Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvIra kI vANI kA maMgalamarA krAMtikArI svarUpa bhagavAna mahAvIra ne jisa dharma evaM dazana kA pracAra prasAra kiyA; jisa satya kI suspaSTa vyAkhyA kI, jina dArzanika pratipatikAoM ko suvyavasthita r3haMga se abhivyakta kiyA, unake sUtra yadyapi bhAratIya prAk-vaidika yuga se hI poSita evaM vikasita hote Aye haiM tathApi mahAvIra ne zramaNa-darzana kI nigrantha paramparA meM teIsaveM tIrtha kara tathA aitihAsika vyaktitva pArzvanAtha ke bA yama dharma ke sthAna para "paMca mahAvrata" kA upadeza dekara tathA Atmajaya kI sAdhanA ko apane hI puruSArtha evaM caritra se siddha karane kI vicAraNA ko lokonmukha banAkara bhAratIya manISA ko nayA mor3a diyA / unhoMne dharma ke utkRSTa maMgalamaya svarUpa kI vyAkhyA hI nahIM kI, "dhammo maMgalamuvikaTaThaM" kahakara dharma ko maMgalamaya sAdhanA kA paryAya banA diyA / unakA jIvana AdhyA DA0 mahAvIra zaraNa jaMna tmika ciMtana manana evaM saMyamI jIvana kA sAkSAtkAra hai; niSkarmadarzI ke niSkarma AtmA ko dekhane kA darpaNa hai; AtmA ko AtmasAdhanA se pahacAnane kA mApadaNDa hai: tapa dvArA karmoM kA kSaya karake Atma svabhAva meM ramaNa karane kI prakriyA hai tathA sabase bar3I bAta yaha ki kisI ke Age jhukakara anugraha kI vaizAkhiyoM ke dvArA Age bar3hane kI paddhati nahIM pratyuta apanI hI zakti evaM sAdhanA ke bala para jIvAtmA ke paramAtmA banane kI vaijJAnika prayogazAlA hai / bhagavAna mahAvIra ke yuga meM bhautikavAdI eva saMzayamUlaka jIvana darzana ke matAnuyAyI cintakoM ne samasta dhArmika mAnyatAoM, cira saMcita AsthA evaM vizvAsa ke prati praznavAcaka cinha lagA diyA thaa| pUraNakassapa makkhala gosAla, ajitakesakambali, pakudha 43
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaccAyana, saMjaya bailaTi Thaputra Adi ke vicAroM ko prati zraddhA evaM ananyabhAva ke sAtha "anurAga" evaM par3hane para hamako AbhAsa ho jAtA hai ki usa yuga ke "samapaMNa" kara saMtoSa pA letA thaa| janamAnasa ko saMzaya, trAsa, avizvAsa, anAsthA, praznA Aja kA vyakti svatantra hone ke lie abhizApita kUlatA Adi vRttiyoM ne kisa sImA taka Abaddha kara hai| Aja vyakti parAvalambI hokara nahIM, svatantra liyA thaa| ye cintaka jIvana meM naitika evaM AcAra nirNayoM ke kriyAnvayana ke dvArA vikAsa karanA cAhatA mUlaka siddhAntoM kI avahelanA karane evaM unakA tira hai| andhI AstikatA evaM bhAgyabAda ke sahAre jInA skAra karane para bala de rahe the| mAnavIya sauhArda evaM nahIM cAhatA apitu isI jIvana meM sAdhanoM kA bhoga karmavAda ke sthAna para ghora bhogavAdI, akriyAvAdI karanA cAhatA hai| samAja se apanI sattA kI svIkRti evaM ucchedavAdI vRttiyA~ panapa rahI thii| tathA apane astitva ke lie sAdhanoM kI mAMga karatA hai inhIM paristhitiyoM meM bhagavAna mahAvIra ne prANI tathA isake abhAva meM sampUrNa vyavasthA para hathaur3A mAtra ke kalyANa ke lie, apane hI prayatnoM dvArA ucca calAkara use naSTa bhraSTa kara denA cAhatA hai / tama vikAsa kara sakane kA AsthApUrNa mArga prazasta kara mAnavIya samasyAoM ke samAdhAna ke lie jaba hama anekAMtavAdI jIvana dRSTi para AdhArita, svAdvAdvAdI udyata hote haiM to hamArA dhyAna dharma ko aura jAtA hai| kathana praNAlI dvArA bahudharmI evaM bahuguNI vastu ko isakA kAraNa yaha hai ki dharma hI aisA tatva hai jo vyakti pratyeka koNa, dRSTi eva saMbhAvanAoM dvArA unake bAsta kI asIma kAmanAoM ko sImita karatA hai tathA usakI vika rUpa meM jAna pAne evaM pahacAna pAne kA mArga dRSTi ko vyApaka banAtA hai| isa pariprekSya meM hameM yaha batalAkara sAmAjika jIvana ke lie aparigrahavAda Adi jAna lenA cAhie ki rUr3higata dharma ke prati Aja kA kA saMdeza diyaa| mAnava kiMcita bhI vizvAsa juTAne meM asamartha hai| zAstroM meM yaha bAta kahI gayI hai ki kevala isI kAraNa Aja Aja bhI bhautika vijJAna kI carama unnati mAnavIya kA mAnava evaM vizeSa rUpa se bauddhika samudAya etaM yuvaka cetanA ko jisa stara para le gayI hai vahA~ usane hamArI use mAnane ke lie taiyAra nahIM hai| samasta mAnyatAoM ke sAmane praznavAcaka cinha lagA diyA hai| samAja meM paraspara ghaNA evaM avizvAsa tathA Aja vahI dharma evaM darzana hamArI samasyAoM kA tathA vyaktigata jIva meM mAnasika tanAva evaM azAnti samAdhAna kara sakatA hai jo unmakta dRSTi se vicAra ke kAraNa vicitra sthiti utpanna hotI jA rahI hai| karane kI preraNA de ske| bhagavAna mahAvIra ne mAnavIya evaM vaijJAnika satyAnveSaNa meM anavarata pravRtta zramaNa Aja ke aura pahale ke vyakti aura usake cintana paramparA ke dhArmika sUtroM ke sahAre bhaTake hue mAnava meM antara bhI hai / sampUrNa bhautika sAdhanoM evaM jIvana kI ko navIna dizA evaM jyoti pradAna kii| bAharI pradarzana anivArya bastuoM se vaMcita hone para bhI pahale kA vyakti evaM dikhAve kI pravRttiyoM para prahAra kiyaa| nirbhaya samAja se lar3ane kI bAta nahIM socatA thA; bhAgyavAda hokara ghoSaNA kI ki prAta: snAnAdi kara lene se mokSa evaM niyativAda ke sahAre jIvana ko kATa detA thaa| nahIM hotA; jo prAtaH saMdhyA jala snAna kara lene se apane vartamAna jIvana kI sArI musIbatoM kA kAraNa mukti batalAte haiM ve ajJAnI haiM, bahuta se mukti batalAne vigata jIvana ke karmoM ko mAna letA thaa| athavA vAle bhI ajJAnI haiN| bali denevAloM ke kAle kAraapane bhAgya kA vidhAtA paramAtmA" ko mAnakara usake nAmoM ko ujAgara karate hue unhoMne ghoSaNA kI ki
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvoM ko duHkha denA mokSa kA mArga nahIM hai| dharmoM ke jagata kI avahelanA huI thI / Aja ke vaijJAnika yuga ApasI bhedoM ke viruddha AvAja uThAyI tathA dharma ko meM bauddhikatA kA atireka vyakti ke arntagata kI vyApaka Aropita sImAoM ke ghere se bAhara lAkara khar3A kiyA sImAoM ko saMkIrNa karane evaM usake bahirjagata kI tathA kahA ki dharma ke pavitra anuSThAna se AtmA kA sImAoM ko prasArita karane meM yatnazIla hai| Aja ke zuddhikaraNa hotA hai / dharma na kahIM gA~va meM hotA hai ora dhArmika evaM dArzanika manISiyoM ko vaha mArga khojanA na kahIM jaMgala meM balki vaha to antarAtmA meM hotA hai jo mAnava kI bahirmukhatA kA bhI vikAsa kara sake / hai| unhoMne dharma sAdhanoM kA nirNaya viveka aura samyag pAralaukika cintana vyakti ke Atma vikAsa meM cAhe jJAna ke AdhAra para karane kI bAta kahI / jIvAtmA kitanA hI sahAyaka ho kintu usase sAmAjika sambandhoM hI brahma hai yaha maha vIra kA atyanta krAntikArI vicAra kI sambaddhatA, samarasatA evaM samasyAoM ke samAdhAna meM thA jisake AdhAra para ve yaha pratipAdita kara sake ki adhika sahAyatA nahIM milatI hai / Aja ke bhautikabAhya jagata kI kalpita zaktiyoM ke pUjana se nahIM apitu bAdI yuga meM kevala vairAgya se kAma calanevAlA nahIM antarAtmA ke darzana evaM pariSkAra se hI kalyANa sambhava hai| Aja hameM mAnava kI bhautikavAdI dRSTi ko sImita hai / unakA spaSTa mata thA ki vedoM ke par3hane mAtra se karanA hogA; bhotika svArthaparaka icchAoM ko saMyamita udvAra sambhava nahIM hai| unhoMne vyakti ko saceta kiyA karanA hogA, mana kI kAmanAoM meM tyAga kA raMga ki yadi hRdaya meM paramANu mAtra bhI rAga dveSa hai to milAnA hogaa| Aja mAnava ko eka aura jahA~ isa samasta AgamoM kA niSNAta hote hue bhI AtmA ko prakAra kA darzana prabhAvita nahIM kara sakatA ki kevala nahIM jAna sakatA / unhoMne AtmA dvArA AtmA ko brahma satya hai, jagata mithyA hai vahA~ dUsarI aura bhautika jAnane kI bAta khii| tatvoM kI hI sattA ko satya mAnanevAlA dRSTikoNa jIvana ke unnayana meM sahAyaka nahIM ho sakatA / Aja isa prakAra mahAvIra kI vANI ne vyakti kI dRSTi bhautikatA aura AdhyAtmikatA ke samatva kI AvazyakatA ko vyApaka banAyA; citana ke lie satata jAgarUka hai| isake lie dharma evaM darzana kI vartamAna sAmAjika bhUmikA pradAna kI; Atma sAdhanA ke nigar3hatama rahasya saMdarbho ke anurUpa evaM bhAvI mAnavIya cetanA ke nirNAdvAroM ko vaijJAnika r3haga se Atma-bala ke dvArA kholane yaka rUpa meM vyAkhyA karanI hai / isa saMdarbha meM AdhyAkI prakriyA batalAyI tathA sahaja bhAva se sRSTi ke kaNakaNa ke prati rAga-dveSa kI sImAoM ke pare karuNA evaM tmika sAdhanA ke RSiyoM evaM muniyoM kI dhArmika apanatva kI bhAvabhUmi pradAna kii| sAdhanA evaM gRhastha sAmAjika vyaktiyoM kI dhArmika sAdhanA ke alaga-alaga staroM ko paribhASita karanA dharma evaM darzana kA svarUpa aisA honA cAhie jo Avazyaka hai| prANI mAtra ko prabhAvita kara sake evaM use apane hI prayatnoM ke bala para vikAsa karane kA mArga dikhA ske| dharma evaM darzana kA svarUpa aisA honA cAhie jo aisA darzana nahIM honA cAhie jo AdamI-AdamI ke bIca vaijJAnika ho / vaijJAnikoM kI pratipattikAoM ko khojane dIvAreM khar3I karake cale dharma ko pAralaukika evaM laukika kA mArga evaM dhArmika manISiyoM evaM dArzanika tatvadonoM staroM para mAnava kI samasyAoM ke samAdhAna ke cintakoM kI khoja kA mArga alaga-alaga ho sakatA hai, lie tatpara honA hogaa| prAcIna darzana ne kevala kintu unake siddhAntoM evaM mUlabhUta pratyayoM meM virodha adhyAtma sAdhanA para bala diyA thA aura isa laukika nahIM honA caahie|
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ Aja ke manuSya ne prajAtaMtrAtmaka zAsana vyavasthA eka dravya tathA usake guNoM evaM paryAyoM kA anya dravya ko Adarza mAnA hai| hamArA dharma bhI prajAtaMtrAtmaka yA usake guNoM aura paryAyoM ke sAtha kisI prakAra kA zAsana paddhati ke anurUpa honA caahie| koI sambandha nahIM hai| prajAtaMtrAtmaka zAsana vyavasthA meM pratyeka vyakti isa dRSTi se saba AtmAyeM svataMtra haiM: bhinna-bhinna ko samAna adhikAra prApta hote haiM ! isa paddhati ke sva- haiM, para ve eka-sI avazya haiN| isa kAraNa unhoMne kahA batA evaM samAnatA do bahata bar3e jIvana-mUlya haiN| isake ki saba AtmAyeM samAna haiM, para eka nhiiN| samAnAntara darzana ke dharAtala para bhI hameM vyakti mAtra svataMtratA evaM samAnatA donoM kI isa prakAra kI kI samatA evaM svataMtratA kA udghoSa karanA hogaa| parasparAvalambita vyAkhyA anya kisI darzana meM durlabha hai| Aja aise darzana kI AvazyakatA hai jo samAja ke mahAvIra ne usa mArga kA pravartana kiyA jisase sadasyoM meM paraspara sAmAjika sauhArda eva baMdhutva kA gAnA / sAhAda eva baghutva kA vyakti-mAtra apane hI bala para uccatama vikAsa kara bha vAtAvaraNa nirmita kara sake / yadi yaha na ho sakA to sakatA hai| pratyeka AtmA apane bala para paramAtmA bana kisI bhI prakAra kI vyavasthA evaM zAsana paddhati se / sakatI hai| unhoMne pratipAdita kiyA ki jIva apane hI samAja meM zAnti sthApita nahIM ho paayegii| kAraNa se saMsArI banA hai aura apane hI kAraNa se isa dRSTi se hameM yaha vicAra karanA hai ki bhagavAna mukta hogaa| vyavahAra se baMdha aura mokSa ke hetu anya mahAvIra ne DhAI hajAra varSa pUrva anekAntavAdI cintana padArtha ko jAnanA cAhie kintu nizcaya se yaha jIva para AdhArita aparigrahavAda evaM ahiMsAvAda se saMyukta _svayaM baMdha kA hetu hai aura svayaM mokSa kA hetu hai| AtmA jisa jyoti ko jagAyA thA usakA Aloka hamAre Aja apane svayaM ke upAjita karmoM se hI vaMdhatI hai| AtmA ke aMdhakAra ko dUra kara sakatA hai yA nhiiN| kA dukha svakRta hai kintu vyakti apane hI prayAsa se uccatama vikAsa bhI kara sakatA hai kyoMki AtmA parivartita yuga ke samayAnukala dharma evaM darzana ke sarvakarmoM kA nAza kara siddhaloka meM siddhapada prApta karane saMdarbha meM jaba hama jaina darzana evaM bhagavAna mahAvIra kI kI kSamatA rakhatI hai| vANI para vicAra karate haiM to pAte haiM ki jaina darzana isI kAraNa bhagavAna ne udghoSa kiyA ki puruSa samAja ke pratyeka mAnava ke lie samAna adhikAra juTAtA hai / sAmAjika samatA evaM ekatA kI dRSTi se svaya hA apanA mitra hai 'purisA! tumameva tamaM mittaM / ' unhoMne jIva mAtra ko AsthA evaM vizvAsa kA amogha zramaNa paramparA kA apratima mahatva hai| isa paramparA ' maMtra diyA, ki baMdhana se mukta honA tumhAre hI hAtha meM mAnava ko mAnava ke rUpa meM dekhA gayA hai; varNa, vAdoM, meM hai| sampradAyoM Adi kA lebila cipakAkara mAnava ko bAMTanevAle darzana ke rUpa meM nahIM / mAnava mahimA kA kintu isake lie AtmArthI sAdhaka ko jitendriya jitanA joradAra samarthana jaina darzana meM huA hai vaha honA par3atA hai| samasta prakAra ke parigrahoM ko choDanA anapama hai| bhagavAna mahAvIra ne AtmA kI svataMtratA par3atA hai; rAgadveSa rahita honA par3atA hai| satya ke kI prajAtaMtrAtmaka udaghoSaNA kii| unhoMne kahA ki sAdhaka ko bAra-bAra bAharI pralobhana abhibhUta karate samasta AtmAyeM svataMtra haiN| pratyeka dravya svataMtra hai| rahate haiN| sAdhanA kA patha bAra-bAra vilAsitA kI usake guNa aura paryAya bhI svataMtra haiM / vivakSita kisI raMgIna cAdara or3hanA cAhatA hai / dharma kI Ar3a meM apane
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ svArtha kI siddhi cAhanevAle dalAla AdhyAtma ke satya evaM mAnasika viSamatAoM kA kAraNa karmoM kA bheda hai| ko bhautikavAdI vyavasthAoM se bAra-bAra DhaMkane kA jIvana zarIra se bhinna evaM caitanya kA kAraNa hai| jaba prayAsa karate haiN| zatAbdI meM ekAdha vyakti hI aise sarva karmoM kA kSaya hotA hai to pratyeka jIva ananta jJAna, hote haiM jo dharma ke kSetra meM vyApta- pAkhaNDa, kadAcAra, ananta zraddhA evaM ananta zakti se svataH sampanna ho jAtA amAnavIyatA para prahAra kara vAstavika satya kA udghA- hai| mahAvIra ne vyakti ke carama puruSArtha ko hI nahIM Tana karate haiM / upaniSadkAra ke yuga meM bhI yAjJika dharma jagAyA; prajJA, viveka evaM AcaraNa ke bala para adhyAtma kI vikRtiyA~ itanI ujAgara ho gaI thIM ki use kahanA patha kA anuvartana karanevAle dhArmika mAnava ko devapar3A ki amRta tatva sone ke pAtra se DhaMkA haA hai| tAoM kA bhI upAsya banA viyA / unhoMne kahA ki madhyayugIna sato ne bhI dharma ke bAhyADambaroM para coTa ahiMsA, saMyama evaM tapa rUpa dharma kI sAdhanA karanekI / santa nAmadeva ne 'pAkhaNDa bhagati rAma nahIM rIjhe' vAle sAdhaka ko devatA bhI namaskAra karate haiM / kahakara dharma ke tAtvika svarUpa kI ora dhyAna AkRSTa kiyA to kabIra ne 'jo ghara jAre ApanA, cale hamAre isake atiratti jaina darzana meM ahiMsAvAda para AdhAsAtha' kA AhvAna kara sAdhanA patha para dvidhArahita rita, kSamA-maitrI, svasaMyama tathA paraprANiyoM ko Atma saMzayahIna mana:sthiti se kAmanAoM kA sarvathA tyAga tulya dekhane kI bhAvanA para bahuta bala diyA gayA hai| kara Age bar3hane kI bAta khii| paMDita loga paDha-paDhakara Atma svarUpa ko pahacAnane meM apane ko galAnA par3atA veda bakhAnate haiM, kintu usakI sArthakatA kyA hai ? jIvana hai, mamatva bhAva ko tyAganA par3atA hai aura usa sthiti kI caritArthatA to isameM hai ki AtmavicAra pUrvaka meM AtmA ko jAnane kA artha 'sambhAva' ho jAnA hotA samadRSTi kI sAdhanA kI jAve aura aisI sAdhanA ke bala / para hI dAdUdayAla yaha kahane meM samartha ho sake ki "kAyA AtmAnusaMdhAna prakriyA meM yadi vyakti apane ko antara pAiyA, saba devana ko deva / ' upaniSadoM meM jisa 'tatvamArsa' siddhAnta kA ullekha haA hai jaina-darzana meM saMsAra kI pUjA-pratiSThA kA adhikArI mAna baiThatA hai usI vicAraNA kI vikasita eva navarUpAyita abhi to sAdhanA kA dambha sArI tapasyA ko niSphala kara detA hai| use sadaiva saMyata, suvrata, tapasvI evaM Atma-gaveSaka vyakti hai jahAM prANI mAtra kI svataMtratA, samatA evaM svAvalambita sthiti kA digdarzana karAyA gayA hai|" rahanA cAhiye / satat AtmAnusadhAna hI sAdhanA hai| saMsAra meM ananta prANI haiM aura unameM se pratyeka meM aise sAdhaka ke mana meM apanI prazaMsA sunane kA prazna hI jIvAtmA vidyamAna hai| karmabaMdha ke phalasvarUpa jIvA upasthita nahIM hotA kyoMki vaha satkAra tathA pUjA pratiSThA kI icchA hI nahIM rakhatA, namaskAra tathA tmAyeM jIvana kI nAnA dazAoM, nAnA yoniyoM, nAnA vaMdanA karAne kI bhAvanA hI nahIM rakhatA 'sva' ko pUrI prakAra ke zarIroM evaM avasthAoM meM parilakSita hotI taraha se tyAgakara Atma-gaveSaka eka ko jAnakara saba haiM kintu sabhI meM jJAnAtmaka vikAsa ke dvArA uccatama ___ko jAna letA hai| eka ko jAnane kA artha hI hai sabako vikAsa kI samAna zaktiyA~ nihita haiN| jAnanA tathA sabako jAnanA hI eka ko jAnanA hai| yaha jaba sabhI prANI apanI mukti cAhate haiM tathA svayaM darzana sAdhanA kI paramparA avichinna rahI aura isane ke prayatnoM se hI usa mArga taka pahu~ca sakate haiM tathA 'ikAI' ko parama paramArthatA, anantatA evaM sarvakoI kisI ke mArga meM tatvataH bAdhaka nahIM taba phira vyApakatA ke guNa pradAna kiye| jaba zaMkarAcArya 'ahaM kisI se saMgharSa kA prazna hI kahA~ uThatA hai ? zArIrika vramhAsmi' kI bAta karate haiM yA kabIra "maiM sabahinha 47
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahi aurani maiM haiM saba" kA svara gu jAte haiM to jaina apane ko bA~dhakara hI prema kA vistAra hotA hai| darzana kI isa vicAradhArA ke samIpa pahuMca jAte haiM yaha karmoM kA baMdhana nahIM; saMyama kA sahaja AcaraNa hai| jahA~ jIva hI paramezvara ho jAtA hai| itanA antara mana ke kapATa khula jAte haiM; jagata ke samasta jIvoM meM avazya hai ki jahA~ zaMkarAcArya evaM kabIra piNDa meM apanI AtmAtulyatA dRSTigata hone lagatI hai; rAgabrahmANDa tathA brahmANDa meM piNDa kI bAta karate haiM vahA~ dvaSa kI sImAoM se Upara uThakara vyakti samyag jJAna, jaina darzana meM AtmAyeM anantAnanta haiM tathA pariNAmI samyag darzana evaM samyag cAritrya se yugoM-yugoM ke karmasvarUpa haiM kintu cetanA svarUpa hone ke kAraNa eka baMdhana kATa pheMkatA hai| isI kAraNa bhagavAna ne kahA jIvAtmA apane rUpa meM rahate hue bhI jJAna ke ananta ki jo jJAnI AtmA isa loka meM choTe-bar3e sabhI payAryoM kA grahaNa kara sakatI hai| prANiyoM ko Atmatulya dekhate haiM, SaTadravyAtmaka isa mahAna loka kA sUkSmatA se nirIkSaNa karate haiM tathA apramattavyakti kI icchAyeM AkAza ke samAna ananta haiN| bhAva se saMyama meM rata rahate haiM-ve hI mokSa ke adhikArI AtmArthI sAdhaka Amyantara evaM vAhya donoM parigrahoM haiN| isI kAraNa AcArya samantabhadra ne bhagavAna mahAvIra ko tyAga detA hai| kAmanAoM kA anta karanA hI dukha ke upadeza ko "sarvodaya tIrtha" kahA hai| kA anta hai Adhunika bauddhika evaM tAkika yuga meM darzana aisA usa sthiti meM sAdhaka ko vastu ke prati mamatva bhAva honA cAhiye jo Agraha-rahita dRSTi se satyAnveSaNa kI nahIM raha jaataa| apane zarIra se bhI mamatva chaTa preraNA de ske| isa dRSTi se jaina-darzana kA anekAntajAtA hai| vAda vyakti ke ahaMkAra ko jhakajhoratA hai; usakI usI sthiti meM sAdhaka kI dRSTi vistRta se vistRta- Atyantika dRSTi ke sAmane praznavAcaka cinha lagAtA hai| tara hotI hai aura use patA calatA hai ki svarUpata. anekAntavAda yaha sthApanA karatA hai ki pratyeka padArtha meM sabhI AtmAyeM eka haiN| vividha guNa evaM dharma hote haiN| satya kA sampUrNa sAkSAtkAra sAmAnya vyakti dvArA ekadama sambhava nahIM isI kAraNa bhagavAna ne samasta jIvoM para maitrIbhAva ho paataa| apanI sImita dRSTi se dekhane para hameM vastU rakhane evaM samasta saMsAra ko samabhAva se dekhane kA ke ekAMgI guNa-dharma kA jJAna hotA hai| vibhinna koNoM nirdeza kiyaa| 'zramaNa' kI vyAkhyA karate hue usakI se dekhane para eka hI vastu hameM bhinna prakAra kI laga sArthakatA samasta prANiyoM ke prati samadRSTi rakhane meM sakatI hai tathA eka sthAna se dekhane para bhI vibhinna batalAyI / samabhAva kI sAdhanA vyakti ko zramaNa dRSTAoM kI pratItiyA~ bhinna ho sakatI haiN| bhArata meM banAtI hai| jisa kSaNa koI vyakti "sUryodaya' dekha rahA hai, saMsAra bhagavAna ne kahA ki jAti kI koI vizeSatA nahIM; meM dUsare sthala se usI kSaNa kisI vyakti ko 'sUryAsta" jAti aura kula se trANa nahIM hotA; prANI mAva Atma- ke darzana hote haiN| vyakti eka hI hotA hai usase tulya hai| isa kAraNa prANiyoM ke prati Atmatulya bhAva vibhinna vyaktiyoM ke alaga-alaga prakAra ke sambandha hote rakho; AtmatUlya samajho, sabake prati maitrI bhAva rakho, haiN| eka hI vastu meM paraspara do viruddha dharmoM kA samasta saMsAra ko samabhAva se dekho / samabhAva ke mahatva astitva sambhava hai / isameM anizcitatA kI mana:sthiti kA pratipAdana unhoMne yaha kahakara kiyA ki Arya banAne kI bAta nahIM hai; vastu ke sApekSa dRSTi se mahApuruSoM ne ise hI dharma khaa| virodhI guNoM ko pahacAna pAne kI bAta hai| sArvabhaumika
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ dRSTi se dekhane para jo tatsvarUpa hai, eka hai, satya hai, karake apanI sImA nahIM mAna letA pratyuta samasta nitya hai, vahI sImita evaM vyAvahArika dRSTi se dekhane sambhAvita sthitiyoM kI khoja karane ke anantara parama para atat, aneka, asatya evaM anitya hai| evaM nirapekSa satya ko udghATita karane kA prayAsa karatA hai / padArtha ko pratyeka koNa se dekhane kA prayAsa karanA caahiye| hama jo kaha rahe haiM-kevala yahI satya hai syAdvAdI darzana meM "syAta" "nipAta" "zAyada", yaha hamArA Agraha hai| hama jo kaha rahe haiM -- yaha bhI "sambhavataH", "kadAcit" kA arthavAhaka na hokara samasta apanI dRSTi se ThIka ho sakatA hai| hameM yaha bhI dekhanA sambhAvita sApekSya guNoM evaM dharmoM kA bodha karAkara cAhiye ki vicAra ko vyakta karane kA hamAre evaM dUsare dhra va evaM nizcaya taka pahuMca pAne kA vAhaka hai; "byavahAra" vyaktiyoM ke pAsa jo sAdhana hai usakI kitanI sImAeM meM vastu meM antavirodhI guNoM kI pratIti kara lene ke haiM / kAla kI dRSTi se bhASA ke pratyeka avayava meM uparAnta "nizcaya' dvArA usako usake samagra evaM parivartana hotA rahatA hai| kSetra kI dRSTi se bhASA ke akhaNDa rUpa meM dekhane kA darzana hai| hAthI ko usake rUpoM meM antara hotA hai| hama jina zabdoM evaM vAkyoM bhinna-bhinna khaNDoM se dekhane para jo virodhI pratItiyA~ se saMpreSaNa karanA cAhate haiM usakI bhI kitanI sImAeM hotI haiM usake anantara usako usake samagra rUpa meM haiM / "rAdhA gAne vAlI hai" isakA artha do zrotA alaga- dekhanA hai| isa prakAra yaha saMdeha utpanna karanevAlA alaga lagA sakate haiN| pratyeka zabda bhI "vastu" ko darzana na hokara sandehoM kA parIkSaNa karane ke uparAnta nahIM kisI vastu ke bhAva ko batalAtA hai jo vaktA evaM unakA parihAra kara sakanevAlA darzana hai| yaha darzana zrotA donoM ke sandarbha meM buddhistha mAtra hotA hai| to zogha kI vaijJAnika paddhati hai / "vivecya" ko usake "pratyeka vyakti apane ghara jAtA hai" kintu pratyeka kA pratyeka starAnurUpa vizleSita kara vivecita karate hue "ghara" alaga hotA hai / saMsAra meM eka hI prakAra kI vargabaddha karane ke anantara saMzliSTa satya taka pahu~cane vastu ke lie kitane bhinna zabda haiM -- isakI nizcita kI vidhi hai / vijJAna kevala jar3a kA adhyayana karatA hai| saMkhyA nahIM batalAyI jA sakatI / eka hI bhASA meM eka syAdvAda ne pratyeka satya kI khoja kI paddhati pradAna kI hI zabda bhinna arthoM aura artha-chAyAoM meM prayukta hotA hai| isa prakAra yadi hama prajAtantrAtmaka yuga meM vaijJAnika hai, isI kAraNa abhipreta artha kI pratIti na karA pAne DhaMga se satya kA sAkSAtkAra karanA cAhate haiM to para vaktA ko zrotA se kahanA par3atA hai ki merA yaha anekAnta se daSTi lekara syAdvAdI praNAlI dvArA hI vaha abhiprAya nahIM thA apitu mere kahane kA matalaba yaha kara sakate haiN| thA-dUsare ke abhiprAya ko na samajha sakane ke kAraNa mahAna vaijJAnika AinsTIna kA sApekSavAda evaM isa vizva meM kitane saMgharSa hote haiM ? syAdvAda vastu ke jaina darzana kA anekAntavAda vaicArika dharAtala kAphI virodhI gurgoM kI pratItiyoM dvArA usake antima satya nikaTa hai| AinsTIna mAnatA hai ki vividha sApekSya taka pahuMca sakane kI kSamatA eva paddhati pradAna karatA hai| sthitiyoM meM eka hI vastu meM vividha virodhI guNa pAye jaba koI vyakti khoja ke mArga meM kisI vastu ke jAte haiN| "syAta" artha kI daSTi se "sApekSya" ke sambandha meM apane "sandhAna" ko antima mAnakara baiTha sabase nikaTa hai| jAnA cAhatA hai, taba syAdvAda saMbhAvanAoM evaM zakyatAoM kA mArga prazasta kara anusandhAna kI preraNA AinsTIna ke matAnusAra satya do prakAra ke hote detA hai| syAdvAda kevala sambhAvanAoM ko hI vyakta haiM-(1) sApekSya satya, aura (2) nitya satya / 43
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ AinsTIna ke matAnusAra hama kevala sApekSa satya vaijJAnika evaM sAmAjika donoM taraha kI samasyAoM kA ko jAnate haiM; nitya satya kA jJAna to sarva vizvadaSTA / ahiMsAtmaka samAdhAna hai| yaha darzana Aja kI prajAko hI ho sakatA hai| tantrAtmaka zAsana-vyavasthA evaM vaijJAnika sApekSavAdI cintana ke bhI anurUpa hai| isa sambandha meM sarvapallI jainadarzana ekatva evaM nAnAtva donoM ko satya mAnatA hai| astitva kI dRSTi se saba dradhya eka haiM, rAdhAkRSNana kA yaha vAkya ki "jaina-darzana sarva sAdhAraNa ko purohita ke samAna dhArmika adhikAra pradAna ata: ekatva bhI satya hai; upayogitA kI dRSTi se dravya karatA hai" atyanta saMgata evaM sArthaka hai / "ahisA paramo aneka haiM ataH nAnAtva bhI satya hai| dharmaH" ko cintana-kendraka mAnane para hI sasAra yuddha evaM vastu ke guNa-dharma cAhe naya-viSayaka ho cAhe hiMsA kA vAtAvaraNa samApta ho sakatA hai| AdamI ke pramANa-viSayaka, ve sApekSa hote haiM / vastu ko akhaNDa bhItara kI azAnti, udvega evaM mAnasika tanAvoM ko bhAva se jAnanA pramANa-jJAna hai tathA vastu ke eka aMza yadi dUra karanA hai aura antata: mAnava ke astitva ko ko mukhya karake jAnanA nayajJAna hai| vanAye rakhanA hai to bhagavAn mahAvIra kI vANI ko yugIna samasyAoM evaM paristhitiyoM ke saMdarbha meM vyAkhyAvijJAna kI jo adhyayana-pravidhi hai, jaina-darzana meM yita karanA hogaa| yaha aisI vANI hai jo mAnava-mAtra jJAnI kI vahI sthiti hai| jo naya-jJAna kA Azraya ke lie samAna mAnavIya mUlyoM kI sthApanA karatI hai| letA hai vaha jJAnI hai| anekAntAtmaka vastu ke eka-eka sApekSavAdI sAmAjika saMracanAtmaka vyavasthA kA aMza ko grahaNa karake jJAnI jJAna prApta karatA calatA cintana prastuta karatI hai; pUrvAgraha-rahita udAra dRSTi se hai / ekAnta ke Agraha se mukta hone ke lie yahI paddhati eka-dUsare ko samajhane aura svayaM ko talAzane-jAnane ke ThIka hai| lie anekAntavAdI jIvana dRSTi pradAna karatI hai| samAja isa prakAra bhagavAna mahAvIra ne jisa jIvana-darzana ke pratyeka sadasya ko samAna adhikAra evaM sva-prayatna ko pratipAdita kiyA hai, vaha Aja ke mAnava kI mano- se vikAsa karane kA sAdhana juTAtI hai|