI vAta hamAre prAcIna RSi-muniyoM dvArA | nirdiSTa jApa ke prakAra ko bhI lAgU paDatI hai / 1 jaina dharmagraMthoM ke anusAra vargaNAoM ke mukhya rUpa se ATha prakAra hai / | vargaNA jaina dharmagraMthoM kA pAribhASika zabda hai / vargaNA arthAt eka samAna | saMkhyA meM paramANuoM ko dhAraNa karane vAle paramANusamUha prakAra / prathama vargaNA arthAt samagra brahmAMDa meM vikIrNa eka eka paramANu, jinakA svataMtra astitva hai / dUsarI vargaNA arthAt do do paramANuoM ke samUha | tRtIya vargaNA arthAt tIna tIna paramANuoM ke samUha / caturtha vargaNA arthAt cAra cAra paramANuoM ke samUha / saMpUrNa brahmAMDa meM aisI vargaNAoM ke anaMtAnaMta prakAra hai kintu jIvoM ke liye upayoga meM AnevAlI vargaNA mukhya | rUpa se ATha prakAra kI hai / }" * 1. audArika vargaNA, 2. vaikriya vargaNA, 3. AhAraka vargaNA 4 taijas vargaNA, 5. bhASA vargaNA, 6. zvAsocchvAsa vargaNA 7. mano vargaNA, va 8. kArmaNa vargaNA / sabhI vargaNAo ke paramANusamUha meM anaMta paramANu hote haiM tathApi audArika vargaNA ke paramANusamUha se vaikriya vargaNA ke paramANusamUha meM jyAdA 45 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramANu hote haiM / usase AhAraka vargaNA ke paramANusamUha meM jyAdA paramANu hote haiM / usI taraha uttarottara vargaNA ke paramANusamUha meM jyAdA jyAdA paramANu hote haiM ataH usakA pariNAma bhI jyAdA jyAdA sUkSma hotA jAtA hai / ataH bhASA vargaNA ke paramANasamUha se mano vargaNA ke paramANusamUha meM | jyAdA paramANu hote haiM / yahA~ dhyAna rakhane yogya bAta yaha hai ki jaina AgamoM ko vikrama kI pA~cavIM chaTTI zatAbdI meM lipibaddha kiyA gayA / usake pUrva jaina zramaNa paraMparA se Agama kaMThastha rakhane kI paraMparA vidyamAna thI / jabaki Adhunika bhautikI ke kvaoNnTama maikeniksa kA anusaMdhAna abhI hAla hI meM vikrama kI vIsavIM sadI ke anta meM huA hai| ___ Adhunika bhautikI ke anusAra dhvani - zabda arthAt bhASA vargaNA ke paramANusamUha kA vega kevala 330 mITara saikaMDa hotA hai / jabaki tejas vargaNA ke paramANusamUha arthAt vidyucuMbakIyataraMgeM (electromagnetic waves), prakAza va reDiyo aura TI. vI. kI taraMga kA vega 30 karor3a mITara/saikaMDa hotA hai / ataeva bhASA vargaNA ke paramANusamUha meM taijasa vargaNA ke paramANusamUha se jyAdA paramANu hone para bhI usakI zakti kama mAluma paDatI hai / jabaki manovargaNA ke mana svarUpa yA vicAra svarUpa meM pariNata paramANusamUha meM sabase jyAdA paramANu hote haiM | sAtha-sAtha hama apane dainika jIvana meM anubhava karate haiM ki mana yA vicAroM ke pudagala arthAt paramANusamUha kI gati bhI jyAdA teja hotI hai / ataH usakI zakti bhI| sabase adhika hotI hai / ___ AdhyAtmika RSi-munioM dvArA batAye gaye jApa ke prakAra meM prathama vAcika jApa meM bhASA vargaNA ke paramANusamUha kA upayoga hotA hai aura usakA vega bahuta kama hone se usakI AvRtti bhI bahuta hI kama hotI hai / usI kAraNa se usakI zakti bhI bahuta kama hotI hai / ataH isa prakAra kiye| gaye jApa meM usakI dhvani usa maMtra ke adhiSThAtA deva-devI taka pahu~cane meM derI lagatI hai / itanA hI nahIM usakI tIvratA bhI bahuta kama ho jAtI hai / __ jabaki dUsare prakAra ke upAMzu. jApa meM bhI bhASA vargaNA ke paramANusamUha kA hI upayoga hotA hai aura usakA vega bhI 330 mITara/saikaMDa hotA hai| kintu usake dvArA jApa meM azrAvya dhvani taraMge paidA hotI haiM / sAmAnyarUpa se hamAre kAna jyAdA se jyAdA 20,000 kI AvRtti vAlI hI dhvani suna 16 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - sakate haiM / usase jyAdA AvRtti vAlI dhvani apane kAna ke liye agrAhya | hotI hai / ataH upAMzu jApa meM paidA hone vAlI jyAdA AvRtti vAlI azrAvya dhvani taraMge meM jyAdA zakti hotI hai / ataH bhASya jApa se upAMzu jApa ko acchA batAyA hai / sabase zreSTha mAnasa jApa hai kyoMki usameM kevala mano vargaNA ke paramANusamUha kA upayoga hotA hai aura usameM paramANu kI saMkhyA bhI jyAdA hotI hai aura unakA vega bhI sabase jyAdA hotA hai / ataH mAnasa jApa dvArA utpanna taraMgeM sabase jyAdA AvRtti vAlI hone se usakI zakti bhI acintya hai / yahI mAnasa jApa kI taraMgeM taijas vargaNA ke vidyud-cuMbakIya taraMga se bhI bahuta jyAdA vegavAlI hone se aura usameM paramANu kI saMkhyA bhI bahuta jyAdA hone se usameM anaMta zakti hotI hai / ataH tInoM prakAra ke jApa meM mAnasa jApa ko sabase zreSTha batAyA gayA hai / isI jApa ko ajapA jApa bhI kahA jAtA hai kyoMki isa jApa meM vastutaH vANI kA upayoga hI nahIM hotA hai / / yahI hai maMtrajApa kA adabhuta rahasya / It is probably true. quite generally, that in the history of human thinking the most fruitful developments frequently take place at those points where two different lines of thought meet. These lines may have their roots in quite different parts of human culture, in different times or different cultural environments or different religious traditions: hence if they actually meet, that is, if they are at least so much related to each other that a real interaction can take place, then one may nope that new and interesting developments may follow Wemer Heisenberg 47