Book Title: Mahobaki Jain Pratimaye
Author(s): Shailendra Rastogi
Publisher: Z_Kailashchandra_Shastri_Abhinandan_Granth_012048.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/211705/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahobAkI jaina pratimAe~ zailendrakumAra rastogI rASTrIya saMgrahAlaya lakhanaU, u0 pra0 prAcIna 'mahotsavanagara' Ajako janabhASAmeM 'mahobA' ke nAmase prasiddha hai| yU to isa sthalIkA pUrA itihAsa hI gauravamaya rahA hai, parantu candeloMke samayameM to yahI prazAsakIya rAjadhAnI thaa| 1182 meM yahIM pRthvIrAja cauhAnane apanI vijaya patAkA phaharAyI thI / 1203 meM kutubuddIna aibakane ise jIta liyaa| vIra kAvyoMmeM janamAnasake kaMThahAra AlhAUdalakA nAma Aja bhI loga bar3e jozameM lete dIkha par3ate haiN| mahobAse brAhmaNa, jaina evaM bauddha kalA kRtiyA~ prApta huI haiM tathA aba bhI vahA~ jamInameM dabI par3I haiM / mahobA uttarapradezake hammIrapura janapadameM avasthita hai| kalA jagatameM mahobAkA anupama sthAna hai| yahIMse upalabdha saundarya evaM kalAse paripUrNa sAre vizvako vimagdha kara lenevAlI 'siMhanAda avalokitezvara'kI kIrtivarmanake samayakI banI pratimAse kauna itihAsajJa, purAvid evaM kalA samIkSaka paricita na hogA? yaha kalAratna rAjya saMgrahAlaya lakhanaUke saMgrahakI amUlya nidhi hai| mahobAse jainamandiroM evaM kalApUrNa mUrtiyoM ke aneka avazeSa prApta huye haiM / candela kAlameM yaha sthAna eka acchA jaina kendra rahA hai| yahIse saMgrahameM AyI 1904 evaM 1935 kI jaina pratimAyeM lakhanaU saMgrahAlayako bheMTameM milI thI jisameM tadAnIntana jilAdhikAriyoM tathA bhAratIya purAtattva vibhAgake mahAnidezakoMkA parAmarza sahAyaka rahA hai| ina jaina pratimAoMkA vivecana yahA~ kiyA jA rahA hai| vaise to yahA~ke saMgrahameM mathurAkI jaina mUrtiyA~ bhI paryApta haiM, kintu unameM adhikAMza kuSANa evaM guptakAlIna hai| ye prArambhika sthitikA jJAna karAtI haiN| madhyakAlIna jaina pratimAoMkA paricaya mahobAkI ina mUrtiyoMke binA apUrNa hI hai / yahA~kI zAntinAtha tIrthakarakI donoM mUrtiyA~ yahIMkI haiN| ambikA, padmAvatI, yakSiyoMkI pratimAyeM bhI mAtra yahIMkI haiN| mahobAkI sana 1904 meM yahA~ AyI jaina mUrtiyA~ je-823se je-846 taka haiN| ye sabhI kAle camakIle pattharakI banI haiM koI bhI sampUrNa nahIM haiN| inameM chaha jina mUrtiyoMkI caraNa caukiyoMke abhilekha prakAzita haiM / ina lekhoMmeM kuddakapura evaM golApura nAmaka sthAna, sAdhu ratnapAla, tribhuvanapAla tathA rUpakAra rAmadeva aura laSanake nAma ullekhanIya hai / ye mUrtiyA~ bhagavAna RSabha, padmaprabhu, munisuvrata va neminAthakI haiM / eka mati je-828 para jinanAtha bhI utkIrNa pAte haiN| varSa 1935 meM jI-304 se jI-323 takakI jina pratimAyeM isa saMgrahAlayameM AyI haiN| inameMse kUchake sandarbha' ko chor3akara yahIM sarva prathama prakAzita ho rahI 1. dIkSita, DaoN0 rAmakumAra; 5032 / 2. rASTrIya saMgrahAlaya, lakhanaU, saMkhyaka-o-224 / 3. bhagavAna mahAvIra smRtigrantha, u0 pra0, lakhanaU, 1975, pR0 23 / 4. AkilA0 sarve0, blUma, 21, 1903-4, nArdarna sakila, pR074 / 5. AkilA0 sarve ripo0, 1936-39, pR0 92, cakravartI ena0 pI0 / Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haiN| ina jaina mUrtiyoMmeM tIrthaMkara RSabha, zAntinAtha, neminAtha pArzva evaM mahAvIrake atirikta neminAthakI yakSa ambikA evaM pArzvakI zAsanadevI padmAvatI, eka caubIsI aura eka tritIrthI vizeSa rUpase ullekhanIya haiM / ina mUrtiyoM se ATha pratimAoMke nIce lekha khudA pAte haiM / inake varNana yahA~ prastuta haiM / jI- 304--yaha neminAtha ( 92 34 semI 0 ) kI kAyotsarga mudrAmeM, kAle pattharakI pratimA hai / isake nIce upAsaka evaM upAsikA hAthoMmeM kamala liye haiM / usase Upara eka-eka ca~varadhArIkA rekhAMkana hai / caraNa caukIke lekhake bIcameM zaMkhakA vilekhana hai jo yaha puSTi karatA hai ki yaha neminAthakI pratimA hai / isakA lekhana nimna hai : samvat 1283 ASAr3ha sudi 8 (ja) ravI nAvarAnvaye sAdhu AlhabhAryA prabhatayoH putraH sAdhu AlhU bhAryA iti putra sADhaM devapateni zaMkha tvaM praNamati // arthAt samvat 1283kI ASAr3ha sudi aSTamI ravivArako navarAnvayake sAdhu jAlhakI patnI Adi neminAthako nitya praNAma karatI haiM / jI - 305 - yaha dhyAnastha RSabhanAtha ( 66 x 51 semI 0 ) kI mUrti kAle pattharakI banI hai / isake nIce baila banA hai / mUrtikA zrIvatsa anya mUrtiyoMmeM bhinna prakArakA hai / isake nIce nimna prakArakA lekha hai / citra 1. AdinAthakI mUrti, mahobA, 1171 I0 nAvarAnvaye sAdhajIjJatasya suta seSThiyAsAjJaNaH zIghetasya suta sA sUlhAnirtya praNamati 1228 jeSThasudi 1 rUpakAra kelhalaH arthAt 1228 jeSTa sudi 1 ko isa mUrti kI sthApanA kI gaI tathA mUrtikAra kelhala / - 336 - ma Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jI - 323 -- yaha pArzvanAtha ( 98439 semI 0 ) kI khar3I kAle pattharakI pratimA hai| mUla nAyaka para sAta phaNa bane haiM, inameM pratyeka para phUla banA hai| pratimA digambara hai| pIThikA lekhake nIce do sarpa eka-dUsareke sAmane phaNa uThAye banAye gaye haiM / sarpoM evaM ca~varadhAriyoMkA rekhAMkana hai / lekha isaprakAra hai : samvat 1253 ASAr3ha sudi 8 ravau nAvarAnvaye sAdhu jAlhasaMginIgalhA nityaM praNamati / ina lekhoMkA nAvarAnvaye zabda mahattvapUrNa hai / isake viSayameM DA0 jyotiprasAda jainakA mata ki nAvarAnvaye zabdakA mUla evaM zuddha rUpa naravarAnvaye pratIta hotA hai / cU~ki yaha zabda una zrAvakoMke liye vizeSa rUpameM prayukta huA haiM jinhone ukta pratimAoMkI pratiSThA karAyI thI / isase yaha agrotakAnvaye, lambakAMcujukAnvayAdikI bhA~ti kisI jAti, gotra yA anvayakA sUcaka pratIta hotA hai / sambhAvanA yaha hai ki ise naravarAnvaye vAmakI jaina dharmAvalambI vaizya jAtikA nivAsa isI kSetrameM sthita prAcIna naravaragar3ha se thA jo ki janazruti anusAra prasiddha rAjA nalakI rAjadhAnI thI / jI - 306 - yaha padmAsanastha jina ( 9253 semI 0 ) kI sapheda saMgamaramarako mUrti hai / isake lekha aspaSTa haiM / jI - 309 - yaha dhyAnamagna padmAsanAsIna ( 66 x 52 semI 0 ) kisI jinakI pratimA hai jise dugdha-se zveta prastarase banAyA gayA hai / pAdacaukIko tIna bar3e-bar3e phUloMse sa~vArA gayA hai| mUrtikA nAka-nakzA tIkhA hai / yaha lekha rahita mUrti hai / jI - 308 - yaha Asana caukI (1 mI0 x 22 semI 0 ) hai / isakA prastara ati halkA maTIle jaise raMgakA hai / ise saMgrahAlaya paMjImeM buddha pratimAkA AdhAra likhA gayA thA jisakA kAraNa sambhavatayA yaha thA ki isake bIca meM do hiraNa bane the / kintu yaha zAntinAthako caraNa caukI hai kyoMki bA~yI ora yakSI tathA tara yakSa baiThe haiM / yakSI vilAsAsana meM baiThI hai / caturbhujI yakSIke hAthoMmeM kamala, kalaza, varada evaM pustaka hai / yaha anantamatI yakSIkA aMkana kahA jA sakatA hai / nIce lokA yA zobhA khudA hai / yakSa do bhujI hai / yaha nevalA evaM zrIphala pakar3e baiThA hai / devanAgarI lipimeM isakA lekha yahA~ dRSTavya haiM : rUpasayara vikatrasAtirdhAsitRta suhitastra visIsparisa sahikayarikArita / mukhA samvat 1324 sAvana zanau - / isase itanA suspaSTa ho jAtA hai ki samvat 1324 ko zAntinAthakI mUrtiko pratiSThita kiyA gayA thA, kintu Aja isa mUrtikA AdhAramAtra hI zeSa hai / mUla mUrti bhavya rahI hogI, aisA pAThikA AkAra evaM AkRtiko dekhanese pratIta hotA hai / jI - 309 - yaha kAle pattharase gar3hI tathA do hiraNoMke cihnoMse yukta zAntinAtha ( 62 x 15 semI 0 ) kI pratimA bhI bar3I hI lubhAnI hai / yahA~ inheM vastra rahita khar3e dikhalAyA gayA hai / Upara kevala vRkSa trichatra, hAthIpara savAra vidyAdhara evaM sabase Upara deva dundabhivAdaka banA hai| nIce yakSa na banAkara pIchIdhArI muni bane haiM / jI- 310--yaha pArzvanAtha ( 42 x 25 semI 0 ) kI ati halke maTIle raMgakI virAjita padmAsIna dhyAnastha bhAvapUrNa pratimA hai / yahA~ caraNa caukIpara na to sarpa bane haiM khudA hai kintu khile kamalakA sundara aMkana hai / siMha pIcheko muha ghumAye siMhAsanakA bA~yI tarapha puruSa arddha paryakAsana meM baiThA hai| dAMyI tarapha namaskAra mudrAmeM upAsaka tathA 43 - 337 - saptaphaNoMke nIce aura na hI lekha vAhana kara rahe haiM / pIchekI AkRtikA Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mukhamAtra hI dIkhatA hai| yahA~ cavaradhAriyoMkA abhAva hai aura usI sthAnapara yakSI padmAvatI evaM yakSa dharaNendrako banAyA gayA hai / Upara sarpa phaNoMpara trichatra hai / isase Upara kamaTha hai tathA usake sAtha hI nIce donoM hI ora AtI dhArAyeM tathA nIce mAlAdhArI vidyAdhara hai| jI-312-yahA~ ambikA (50 x 20 semI0) kI caturbhujI banAyA gayA hai jo kramazaH darpaNa, bAlaka, AmoMkA gucchA, pustaka (AyatAkAra) yA vAdya jaisI vastu liye hai| nIce siMha hai, eka anucara khar3A hai jisake uThe huye hAthapara bAlakakA paira hai / donoM ora upAsaka-upAsikA haiN| vidyAdharake sthAnapara donoM ora mAlAdhAriNI vidyAdharI hai / ambikAke mastakapara AmragucchoM sahita vRkSa banA hai| isake Upara dhyAnAsIna neminAtha virAjamAna haiM / ye dhyAnastha haiM / yaha bhUre prastarako pratimA hai| _jI-313-yaha mUrti pArzvanAthakI (82 4 28 semI0) kAryotsarga mudrAmeM zveta saMgamaramarapara banAyI gayI hai| caraNa caukIko phaloMse sajAyA gayA hai| donoM ora eka-eka upAsaka-upAsikA hai / caMvaradhArI tribhaMga mudrAmeM khar3e haiN| inake keza vinyAsa, kirITa tathA mukha mudrA dekhane yogya hai| mUla pratimAke donoM pArzvapara sarpako dikhalAyA hai| kintu Upara sarpa phaNa nahIM banAye haiN| mUla pratimAkI TA~geM sIdhI haiM / ghuTane spaSTa nahIM haiN| citra 2. pArzvanAtha, 1200 I0, mahobA jI-315-yaha tritIrthI (25 x 16 semI0) hai| yahA~ mUlanAyaka RSabhanAtha tathA Upara donoM ora eka-eka tIrthaMkara dhyAnastha haiN| yaha sapheda prastarapara banI hai| tInoM hI jinadhyAnamagna baiThe haiN| nIce naravAhanA cakrezvarI Upara yakSa bane haiN| bA~yI taraphakA ca~varadhArI khaNDita hai| isapara eka lekha zrI samvat 1103 pkhlsmro...""hai| Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jI-316-isameM padmAvatI (60x10 semI0) saptakaNoMke nIce addha paryakAsanameM baiThI hai| yaha caturbhujI hai jinameM vaha sanAlapadma, ghaTa khaNDita tathA khilA kamala liye hai| pIThikApara bA~yI-dA~yI ora upAsaka-upAsikA haiM / bA~yI orakI ca~varadhAriNIke eka sAthameM ca~vara tathA dUsaremeM kamala hai / dA~yI orakI ca~varadhAriNIke eka hAthameM ca~vara tathA dUsarA kaTa yAvalambita hai| donoM hI ora mAlAdhAriNI tathA dA~yI ora vidyAdharadampati havAmeM ur3a rahe haiM tathA mAlA liye haiN| yahA~ bAdala (AkAza) kA bhI AbhAsa diyA hai| madhyameM tIna phaNoMke nIce pArzvanAtha haiM jinake donoM ora do bhajI AkRtiyA~ banI haiN| devI vastrAbhUSaNoMse maNDita hai tathA usakA mukha teja vistArapUrNa hai| pIche prabhAmaNDala sATA hai| pratimA bhUre pattharakI hai / isapara koI lekha nahIM hai| jI-318-yaha khar3I mahAvIra (924 32 semI0) kI kAle camakIle pattharase vinirmita mUrti hai| isake nIce siMha tathA pratyeka ora upAsaka-upAsikA sabhIkA rekhAMkana hai| isapara nimna lekha hai : citra 3. mahAvIra, mahobA, 1226 I0 samvata 1283 ASAr3ha sudi 4 khAM nAvarAnvaye sAdhu Alhaputra AlhU tadbhAryA laSamA tasyAH putraH sIr3hetasyArthe pratimA pratiSThApitA / arthAta saMvat 1283 meM laSanake putrane pratimA sthApita kraaii| jI-319-yaha kisI jina (42 x 15 semI0) kI laghuttama pratimA hai jo sapheda pattharase banI hai| isapara koI lekha nhiiN| yaha khar3I pratimA hai jisapara koI bhI cihna nahIM banA hai| isapara trichatra hai aura kaivalya vakSa banA hai| ca~varadhAriyoMke sthAnapara donoM ora ekase sanAla kamalakA aMkana hai : jI-320 tathA jI-321- ina do mUrtiyoMmeM (654 25; 56 4 25) digambara jina khaDgAsanameM darzAye gaye haiM / inakA prastara sapheda hai / trichatra Upara banA hai / bA~yI ora gaganavihArI mAlAdhArI vidyAdhara -339 - Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ daMpati haiM jinameM puruSa mAlA tathA deviyA~ vINA liye haiN| ca~varadhAriyoM ke sthAnapara sanAlakamala haiN| inake lekha nimna hai : jI-320 (1) ...''parimArAyaH zrIvAsavacandra: praNamati / jI-321 (2) ..."jina praNamati nityaM / arthAt vAsavacandra jinakI vandanA karatA hai / jI-322 aura 66-273-yaha caubIsI (107 semI0470 semI0) bhare pattharakI banI hai / isake Tukar3ekA naM0 66-273 hai / isake mUlanAyaka RSabha haiM jo khar3e haiN| inakA zira khaNDita hai| mUla mUrti vastrahIna hai| sabase nIce bA~yI ora dhyAnastha jina tathA dAMyI ora naravAhanA cakrezvarI pratiSThita hai| yahA~para yakSIkA dA~yI tarapha honA vizeSa mahattvapUrNa hai| pIThikApara cakra tathA donoM ora siMha bane haiM jo caraNa caukIko vAhita karate huye bane haiN| eka sarpa phaNake nIce eka jina digambara khar3e haiM, zeSa sabhI baiThe haiN| yahA~ sambhavatayA trichatrAdi rahe hoM kintu isa samaya aprApya hI haiN| donoM orake ca~varadhArI tri madrAmeM khar3e haiM / inake vastrAbhaSaNa, keza, kirITa Adi vizeSarUpase dhyAna dene yogya haiN| ina AkRtiyoMke mukha inake vinaya bhAvako darzita karanemeM bahuta hI sakSama haiM jisase mUrtikArako nipuNatAkI prazaMsA karanI hI par3atI hai| isa nidarzanapara lekha nahIM hai kintu ukta mUrtiyoMke AdhArapara yaha pratihAra kAlIna pratIta hotI hai| isa prakAra jI-304 se jI-323 taka jaina pratimAe~ hai| bIcakI jI-311.314.319 ke viSaya meM kucha bhI nahIM kahA jA sakatA hai| sambhava hai, inake dhAraka aMka aba badala gaye hoM yA ye anya saMgrahAlayoMko dI gaI hoN| ye sArI mUrtiyA~ sambhavataH saMvat 1103 se 1324 kI haiN| kuchako chor3akara sabhI kAle yA zveta pattharase banI haiN| ye candela evaM pratihArayugIna haiN| inheM jina zilAoMse banAyA gayA hai, vaha atyanta kaThora zItala, snigdha, susvara evaM sugandhise yukta hai / vasunandi dvArA viracita pratiSThAsAroddhAra zIrSaka granthake zilAnayaNa (cayana) adhyAyameM devavigrahoMke nirmANake lie isI prakArakI zilAke cune jAnekA varNana hai / 2 isakA ullekha anyatra bhI hai / sampUrNa saMgrahameM ye hI kucha mUttiyA~ haiM jinheM kisI dhAtu (sikkA, cAbhI) yA kevala u~galIse pITanepara dhAtukA-sA svara detI haiN| yaha unakI apanI vizeSatA hai jo darzakako acarajameM DAla detI hai| use bhrama ho jAtA hai aura pUchatA hai ki kyA ye dhAtukI mUrtiyA~ to nahIM haiM ? kintu prastaravidoMse vidita huA ki yaha prakRtikI svAbhAvika prakriyA hai| kabhI-kabhI jaba patthara bananekI sthitimeM hotA hai, tabhI yaha guNa (svara) svayaM usameM A jAtA hai| ____ astu, eka ora ye mUrtiyA~ madhyakAlIna jaina mUrtiyoMke adhyayanako pUrNa karAnemeM aparihArya haiM, vahIM dUsarI ora ye dhvanike kAraNa darzakoMke manako jhaMkRta bhI karatI rahatI haiN| fo jyotiprasAda; bhAra0 iti0 eka daSTi, 50195: vAsavacandra kamadacandra Adi aneka nigrantha digambara sAdha the| khajarAhoke dhaMga candelake samayake eka jaina zilAlekhameM jina vAsavacandakA ullekha hai, ve isa lekhake vAsavacandrase abhinna pratIta hote haiM / yadi aisA hai, to yaha pratimA 10vIM zatIke madhyakAlakI svataH siddha hotI hai / 2. pratiSThAsAroddhAra, a0-3 zloka 78, bhaga- nepinAtha, jaina mandira, caukake zAstrabhaNDArameM surakSita hastalikhita pothI, jise zrInandakizora jainake saujanyase maiM dekha sakA, etadartha meM unakA hRdayase AbhAra svIkAra karatA huuN| 3. DaoN0 bAlacandra jaina, jaina pratimA vijJAna, pR0 13 /