Book Title: Mahavir ka Arogya mera Rago
Author(s): Bhaniram
Publisher: Z_Jain_Vidyalay_Hirak_Jayanti_Granth_012029.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/211664/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * DaoN0 bhAnIrAma mahAvIra kA Arogya : merA roga do hI varSa pUrva vaha svastha evaM sudarzana lar3akA mahAvIra ke nAma para cala rahe gaNoM aura gacchoM meM se kisI eka meM dIkSita huA thA aura kala rAta vaha pUcha rahA thA ki merI cikitsA paddhati meM lIvara bar3hanA rokane tathA bar3hI huI lIvara ko sAmAnya karane kI koI auSadhi hai yA nhiiN| jahAM vaha dIkSita bAlaka baiThA thA, vahIM zIrSa sthAna para bhagavAna mahAvIra kA dhyAna-magna vigraha citrita thA / itanA svastha, sudarzana, sabala evaM dIptivAna zarIra aura vaha bhI bAraha varSoM ke una romAMcaka tapoM tathA deva, manuSya kRta upadravoM ke uparAMta bhI Arogya, mAnasika, zArIrika evaM Atmika ke sAkSAt vigraha ke gaNa meM dIkSita isa muni kI, aura aise hI hajAroM-hajAroM muniyoM kI yaha avasthA kyoM ? vaha kyA Arogya maMtra thA jo bhagavAna jAnate the aura hama yA to jAnate nahIM, athavA usakA pAlana nahIM karate ? 9 AgamoM meM bhagavAna mahAvIra ne roga ke nau kAraNa batAye haiM, jo vartamAna pariprekSya meM hamAre lie parama ciMtanIya haiM (1) atyadhika AhAra karanA / (2) atyadhika bhUkhe rahanA / (3) atyadhika viSaya sevana / (4) AvegoM kA damana / (5) mala ke vega ko rokanA / (6) mUtra ke vega ko roknaa| (7) atyadhika vicaraNa ( vihAra yA yAtrA) karanA / hIraka jayantI smArikA (8) ekadama vicaraNa na karanA / ( 9 ) tIvra kaSAya yathA krodha, ghRNA / prativarSa upavAsa-parvoM meM maiM hajAroM aise bAlakoM, strI-puruSoM ko upavAsa karate dekhatA hUM jo peTa ke ghAva (alsara) ke rogI haiM aura jinake lie tIna ghaMTe se jyAdA AhAra rahita hone se amla bar3hakara pitta kA vamana hotA hai| dharma dhyAna ke sthAna para Arta dhyAna hotA hai| aise tapa ko bhagavAna ne bAlapana yA ajJAna tapa kahA hai mAsa mAsa meM jo mUr3ha kuza kI noka para Tike itanA hI bhojana karatA hai - dharma kI solahavIM kalA bhI nahIM jAnatA / mahAvIra praNIta bAraha tapoM meM upavAsa yA anazana to prathama evaM gauNa hai tathA svAdhyAya aMtima tathA zreSTha hai| upavAsa ke lie bhI bhagavAna kA vidhAna spaSTa hai, ina sAvadhAniyoM meM (1) indriyoM kI kriyA kSINa yA vikRta na ho / (2) koI zArIrika roga na bddh'e| ( 3 ) mana meM Artta bhAva na Aye / mahAvIra kI vidhi se bhikSAvarI karane vAle bhikSu yA bhojana karane vAle gRhastha kA pratidina hI eka AnandapUrNa upavAsa hai, jahAM roga ke lie sthAna hI nahIM hai| bhikSu ko dina meM eka bAra bhikSAcarI karanI hai aura eka bAra hI usakA upayoga karanA hai- vaha bhI dina ke tIsare prahara meN| prathama prahara meM kucha nahIM khAnA hai| dUsare prahara meM gRhastha tathA unake bhRtya ( naukara cAkara) Adi bhojana karate haiM, usake bAda bacA huA bhikSuoM tathA zvAna Adi pazuoM ko de diyA jAtA hai| usake bAda jo prAMta (bacA huA tathA rakSa (nIrasa) jisameM ghI, tela, mirca-masAle nahIM hoM, aisA bhojana sAdhu dina ke tIsare prahara gaveSaNA karatA hai| dvArastha bhikhAriyoM tathA zvAna Adi pazuoM kA bhAga mila jAne aura unake cale jAne ke bAda usa prAMta aura rukSa ( rasa rahita, vasA rahita ) bhojana ko vaha madhu- ghRta kI taraha grahaNa karatA hai / prAyaH do ghaMTe taka bhojana AmAzaya se pacakara lIvara se bar3I AMta meM calA jAtA hai| bhojana ke madhya meM alpa jala lenA hitakara hai, kintu usake uparAMta kama se kama ghaMTe bhara jala na lenA supAcana ke lie Avazyaka hai| dina kA cauthA prahara jala sevana tathA pAcana ke lie baca jAtA hai| AhAra ke tatkAla bAda liyA huA vipula mAtrA kA jala hI lIvara tathA pAcana aMgoM ke rogoM ko janma detA hai| mahAvIra kI bhikSA praNAlI meM isakI apekSA hI nahIM mala-mUtra ke AvegoM ko rokanA mahAvIra kI dRSTi meM zarIra ke sAtha aparAdha hai| bhagavAna kA vidhAna yahAM taka hai| ki bhikSAcarI karate samaya bhI mala yA mUtra kA vega ho to sAdhu ko bhikSA pAtrAdi kisI gRhastha ke sthAna para rakha kara prAsuka bhUmi kI gaveSaNA karanA cAhie tathA AvegoM kA virecana hone ke pazcAt vahAM se pAtrAdi lekara bhikSAcarI ke lie Age bar3hanA caahie| mala ke Avega ko rokane - vidvat khaNDa / 61 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke kAraNa hI bavAsIra, kabjiyata, nAsUra aura bhagandara Adi roga hote haiN| mUtra ke AvegoM ko rokane se mUtrAzaya ke aneka roga hote haiN| mahAvIra ke vidhAna meM uccAra nirodha (mala rokanA) tathA prasrAva-nirodha (mUtra rokanA) sarvathA niSiddha hai| isake aucitya kI puSTi prAcIna Ayurveda tathA vartamAna cikitsA paddhati meM sarvatra milatI hai| saMbhavata: merA bAla muni-mitra kisI aise gaNa yA gaccha meM rahA hogA jahAM nAma to mahAvIra kA liyA jAtA hai lekina AhAra-vihAra kI vidhi zaharI-jIvana se prabhAvita hai| jahAM prAta: 'beDa-TI' kI gaveSaNA hotI hai| phira nAste kI gaveSaNA, dUsare prahara meM bhojana kI gaveSaNA, tIsare prahara meM cAya-nAste kI gaveSaNA tathA aMtima prahara meM puna: sAMdhya-bhojana kI gaveSaNA hotI hai| phira sUryAsta se pUrva pAtra bhara-bhara kara jala pIne kA krama calatA hai| bhojana ke bAda tatkAla aura gale taka jala bhara kara phira sAMdhya-ArAdhanA tathA pravacanAdi hote haiM aura nidrA to rAtri ke dUsare prahara meM hI saMbhava hai| jahAM zarIra ke AvegoM se adhika mahatva pravacanoM tathA loka-saMparka ko diyA jAtA hai, vahAM lIvara tathA pAcana praNAlI ke roga hoMge hI kyoMki bhagavAna ke praNIta vidhAna kA nitya ullaMghana hotA hai| bhojana ke bAre meM bhagavAna zAkAhAra-mAMsAhAra ke vivAda meM nahIM gaye haiM, lekina unakI prarUpaNA meM hiMsA kA niSedha hone se bhojana kA vikalpa zAkAhAra hI zeSa rahatA hai| cikitsA vijJAna kI dRSTi se yaha bhI mahatvapUrNa hai| mAMsAhArI jAnavaroM ke dAMtoM kI banAvaTa tathA pAcana-saMsthAna kI saMracanA meM zAkAhAriyoM se sarvathA viparIta zArIrika saMsthAna hotA hai| isa dRSTi se manuSya zAkAhArI varga meM AtA hai| mAMsAhAra usake lie naisargika nahIM hai| mAMsAhAra meM yUrika esiDa jyAdA hotA hai jo gaThiyA jaise rogoM ko janma detA hai| sAtha hI usameM vasA kI mAtrA itanI jyAdA hotI hai ki vaha hRdaya, lIvara aura tillI sabake lie hAnikAraka hai| saMsAra ke sabase bar3e mAMsAhArI deza amerikA meM hRdaya roga se mRtyu kI dara sabase jyAdA hai, sAtha hI yakRta, lIvara kaiMsara tathA pittAzaya kI patharI ke roga jyAdA pAye gaye haiN| prakRti pradatta phala, dUdha, harI sabjiyAM, sUkhe phala aura meve, dAleM Adi mAnava zarIra ke lie poSaka haiN| mahAvIra jaisI hI bAta nAthapaMthI siddha muni zrI gorakha nAtha kI vANI meM bhI milatI hai Asana dRr3ha AhAra dRr3ha je nidrA dRDha hoI, gorakha kahe suno re pUtAM mare na bUr3hA hoii| Asana kA artha pataMjali kI dRSTi meM sukhAsana hai jisameM cAMcalya tyAga kara vyakti deha sthira kara dIrgha samaya taka baiTha ske| AhAra kI dRr3hatA sAtvikatA, poSakatA tathA pavitratA meM hai| nidrA kI dRr3hatA svapna rahita pragAr3ha nidrA meM hai jise yoga nidrA kahA gayA hai| bhojana ke alAvA caryA tathA bhAva bhI svAsthya kI dRSTi se mahatvapUrNa hai| mahAvIra ne ise jAgarukatA (jayaM) pUrvaka calanA, uThanA, baiThanA, bolanA, AhAra-vihAra Adi karanA kahA hai| gorakhanAtha bhI isI prakAra kA maMtavya prakaTa karate haiM habaki na bolanA, Thabaki na calanA, dhIre rakhanA pAMva, garaba na karanA, sahaje rahanA, bhaNaMta gorakha raav| bhagavAna buddha kA madhyama mArga, jise Arya aSTAMgika mArga kahA gayA hai, isI ora iMgita karatA hai| bhagavadgItA meM bhI tAmasika, rAjasika va sAtvika AhAroM kA vivaraNa dekara unakI tulanA kI gayI hai tathA zarIra aura mana para unake prabhAva kA vivecana hai jo paThanIya tathA mananIya hai| lAo-tse ne tAo-darzana meM bhI isI madhyama mArga kI carcA kI aMta meM mujhe vijayavAr3A ke eka IsAI sarjana kI bAta yAda AtI hai| mere eka mitra kI patnI ko oNparezana ke samaya dUsare kA rakta diyA gayA thaa| usane cetAvanI dI thI ki jaba taka yaha parAyA rakta zarIra meM hai| usake svabhAva tathA vyavahAra meM aprAkRtikatA A sakatI hai| mere pUchane para ki yadi parAye rakta kA yaha prabhAva hai to parAye mAMsa kA kyA prabhAva hotA hogA jo lAkhoM AdamI khAte haiN| usane spaSTa kahApazu hokara hI koI pazu ko khA sakatA hai aura pazu ko khAne se pazutA AnA anivArya hai| vartamAna yuga kI dAruNa hiMsA kA yahI kAraNa hai| hIraka jayantI smArikA vidvat khaNDa / 62