Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAlava-saMskRti meM dhArmikatA ke svara 0 zrIcaMda jaina, ema.e., ela-ela.bI. (ujjaina) mAlava kI prAcInatA mAlava eka parama punIta janapada hai| jisakI arcanA-vandanA meM kaI yugoM se kavi samudyata rahe haiM / isa pAvana pradeza kA pratyeka bhAga dhArmika dRSTi se prazasta hai, na kabhI yaha akAla se pIr3ita rahA, aura na kabhI isase kisI kA ahita huaa| hamAre prAcIna granthoM meM isa mAlava kI prazastiyAM vividha rUpoM meM gAI gaI haiN| samasta dharma yahA~ phale-phUle evaM aneka sAMskRtika cetanAe~ prabuddha banakara isa pradeza kI sahajazIla dhArmikatA ko vyApakatA pradAna karatI rahI hai| mAlava (mAlavA) kA purAtana itihAsa bar3A gauravamaya rahA hai evaM isakA prAkRtika vaibhava Aja bhI manorama tathA naisargika evaM AnandadAyaka hai| vividha zAsanoM se prabhAvita hone ke kAraNa isa pradeza kI sImAeM samaya-samaya para parivartita hotI rahI haiM / aura ina parivartanoM se isa udAtta bhUkhaNDa kI gauravAnviti loka saMskRti adhika alaMkRta huI hai / jisa prakAra dinakara kA vyApaka Aloka vizva ko parivyApta kara usake kaNa-kaNa ko prakAzita karatA hai| isI prakAra isa vaMdanIya mAlava kI garimA se saMsAra kI Rddhi-siddhiyAM vizeSata: camatkRta huI haiN| isa ramya pradeza kI ramaNIyatA se prabhAvita hokara saMta pravara kabIradAsa ne pramudita hokara eka dina gAyA thA deza mAlavA gahana gambhIra / Daga-Daga roTI paga-paga nIra / / dhana-dhAnya se paripUrNa isa bhUmi kA vaibhava ratnagarbhA dharitrI ke lie atyadhika garimAmaya hai / amIra-garIba donoM kA yahA~ sammAna-satkAra upalabdha hai| dUsare zabdoM gRha-gRha meM hotA hai, arcana ! gRha-gRha meM devoM kA vaMdana ! gRha-gRha meM arghya dhUpa nava pUjana ! gRha-gRha meM saMgIta niguMjana ! priya ullAsa hAsa kula kuMjana ! mere 'mAlava' ko abhinandana !! (mAlaya gaurava-zrI madanalAla varmA)
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262 munidvaya abhinandana grantha meM kahA jA sakatA hai, isa puNyabhUmi kI goda meM saMta, amIra aura dIna-hIna sabhI samAna bhAva se baiThate haiM evaM apanI Atmika sukha-zAMti ko prApta kara svayaM ko bhAgyazAlI mAnate haiN| isa mUbhAga kI bhaugolika sImAeM DA0 citAmaNi upAdhyAya ke kathanAnusAra "mAlava" zabda unnata bhUmi kA sUcaka hai| viMdhya parvata ke uttarI A~cala meM phailA huA vistRta paThAra sampUrNa madhya bhArata meM unnata khaNDa banakara apanI bhaugolika sImA nirdhArita karatA hai / "malaya" zabda kI taraha mAlava bhI ucca bhUmi athavA pahAr3I kSetra ke bhAga ko pragaTa karatA hai| yahI paThAra mAlava kI svAbhAvika sImA kA bodha karAtA hai| phira bhI samaya-samaya para rAjanaitika halacaloM ke kAraNa mAlava sImAe~ badalatI rahI haiN| prasiddha itihAsakAra smitha ne Adhunika mAlava ke vistAra evaM sImAoM ke sambandha meM vicAra pragaTa karate hue likhA ki madhya bhAratIya ejensI se sampUrNa bhU-bhAga ke sAtha hI mAlavA kA kSetra vistAra dakSiNa meM narmadA taka, uttara meM cambala taka, pazcima meM gujarAta evaM pUrva meM bundelakhaNDa taka mAnA jaaegaa| smitha mahodaya dvArA mAlava pradeza kI sImAoM kA jo ullekha kiyA gayA hai, vaha aMgrejoM dvArA rAjanaitika evaM prazAsakIya dRSTi se nirmita madhya-bhArata kSetra kI vyApakatA ko lie hue hai| kintu mAlava kI bhaugolika sthiti kA yahAM kevala sthUla rUpa se hI paricaya hotA hai| ___ DA0 zyAma paramAra isa sambandha meM likhate haiM ki sthUla rUpa se aneka vidvAn yaha svIkAra karate haiM ki mAlavagaNa ke Agamana ke pazcAt isa janapada kA nAma mAlava athavA mAlavA par3A / ...."sandeha nahIM, isa janapada ke prAcIna hone ke anya pramANa bhI upalabdha haiN| sikandara ke AkramaNa ke samaya mAlavoM kA usake sAtha yuddha huA thA / madra aura paurava jAti ke sAtha mAlavoM kA ullekha bRhad saMhitA meM isa prakAra AyA hai|' zrI rAhula sAMkRtyAyana ke anusAra "malla" se mAlava zabda AyA hai| buddha ke samaya aura usake bhI bahuta pahale mAlava avaMti janapada kahalAtA rhaa| aneka granthoM meM mAlava zabda kA ullekha AyA hai / mahAbhArata meM prasiddha kIcaka aura usakI bhaginI sudeSNA mAlavakumArI se utpanna batAye gaye haiN| azvapati kaikaya kI kanyA sAvitrI mAlavI thI jise yama dvArA mAlava nAma ke sau putra hone kA varadAna prApta thaa| mAlava jAti kI prAcIna mudrAeM rAjapUtAne ke kucha bhAgoM meM milI haiM jo IsA pUrva dUsarI zatAbdI kI siddha huI haiN| unameM se adhikAMza mudrAoM para "mAlava nAma jaya" athavA 'jaya mAlava nAma jaya' likhA hai / kucha mudrAoM para mAlava jAti ke rAjAoM ke nAma bhI haiN| pANinI ne IsA se pAMca sau varSa pUrva mAlavoM kA ullekha kiyA hai| malAvI loka gIta eka vivecanAtmaka adhyayana (pRSTha saMkhyA 30) 2 ambara madra kamAla va pauruvakacchAra daMDapiMgalakA / mANahala haNa ko hala zItaka mANDavya bhUta purAH //
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAlava-saMskRti meM dhArmikatA ke svara 263 DA0 Ara0 DI0 banarjI ne mAlavoM ko paMjAba ke nivAsI batAyA hai| jo bAda meM Akara avaMti janapada meM basa gye| pragaTa hai ki mAlava jAti atyanta prAcIna hai aura usakI prAcInatA ke sAtha hI mAlava athavA mAlavA zabda ko prAcInatA asaMdigdha hai| saMskRti kA svarUpa evaM jaina saMskRti saMskRti mAnavatA kA pratIka hai| insAniyata kA Adi dharma hai| saMskAritA kI jananI hai / rASTrIyatA kA avinazvara svara hai| utthAna kA Antarika rUpa hai| adhyAtmavAda kA amara pratIka hai evaM vizva-maitrI tathA sArvabhaumikatA kA abhinna aMga hai| saMskRti pratyeka rASTra kI AdhyAtmika vANI hai jisake mAdhyama se dhArmikatA ke svara nirantara mukharita hote rahate haiN| jisa deza kI sAMskRtika cetanA dhUmila ho jAtI hai use naSTa hone meM kucha bhI vilamba nahIM lgtaa| ataeva saMskRti sarvopari hai tathA isakA saMrakSaNa nitAnta Avazyaka hai| isa sandarbha meM yaha ullekhanIya hai ki saMskRti tathA sabhyatA eka-dUsare ke paryAyavAcI nahIM haiN| inameM paryApta bheda hai / saMskRti AtmA hai aura sabhyatA zarIra / cintana, vicAradhArA, AdhyAtmikatA, unmeSa Adi saMskRti ke paricAyaka haiN| jabaki veza-bhUSA, bhojana vyavasthA, rahana-sahana Adi sabhyatA ke antargata haiN| pariNAmasvarUpa deza-kAla Adi se prabhAvita sabhyatA zIghra parivartita ho jAtI hai| lekina saMskRti aparivartanazIla kahI gaI hai / isa kathana se hama yoM bhI kaha sakate haiM ki - "sabhyatA kI tulanA meM saMskRti adhika sthira hai tathA sahasA isameM parivartana saMbhAvya nahIM hai| phira bhI eka lambe AyAma ke uparAnta saMskRti bhI parivartita ho jAtI hai|" saMskRti zabda 'sam' upasarga ke sAtha saMskRta kI (Du kR a) dhAtu se banatA hai| jisakA mUla artha sApha yA pariSkRta karanA hai| Aja kI bhASA meM yaha aMgrejI zabda "kalacara" kA paryAyavAcI zabda mAnA jAtA hai| saMskRti zabda kA prayoga kama se kama do arthoM meM hotA hai / eka vyApaka aura dUsare saMkIrNa artha meM / vyApaka artha meM ukta zabda kA prayoga kiyA jAtA hai| vyApaka artha ke anasAra saMskRti samasta sIkhe hae vyavahAra athavA usa vyavahAra kA nAma hai, jo sAmAjika paramparA se prApta hotA hai / isa artha meM saMskRti ko sAmAjika prathA (kasTama) kA paryAya bhI kahA jAtA hai| saMkIrNa artha meM saMskRti eka vAMchanIya vastu mAnI jAtI hai aura saMskRta vyakti eka zlAghya vyakti samajhA jAtA hai / isa artha meM saMskRti prAyaH una guNoM kA samudAya samajhI jAtI hai jo vyakti ko pariSkRta evaM samRddha banAtI hai| nara-vijJAna ke anusAra saMskRti aura sabhyatA zabda paryAyavAcI hai| hamArI samajha meM saMskRti aura sabhyatA meM antara kiyA jAnA caahie| sabhyatA kA tAtparya una AviSkAroM, utpAdana ke sAdhanoM evaM sAmAjika-rAjanaitika sAdhanoM se samajhanA cAhie jinake dvArA manaSya kI jIvana-yAtrA sarala evaM usakI svatantratAkA mArga prazasta hotA hai| isake viparIta saMskRti kA artha cintana-kalAtmaka sarjana kI ve kriyAe~ Jain Education Internasonal
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264 munidvaya abhinandana grantha samajhanI cAhie jo mAnava ke vyaktitva aura jIvana ke lie sAkSAt upayogI hote hue use samRddha banAne vAlI hai / ... 'mokSa-dharma athavA pUrNatva kI khoja bhI saMskRti kA aMga mAnI jaaegii| hindU tathA bhAratIya saMskRti kA sabase udAtta rUpa saMskRta mahAkAvyoM tathA bauddhadharma kI zikSAoM meM pratiphalita huA hai| jaina saMskRti kI garimA evaM upalabdhiyA~ ___ saMskRti evaM dharma ina donoM meM ghaniSTha sambandha hai| yadi hama dharma kA vyApaka artha leM to saMskRti kisI na kisI rUpa meM isameM samAhita ho jAtI hai| dUsare rUpa meM saMskRti saMskAroM se saMbaMdhita hai| ye saMskAra dharma nibaddha hone se saMskRti ke abhinna aMga bhI mAne jAte haiM / isa prakAra ye donoM (saMskRti aura dharma) eka-dUsare meM isa bhAMti guMthe hue haiM ki inheM pRthak karanA sahaja nahIM hai| yaha bhI eka vicAradhArA pravAhita hai ki pratyeka rASTra kI saMskRti dharmamUlaka hotI hai tathA dhArmikatA hI sAMskRtika cetanA ko sthAyitva pradAna karatI hai| - svAmI zrI karapAtrI jI 'saMskRti-vimarza' zIrSaka nibandha meM dharma aura saMskRti meM antara spaSTa karate hue likhate haiM ki dharma aura saMskRti meM itanA bheda hai| dharma kevala zAstrokta samAdhigamya hai aura saMskRti meM zAstra se aviruddha laukika dharma bhI pariNata ho sakatA hai| yuddha-bhojanAdi meM laukikatA alaukikatA donoM hI haiN| jitanA aMza lokaprasiddha hai, utanA laukika hai jitanA zAstrokta samAdhigamya hai utanA alaukika / alaukika aMza dharma hai / saMskRti meM donoM kA antarbhAva hai / 2 jaina saMskRti pUrNarUpeNa AdhyAtmika hai / sAMsArika abhivRddhi nagaNya hai| mAnavajIvana kI saphalatA kA caramabindu mokSa hai; ataH isakI upalabdhi ke lie bAhyADambara nirantara tyAjya batAye gaye haiN| jaina saMskRti saroja kI pAMca pAMkhur3iyAM haiM (1) ahiMsA (2) mAnava kA ananya mahattva (3) bAhara nahIM andara kI ora (4) karmavAda (5) aparigrahavAda / ' ___ ina pA~coM pA~khur3iyoM kA svarUpa eka zabda vizva kalyANa meM sannihita hai athavA ahiMsA meM ye pA~ca anusyUta haiN| yahAM para vizeSata: ullekhya hai ki jaina saMskRti janma se jAti-vyavasthA kI virodhI hai tathA karma ko hI prAdhAnya diyA gayA hai, jaisA ki manuSya brAhmaNa ke yogya karma karane se hI brAhmaNa hotA hai, kSatriya ke karma se 1 hindI sAhitya koSa, mA0 1, pRSTha 868 2 kalyANa hindU saMskRti aMka, pRSTha 36 3 marudhara kezarI abhinandana grantha, tatIya khaNDa, pRSTha 6
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAlava-saMskRti meM dhArmikatA ke svara 265 kSatriya kahalAtA hai, vaizya ke karma dvArA hI vaizya hotA hai, zUdra bhI karma se hI hotA hai| sArvabhaumika kalyANa kI virAT bhAvanA jaina saMskRti kI AdhArabhUmi hai| ataeva isakA vyApaka mahattva sarvatra svIkRta hai / santa kabIra ne jAtivAda ko kapola kalpita mAnA hai aura pUchA hai-tuma kaise brAhmaNa ho gaye aura hama zUdra kaise kahalAye; hama kaise khUna raha gaye, aura tuma kaise dUdha ho gaye ?2 ___ jaina saMskRti kI yahI garimA aura yahI isakI viziSTa upalabdhi hai ki isameM pratyeka jIva ke kalyANa kI sA~seM jIvita haiM, udvelita haiN| yaha punIta evaM prAcInatama zramaNa saMskRti hai jo virAT vizva ke kalyANa ko sarvopari mAnatI hai tathA AtmoddhAra meM hI ullasita hotI rahatI hai / karma ko pradhAnatA dekara jana-jana ko isane sajaga banAyA hai / saMgharSoM se jUjhane kI apAra zakti bhI dI hai| sarvottama janma mAnava hai / ataeva viSaya vAsanA se dUra rahakara Atma-kalyANa kI ora sadA zraddhA aura tanmayatApUrvaka prayatnazIla rahanA caahie| yahI adhyAtmavAda hai| yahI antarAtmA kA vAstavika svarUpa hai aura yahI narabhava kA sAphalya hai| jaina kaviyoM ne evaM AcAryoM ne apane kAvya kI isI dRSTikoNa se saphalatA A~kI hai| mAlavA meM dhArmikatA ke svara pIyUSa kI bhAMti jana-jana kI kalyANakAriNI mAlava saMskRti bar3I nirmala, dhArmika, udAtta, urvara, kalA paripUrNa evaM siddha santa prazrayadAyinI tathA sAdhanAsthalI rahI hai / vastutaH bhAva saundarya, kalAtmakatA, prAkRtika sundaratA, naisargika manoramatA, thirakatI saumyatA tathA pArasparika samanvayatA usI dharA kI goda meM adhika pratiSThita hotI hai, jahA~ jIvana kI suvidhAe~ unmukta avasthA meM prApta hoN| mAlava-bhUmi isa sandarbha meM praNamya aura pUjita haiM tathA vividha sAhitya prazaMsita bhI hai| sarvadharmasammelana yahA~ jaina, bauddha, vaiSNava, zAkya, zaiva Adi aneka dharma phale-phUle haiN| caMDapradyota yugIna ujjayinI, maurya yugIna ujjayinI, zuMga zaka vikramAditya-zAtavAhana yugIna ujjayinI, gupta tathA harSavardhana yugIna ujjayinI, pratihAra aura paramAra yugIna ujjayinI Adi zIrSaka adhyAyoM meM DAkTara zobhA kAnUnago ne apane prakAzita zodha prabandha 'ujjayinI kA sAMskRtika itihAsa' meM sapramANa yaha siddha kiyA hai ki mAlavA meM aneka dharmasampradAya vibhinna zAsakoM ke zAsanakAla meM puSpita aura phalita hue haiN| ukta dharmoM kA 1 kammuNA bammaNo hoi, kammuNA hoi khttio| vaiso kammuNA hoi, suddo havai kammuNA / 2 tuma kata brAhmana, hama kata sUda / hama kata lohU, tuma kata dUdha / / (utta0 25/33) (kabIra granthAvalI)
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ 266 munidvaya abhinandana grantha pracAra-prasAra kevala janatA meM hI nahIM thA, apitu zAsakoM evaM zAsana ke pramukha adhikAriyoM ne bhI (inameM dIkSita hokara) ina sampradAyoM ko gauravAnvita kiyA thaa|' yaha sahaja gamya hai ki mAlavA meM jainoM kA pramukha sthAna rahA hai| samaya-samaya para yahAM paryApta mAtrA meM jaina-dharma kA pracAra-prasAra huA evaM hajAroM sAdhu-santoM ne yahA~ kI dharatI ko pAvana kiyA hai| bhagavAna mahAvIra yahA~ padhAre the tathA jaina purANAnusAra jaina-dharma viSayaka aneka ghaTanAeM bhI isa puNya bhUmi para ghaTita huI haiN| yahA~ kA satI daravAjA eka jaina nArI ke satItva kI saphala parIkSA se sambandhita hai| mainAsundarI ne vidhivat navapada (namo arihaMtANaM, namo siddhANaM, namo AyariyANaM, namo uvajjhAyANaM, namo loe savvasAhUNaM, namo nANassa, namo daMsaNassa, namo caritassa, namo tavassa) kI ArAdhanA karake apane pati zrIpAla kA kor3ha dUra kiyA thaa| isa prakAra kI aneka jaina dhArmika AsthAe~ mAlava se jur3I huI haiN| ujjaina, maksI-pArzvanAtha, dhArAnagarI, mAMDava-dazapura ityAdi anekoM jaina tIrtha haiM jo zramaNa saMskRti ke sajIva pratIka rahe haiN| jahAM bhavyAtmAe~ dharmArAdhanA karake jIvana ko saphala banAte haiN| dhArmikatA ke ciraninAdita svaroM ke ye gauravamaya mAdhyama dharma zabda "dhR" dhAtu se banA hai jisakA artha hai-dhAraNa yA pAlana krnaa| kintu prAcIna vaidika sAhitya ke anuzIlana se pragaTa hotA hai ki isakA prayoga aneka arthoM meM hotA AyA hai| kintu adhika sthAnoM meM dhArmika vidhiyoM aura dhArmika kriyA saMskAroM ke rUpa meM hI prayukta huA hai| __ dharma kA lakSaNa hai abhyudaya aura niHzreyasa kI prApti vaha prApti jisake dvArA ho sakatI hai, vahI dharma hai| mahAbhArata meM 'ahiMsA paramo dharmaH' (anuzAsana parva) anRzasya paramodharmaH (vanaparva 373, 76) ahiMsA parama dharma hai| dayA parama dharma kahA gayA hai| jainadharma meM bhI dharma ke nimna lakSaNa batAye gaye haiM-dharma utkRSTa maMgala hai| ahiMsA, saMyama 1 isa sandarbha meM nimna grantha vizeSataH paThanIya haiM : 1 mAlava : eka sarvekSaNa 2 ujjayinI kA sAMskRtika itihAsa 3 ujjayinI meM vaiSNava dharma 4 prAcIna evaM madhyakAlIna mAlavA meM jainadharma 5 ujjayinI darzana 6 vikrama smRti graMtha 7 saMskRti kendra ujjayinI 8 rAjendra sUri smAraka grantha 6 mAlava meM yugAntara 10 jaina sAhitya kA itihAsa (saM0 DA0 vi0 zrI vAkaNakara) (DA0 zobhA kAnUnago) (DA0 elarika bAralo zivAjI) (DA0 teja siMha gauDa) (DA0 sUrya nArAyaNa vyAsa) (DA0 ramAzaMkara tripAThI) (paM0 vraja kizora) (agaracaMda nAhaTA) (DA0 raghuvIrasiMha) (nAthUrAma premI)
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAlava-saMskRti meM dhArmikatA ke svara 267 aura tapa ye dharma ke lakSaNa haiN| jisakA mana sadA dharma meM lagA rahatA hai use devatA bhI namaskAra karate haiN|' AcArya kundakunda ne bhI 'cArittaM khalu dhammo' (pravacanasAra) aura 'dhammo dayA visuddho' (bodha pAhuDa 25) cAritra hI nizcaya meM dharma hai / isa prakAra dharma kA vividha svarUpa kahA hai| AcArya samantabhadra ne apane ratnakaraMDa zrAvakAcAra meM dharma kA jo svarUpa batalAyA hai vaha isa prakAra hai jo karma bandhana kA nAzaka hai, aura prANiyoM ko saMsAra ke duHkhoM se chur3Akara uttama sukhoM meM sthApita karatA hai / / ukta kathana se nIce likhe tathya udghaTita hote haiM (1) saMsAra meM duHkha hai, jise sukha kahA jAtA hai yA mAnA jAtA hai, vaha sukha vAstavika sukha nahIM hai yadyapi use sukha kI saMjJA dI jAtI hai taba bhI vaha uttama sukha nahIM hai| (2) saMsAra ke dukhoM se chuTakArA aura uttama sukha kI prApti karma bandhana kA nAza kiye binA sambhava nahIM hai| (3) ataeva saccA dharma vahI hai jo karma bandhana kA nAzaka hai| jisase karma bandhana hotA hai, vaha saccA dharma nahIM hai| (4) ata: dharma se saccA dharma judA hI hai / dharma nAma se hI pratyeka dharma saccA dharma nahIM mAnA jA sktaa| dharma zabda kI vyutpatti aura yaha vyAkhyA sarvAcArya sammata jaina vyAkhyA hai / zeSa saba vyAkhyAe~ prakArAntara se usI kA poSaNa karatI haiM ! ina pRSThoM meM inhIM sAdhanoM evaM mAdhyamoM kI saMkSipta carcA kI jA rahI hai jo dhArmikatA ke svaroM ko mukharita karate haiM, ve nimna haiM (1) vratotsava evaM anuSThAna / (2) deva-guru-dharmopAsanA evaM vaMdanA-arcanA Adi / (3) sAmAyika tathA pratikramaNa / (4) parva Adi dinoM meM dhArmika evaM sAMskRtika Ayojana / (5) dhArmika kathA paThana evaM zravaNa / (6) aNuvrata evaM mahAvrata samAroha (diikssaa)| (7) zAstra svAdhyAya, ciMtana evaM manana / (8) vividha pratyAkhyAna / 1 dhammo magala mukkiTTa, ahiMsA saMjamo tabo / devA vi taM namasaMti, jassa dhamme sayA maNo / (dazavai0 11). 2 dezayAmi samIcInaM, dharmakarmanivarhaNam / saMsAra duHkhataH sattvAn yo dharatyuttame sukhe / / -rasnakaraMDa zrAvakAcAra 3 paM0 kailAzacandra zAstrI siddhAntAcArya : dharma zabda kA svarUpa aura vyAkhyA -jaina siddhAnta bhAskara
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ 268 munidvaya abhinandana grantha (9) yathAzakti tapa evaM japa sAdhanA / (10) vyasana parihAra pratijJA / (11) niyamita rUpa se prArthanA, vyAkhyAna, zravaNa evaM jJAna carcA / Upara batAye gaye sAdhanoM ke atirikta aura bhI jJAna vRddhi ke pracura sAdhana maujUda haiN| jinakI ArAdhanA karane para ni:sandeha jJAna kI abhivRddhi hotI hai evaM saMsAra kI vibhISikA se saMtapta AtmAoM kA uddhAra bhI nihita hai| dhArmika granthoM kA adhyayanaadhyApana evaM anuzIlana-parizIlana Atma-mumukSuoM ke lie sukhada-sugama sopAna hai / jo mAlavA ke dhArmika sthAnakoM meM, upAzrayoM meM, saMsthAoM meM, evaM sAdhu-sAdhviyoM meM sugamatA se upalabdha ho sakatA hai yA sIkhA jA sakatA hai| aneka jaina santoM ke nAmoM para sthApita jJAna-mandira, zAstra-bhaNDAra evaM svAdhyAya bhavana Adi jJAna cetanA ke sthAI rUpa haiM / loka jIvana kI dhUmila dhAraNA ko kaI rUpoM meM dhArmikatA ke bhavya raMgoM se alaMkRta karatI hai| bhavya janoM ke madhura kaNThoM se mukharita bhajana-stavana AtmotthAna kI paryApta preraNA dete haiM / gIta-gAna kI yaha paripATI zItala-samIra dhArA ke samAna santapta mAnava ko sadA zAnta karatI hai| - dhArmika avasaroM para jo jAgaraNa karane kI vyavasthA hai vaha kama mahattvapUrNa nahIM hai| yaha bhramita jana ko ekAgra citta, vyagra mAnava ko zAnta aura avyavasthita cetana ko vyavasthita karatI hai / mAlava ke kaI jaina upAsanA gRhoM meM jaina bhaktajana bhaktAmara, kalyANa mandira, cintAmaNi pArzvanAtha stotra, mahAvIrASTaka Adi stotroM kA bar3I tanmayatApUrvaka akhaNDa pATha kiyA karate haiM / yaha parivArI vimohita AtmA ko sanmArga kA pathika banAne meM parama sahAyaka mAnI gaI hai| jaina kathA, loka-gAthA evaM loka nATyoM Adi ke atirikta jaina sUtroM meM dhArmika zikSaNaparaka kaI dRSTAnta citroM kI svastha paramparA rahI hai| inameM nArakIya jIvana kI yAtanAparaka citroM kI bahulatA milatI hai tAki unako dekhakara pratyeka mAnava apane jIvana ko acchA banAne kA prayatna kre| nArakIya jIvana sambandhI citroM meM mukhyatayA pApa, anyAya, atyAcAra, chala, prapaMca, IrSyA, dveSa, kleza tathA anaitika kAryoM ke citra citrita kiye hue milate haiN| manoraMjana ke mAdhyama se bhI dhArmika zikSaNa pradAna karane ke kaI tarIke hamAre yahAM pracalita rahe haiN| ___ isa prakAra vividha rUpoM meM abhivyakta ina dhArmikatA ke svaroM se mAlava kI sAMskRtika cetanA cirakAla se jIvaMta banI hai| prAcIna mAlavA kA itihAsa yaha pramANita karatA hai ki yaha dharA zramaNa-dharma paramparA ko dhAraNa karake hI sArthaka banI hai|