Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ Be sAhitya samIkSA mahAsatI zrI kusumavatI jI mahArAja kA sAhityaH eka samIkSAtmaka cintana -upapravartaka zrI rAjendramuni pUjanIyA mahAsatI thI kusumavatI jI mahA. ke kA prakRSTa kathana 'pravacana' hai| pravacana meM AtmA 3 kusumavat jIvana kI jhAMkI vistArapUrvaka pichale kA sparza, sAdhanA kA teja aura jIvana kA satya pRSThoM meM A cukI hai| usa viSaya meM athavA unake parilakSita hotA hai / usakA prabhAva tIra sI vedhajIvana kI vizeSatAoM para punaH likhakara viSaya kI katA lie hotA hai| usameM prayukta zabda, mAtra zabda punarAvRtti hI karanA hai| yahA~ hamArA mUla uddezya nahIM hote, ve jIvana kI gaharAiyoM aura anubhavoM mahAsatI jI ke kRtitva para vicAra karanA hai| kI U~cAiyoM kA artha lie hote haiN| bRhatkalpa mahAsatI zrI kusumabatI jI ma. sA. mauna sAdhikA bhASya meM kahA haihaiM / ve pracAra-prasAra se to dUra rahatI hI haiN| unhoMne guNasUThiyassa vayaNaM ghayaparisittuvva pAvao bhvi| svaracita sAhitya kA adyAvadhi prakAzana bhI nahIM guNahINassa na sohai nehavihUNo jaha paIvo // karavAyA hai / Aja taka unake dvArA racita kucha arthAt guNavAn vyakti kA vacana ghRta-siMcita bhajana stavana hI prakAzita hue haiM / ve bhI sArvajanika agni kI taraha ojasvI evaM patha pradarzaka hotA hai| lAbha kI dRSTi se dhyAna meM rakhakara prakAzita kara- jabaki guNahIna vyakti kA vacana sneha rahita (tela vAe gae haiN| isakA yaha artha kadApi nahIM lagAyA zUnya) dIpaka kI bhA~ti nisteja aura andhakAra se ranameM lekhakIya kSamatA nahIM hai| mahAsatA pariparNa hotA hai| jI ne pravacana, kahAnI, nibandha sAhitya kA sRjana parama viduSI mahAsatI zrI kusumavatI jI ma. to kiyA hI sAtha hI unhoMne samaya-samaya para apane . sA. eka saphala pravacana lekhikA haiN| apane sudIrgha // mAnasa paTala para ubharane vAle cintana kA bhI sahaja titikSa jIvana meM eka ora jahAM zAstroM kA gahana (HEOS kara rakhA hai| isI prakAra ve adhyayana adhyApana meM adhyayana kiyA hai, vahIM samAja meM vyApta rUr3hiyA~, vizeSa ruci rakhatI haiN| yahI kAraNa hai ki unakI andhavizvAsa aura paramparAoM ko bhI nikaTa se ziSyAe~ praziSyAe~ ucca yogyatA prApta haiN| mahA- TekhA / kALa andhavizvAsoM aura rUDhiyoM ko dekhasatI jI ke isI kRtitva pakSa para yahAM vicAra kiyA kara to ApakA komala hRdaya dravita ho uThatA hai taba jaaegaa| Apa apane pravacana meM saTIka coTa karatI haiN| jisa pravacana samaya Apa saiddhAntika pravacana pharamAto haiM taba __ pravacana gadya sAhitya kI eka viziSTa vidhA ApakA talasparzI jJAna dRSTigocara hotA hai / apane hai / sAdhAraNa vANI yA kathana vacana kahA jAtA hai| kathana ko Apa zAstrIya gAthAoM, udAharaNoM se parantu santoM, vicArakoM evaM AdhyAtmika anubhaviyoM puSTa karatI haiM aura vibhinna dRSTAntoM se use sara saptama khaNDa : vicAra-manthana 525 C) 6.0 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha JallrEducation Internationar Por Private & Personal Use Only......
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ satA va spaSTatA pradAna karatI haiN| Apake pravacana kahAnI kI sabase bar3I vizeSatA yaha hai ki Apa mUla viSaya jahA~ eka ora Apa saphala pravacanakartI haiM vahIM se bhinna vicAra prakaTa nahIM karatI haiN| mUla viSayoM dUsarI ora Apa madhura bhASA zailI meM kahAnI kI se sambandhita uddharaNa aura dRSTAnta hI prakaTa karatI racanA bhI karatI haiN| kahAnI gadya vidhA kI eka hai / ApakI pravacanakalA se zrotA Uba kA anubhava sazakta abhivyakti hai| manuSya jo kucha dekhatA hai, nahIM karate, varana ve usameM DUba se jAte haiM, Atma bhogatA hai vaha dusare ko batAnA cAhatA hai| kahanA vibhora ho jAte haiN| cAhatA hai| abhivyakta karanA cAhatA hai| yaha Apake pravacanoM se duSpravattiyAM samApta hotI haiM manuSya kI sahaja pravRtti hai aura isI pravatti ke aura sapravatiyoM kA poSaNa hotA hai| zrotAoM meM pariNAma svarUpa kahAnI ko janma milaa| isa Apa jAgRti kI eka lahara utpanna hotI hai| ApakI bItI meM kathA yA kahAnI ke aneka aMza ubhre| pravacana zailI uccakoTi kI kahI jA sakatI hai| dUsare zabdoM meM hama ise kahAnI ke prakAra athavA bheda kaba, kyA aura kaise bhAva vyakta karanA. yaha Apa kaha sakate haiN| acchI taraha se jAnatI haiN| Apa isa tathya se bhI kathA kI utpatti katha dhAtU se haI hai aura 1Y acchI prakAra paricita haiM ki logoM para koI bhI vidvAno ne isakI paribhASA apane apane DhaMga se kIK bAta jabarana thopI nahIM jA sakatI hai| isalie Apa hai| sAmAnyataH to gadyAtmaka zailI meM likhI gii| zrotAoM kI manodazA ke anarUpa pravacana detI haiN| laghukathA kI kahAnI kahate haiN| eka pAzcAtya vidvAna isakA pariNAma yaha hotA hai ki Apake pravacana / na ne kahAnI kI paribhASA karate hue likhA haiprabhAvI hote haiM aura loga unake anarUpa apanA 'kahAnI' eka aisA gadyAtmaka AkhyAna hai jo Adha kArya evaM vyavahAra rakhane kA prayAsa karate haiN| ghaMTe se lekara do ghaNTe taka ke samaya meM eka hI baiThaka meM samApta ho jAe aura pAThaka ke hRdaya meM / Apake pravacanoM ke viSaya vase to janadhanu- saMvedanA utpanna kara sake / eka anya vidvAna ke anusAra hote haiM kintu samaya samaya para Apa samAja sAra 'eka choTI kahAnI aisI kahAnI ho jisameM sudhAra viSayaka bhI likhatI haiN| sAdhAraNa ghaTanAoM aura Akasmika durghaTanAoM kA Apake pravacanoM kI bhASA sarala, sahaja, sarasa aMkana ho / kathAvastu gatizIla ho aura apratyAzita aura bodhagamya hai| janatA ko janatA kI bhASA meM evaM asambhava carama vikAsa meM usakI samApti ho|' kahanA Apa acchI prakAra jAnatI haiM, yahI kAraNa hai DA0 zyAmasundara dAsa ne kahAnI meM nATakIyatA ki Apake pravacanoM meM loka bhASA kI zabdAvalI para bala diyA aura premacanda ne kahAnI ko eka bhI khUba milatI hai / kahAvatoM, lokoktiyoM, muhA- aisI racanA mAnA hai jisameM jovana ke kisI eka varoM kA bhI yathAsthAna svAbhAvika rUpa se prayoga aMga yA kisI eka manobhAva ko pradarzita karanA hI huA hai| lekhaka kA uddezya rahatA hai| Apake aneka pravacana likhe hue haiM jo aprakA- uparyukta vividha paribhASAoM ko dekhane se hameM zita haiM, AzA hai zIghra hI prakAzita hoNge| Apake 'kahAnI' kyA hai ? samajha meM A jAtA hai| kahAnI ke kucha pravacana udAharaNa svarUpa pichale pRSThoM meM diye rUpa bhI kaI milate haiM / ghaTanApradhAna, caritrapradhAna, jA cuke haiM / pAThaka unheM par3hakara ApakI pravacanakalA vAtAvaraNapradhAna evaM bhAvapradhAna kahAniyA~ hotI se paricita hoMge hii| haiN| kintu lambI kahAnI, laghukathA, rUpakakathA, 526 saptama khaNDa : vicAra-manthana 5 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Pornprivate personalittleoonly .
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ aar ANYASAMAN. Wikari | bodhakathA dharmakathA Adi bhI usake rUpa hote haiN| hai aura lekhaka kA pUrNa vyaktitva nikharatA hai| ina rUpoM kI sabakI apanI-apanI vizeSatAe~ hotii| nibandha kA artha bAMdhanA hai--nibandha vaha hai haiM / inameM se kucha prakAra kI kahAniyoM meM kahAnI / jisameM vizeSa rUpa se baMdha yA saMgaThana ho| jisameM / kalA ke samasta tatvoM kI pUrti na hote hue bhI ve vividha prakAra ke vicAroM/matoM/vyAkhyAoM kA apane Apa meM pUrNa haiM / sammizraNa ho yA gumphana ho| vartamAna yuga meM ___ bAla brahmacAriNI mahAsatI zrI kusumavatI jI nibandha usa gadya racanA ko kahA jAtA hai jisameM ma. sA. ko kathA sAhitya kA laghukoza kahA jA parimita AkAra ke andara kisI viSaya vizeSa kA sakatA hai / laghukathAoM ke atirikta Apane mahA- varNana athavA pratipAdana apane nijapana, svatantratA puruSoM ke jIvana ke preraka prasaMga bhI sundara, sarasa sauSThava sajIvatA Avazyaka saMgati aura sabhyatA ke bhASA-zailI meM likhe haiN| ye jIvana prasaMga na kevala sAtha kiyA gayA ho| svAbhAvika rUpa se apane rucikara haiM varan anukaraNIya bhI haiN| ye prasaMga marma- bhAvoM ko pragaTa kara denA nibandhakAra kI saphalatA sparzI haiM jo jIvana ko dizAdAna dene meM samartha haiN| hotI hai / kucha laghukathAoM Adi kA prakAzana isa graMtha meM bhAvAtmaka aura vicArAtmaka ye do prakAra kiyA jA rahA hai| jisase pAThaka varga ApakI nibandhoM ke batAye gaye haiN| inake atirikta kahIMkahAnI kalA se bhI paricita ho skeN| vaise mahA- kahIM nibandhoM ke kucha anya prakAra bhI batAye jAte satI jI prAcIna zru ta paramparAnusAra apanA sAhitya haiM, kintu ina donoM ke antargata sabhI samAhita ho prakAzita na karavA kara apanI ziSyAoM ko kaMThastha jAte haiM / karavAtI haiM kintu prAcIna yuga ke samAna bauddhika bhAvAtmaka nibandha meM lekhaka kisI vastu kA vizeSatAe~ aba haiM nahIM / phira aba apane kathya ko vivecana apanI buddhi aura tarkazakti se nahIM karatA, surakSita rakhane ke aneka mAdhyama upAya Aja vidya- apitu hRdaya kI bhAvanAoM ko sarasa anubhUtiyoM ke mAna haiM / isIlie mahAsatI jI ke samasta kathA raMga meM raMgakara isa prakAra prastuta karatA hai ki use sAhitya kA prakAzana jana-jana ke lAbhArtha honA par3hate-par3hate prabuddha pAThakoM ke hRdayatantrI ke tAra caahie| jhanajhanA uThate haiN| vicArAtmaka nibandhoM meM Apake kathA sAhitya meM jitanI bhI laghukathAe~, cintana, vivecana aura tarka kA prAdhAnya hotA bodhakathAe~ preraka, prasaMga Adi haiM ve sabhI anukara hai| vicArAtmaka nibandhoM meM nibandhakAra ke NIya haiN| unase naitika zikSAe~ grahaNa kI jA sakatI vyaktigata dRSTikoNa se kisI eka vastu kI tarkapUrNa haiM, vyakti ke vAritraka vikAsa meM ve kAphI sahAyaka aura cintanazIla anubhUti kI gahana abhivyakti bana sakatI haiM / bhASA prAMjala hai aura zailI mizrita hotI hai| smaraNIya hai ki sAmAnya lekha aura hai kintu unameM rocakatA hai, sarasatA hai aura zrotAoM nibandha meM kAphI antara hai / sAmAnya lekha meM lekhaka ko bAMdhe rakhane kI kSamatA hai| kA vyaktitva pracchanna rahatA hai| jabaki nibandha meM nibandhakAra kA vyaktitva Upara ubharakara AtA hai| . nibandha-pravacana aura kahAnI ke alAvA Apane 25 aneka cintanapradhAna nibandha bhI likhe haiM / AcArya bAla brahmacAriNI parama viduSI mahAsatI zrI rAmacandra zukla ne nibandha ko gadya kI kasauTI kahA kusumavatI jI ma. sA. dvArA likhita nibandhoM meM hai / nibandha meM anubhUti kI abhivyakti sazakta hotI donoM hI prakAra ke nibandha milate haiM / Apake AMR saptama khaNDa : vicAra-manthana 527 . C B sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Jail ducation International F8 Private & Personal Use Only
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ nibandhoM meM vivecanAtmaka aura gaveSaNAtmaka ye donoM milate haiM, jise hama jJAna prApti kI saMjJA bhI de hI prakAra kI vidhAeM sammilita haiN| Apake nibandhoM sakate haiN| kI bhASA prAMjala hai, pravAha uttama hai| sAmAnya vartamAna kAla meM bhI yaha cintana kI prakriyA pAThaka varga ke lie sarala, sarasa evaM bodhagamya hai, cala rahI hai / Aja kA sAhityakAra samAja ko nayejahA~ kahIM bhI Apane saMskRta/prAkRta kI gAthAoM naye vicAra de rahA hai| yaha vicAra sAmAjika, ko uddhRta kiyA hai / vahA~ Apane use vistAra se Arthika, aitihAsika, rAjanItika Adi vibhinna | samajhAyA bhI hai / isase pAThakoM ko Apake nibandhoM kSetroM se sambandhita ho sakate haiN| kintu jo santa / ke kathya ko samajhane meM suvidhA huI hai| hotA hai, sAdhaka hotA hai, usake cintana kA kSetra 11 cUMki Apa jaina dharma kI eka parama vidUSI AdhyAtmika hotA hai, jo apane cintana ke phalamahAsatI haiM, isalie Apake nibandhoM ke viSaya bhI svarUpa AdhyAtmika yA dArzanika vicAra sUtra janausake anurUpa hI haiM / nibandhoM meM sAmAnyataH upa- mAnasa ko detA hai| deza paraka zailI kA upayoga kiyA gayA hai / Apake parama viduSI mahAsatI zrI kusumavatI jI nibandhoM kA adhyayana karane se yaha spaSTa ho jAtA mahArAja bhI eka sAdhikA haiN| adhyayana ke sAtha hai ki ApakA adhyayana vistRta hai, cintana gambhIra unakA cintana bhI satata calatA rahatA hai| jisake / hai| viSaya ko gaharAI se uddharaNoM aura dRSTAntoM yAvarUpa unake mAnasa-paTala para naye-naye sahita prastuta kara viSaya vastu kA samucita rItyA- vicAra utpanna hote rahate haiN| ye vicAra-kaNa yA 2 nusAra pratipAdana karane meM Apa sarvathA sakSama haiN| cintana sUtra sAmAnyataH AdhyAtmika hote haiM, kintu kahIM-kahIM sAmAjika cintana bhI prakaTa huA hai| cintana karanA mAnava kA svAbhAvika guNa hai| samAja meM rahate hue ve jo dekhatI haiM usa para bhI vaha jitanA adhyayana meM Dabakara usa para vicAra svAbhAvika cintana ho jAtA hai aura jo nayI / karatA hai, naye-naye vicAra utpanna hote jAte haiM jo anubhUti hotI hai/vicAra utpanna hote haiM, ve cintana / kabhA-kabhI eka-eka paMkti se ATha yA dasa paMkti kaNa kA svarUpa le lete haiM / Apake ina vicAra sUtroM taka ke ho sakate haiN| kabhI-kabhI vicAra karate-karate meM nayA saMdeza milatA hai| kucha sUtra to aise haiM, bhI mAnasa paTala para prakAza paMja kI bhAMti vicAroM jina para vistAra se bahuta kucha likhA jA sakatA kA AvirbhAva hotA hai| kabhI vyakti bhramaNa karatA hai| ina sUtroM meM dArzanikatA ke sAtha sAmAjikatA hotA hai, koI ghaTanA dekhatA hai aura usake mastiSka bhI pAyI jAtI hai| saiddhAntika vicAroM ke sAtha meM navIna vicAroM kA AvirbhAva ho jAtA hai, yaha kucha vyAvahArika darzana bhI milatA hai| Apake bAta to sAmAnya vyakti kI hai| samasta vicAra sUtroM kA prakAzana anukaraNIya pratIta / jaba koI sAdhaka apanI sAdhanA meM lIna hotA / hotA hai / isa dizA meM Avazyaka prayatna jarUrI hai| hai/dhyAna magna hotA hai to usake mAnasa-paTala para bhajana-stavana asaMkhya dRzya/vicAra Ate rahate haiM / ve vicAra hI apane ArAdhya ke smaraNArtha kucha kAvya paMktiyoM unake cintana kA sAra hote haiM / yahA~ yaha smaraNIya kI racanA kI jAtI hai, jise vidhA ke anusAra haiM ki prAcIna saMskRta prAkRta sAhitya jo RSi- bhajana yA stavana stuti Adi kahA jAtA hai| prAcIna COM maniyoM kI dena hai, isI cintana kA pariNAma hai| bhajana yA stavana statiyAM/stotra para vastusthiti yaha hai ki isa cintana meM naye vicAra meM milate haiN| ina bhajana stutiyoM kI vizeSatA unakI / / cintana sUtra - ---- - - -- ---- 528 saptama khaNDa : vicAra-manthana 5 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha ) PMate & Personal Use Only
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya vastu meM to hai hI, kintu eka sabase bar3I hai| vahIM upadezaparaka bhajanoM ko bhI saMracanA kI vizeSatA unakI geyatA hai| hai| ina upadezaparaka bhajanoM ke dvArA mAnavoM kI ___'stuti' zabda stutyarthaka 'stu' dhAtu meM 'ktin' supta cetanA ko jagAne hetu bhAvapUrNa zabdoM meM hai| pratyaya lagakara banatA hai / jisakA artha hai-zraddhA hitopadeza diyA hai| isI khaNDa meM unake kucha bhaktipUrvaka pUjya guNoM kA varNana krnaa| bhajana aMkita haiM / pAzcAtya vidvAna hima (Hymn) zabda kA prayoga isa prakAra hama dekhate haiM ki parama viduSI mahAstuti ke artha meM karate haiN| satI zrI kusumavatI jI mahArAja eka nibandhakAra, ___ jaina paramparA meM stuti kA atyadhika mahatva pravacanakarvI, kathAkAra, cintaka aura kavayitrI hai / saMskRta, prAkRta, apabhraza aura samasta prAntIya ke rUpa meM hamAre sammukha AtI haiN| unake dvArA | 68 bhASAoM meM agaNita stutiyA~ milatI haiM / jaina dharma racita sAhitya kA avalokana karane se spaSTa ho meM stuti ke artha meM 'stava' aura 'stotra' ina do zabdoM jAtA hai ki unhoMne jo bhI sRjana kiyA hai| ve // kA prayoga dikhAI detA hai| prAkRta bhASA meM stava usa vidhA meM kharI utarI hai / yahA~ maiM isa bAta kA IK ko 'thaya' yA 'thaa' tathA stotra kI 'thotta' kahA nirdeza karanA Avazyaka samajhatA hU~ ki unakI gayA hai| ziSyAoM/praziSyAoM ko cAhie ki ve mahAsatI parama viduSI mahAsatI zrI kusumavatI jI ma. jI dvArA racita samasta sAhitya ko vyavasthita kara 2 sA0 ne samaya-samaya para vibhinna stutiyoM kI saMra- use alaga-alaga pustakoM meM prakAzita karavAyeM to l canA kI hai| jo prAMjala bhASA meM sarala, sarasa jana sAmAnya ko bhI usakA lAbha mila sakegA aura geya haiN| kavayitrI ne jahA~ aura unake batAye mArga para calane kA prayAsa kara * meM ArAdhyadeva prabhu ke prati zraddhA arghya car3hAyA hai, skegaa| vizvAsa hai ki mere isa sujhAva ko kriyA) bhakti bhAva ke sugandhita sumanoM ko samarpita kiyA tmaka rUpa milegaa| 15 (zeSa pRSTha 514 kA) jIvana hai-AzA / nirAzA yauvana kI mauta hai| prasannatA zItala jala pUrita svaccha jalAzaya hai, AzA kI ora unmukha rahanA utsAha kI cAha aura jisameM nimagna hokara pratyeka nirmala to ho hI jAtA yauvana kI rAha hai| hai, samasta tApoM se bhI mukta ho jAtA hai| AzA bhare hRdaya ko koI saMkaTa kabhI AtaMkita Abhyantarika prasannatA hI sAre jagata ko kisI nahIM kara pAtA aura usakI yaha asamarthatA parAbhava UI ke lie bhavya saundaryazAlI, cittAkarSaka aura mano- kI prathama sIr3hI banatI hai| 25 rama banA detI hai| hama jisa raMga kA cazmA caDhAeMge AzA vyakti ke lie kabhI dakhada nahIM hotI usI raMga meM raMge hue to sAre dRzya hameM dikhAI hai| AzAoM kI apUrti to nirAzA hai, vahI kheda janaka hai| use AzA mAnanA bhrAnti hai| AzAe~ prasannatA mana kA tatva hai| ise prasannatA dene isa prakAra nirAzAoM meM tabhI pariNata hotI haiM, vAlI bAhya vastu kI vizeSatA mAnanA bhrama hai|| jaba vyakti usake lie atIva kAlpanika AdhAra prasannatA jIvana aura jagata ke durdharSe saMkaToM se banAtA hai-AzA kA kyA doSa? saMgharSa kI prathama evaM anivArya taiyArI hai, jo utsAha sAvadhAnI ke sAtha AzAoM ko kSetra do, udyama ke Ayudha-nirmANa kA kArya karatI hai| se sIMco, saceSTatA se saMrakSaNa karo, yatna se AzA-nirAzA vikasita karo, prasannatA ke hI prasUna prasphuTita ___ utsAha yauvana kA anivArya lakSaNa hai / usakA hoNge| saptama khaNDa : vicAra maMthana 529 ( sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Por. Private & Personal Use Only deNge| Jan Education International