Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
(૩૯ ૨૧૨ શ્રી વિજયધર્મ સૂરિ જૈન ગ્રંથમાળા પુછપ. ૨૩.
799%D0%9-~~-®a -Day
6K
મહાકવિ શોભનમુનિ
અને તેમની કૃતિ. છું.
: લેખક : મુનિ રા જ શ્રી હિ માં શુ વિ જ ય જી.
-
Digછ--
: દ્રવ્ય સહાયક : પાડિવ ( સીરોહી સ્ટેટ-મારવાડ ) વાળા.
શેઠ લંબાજી ઉભાજી,
=
: પ્રકાશકે :
દીપચંદ બોઠીયા મંત્રી શ્રી વિજયધર્મસૂરિ જૈન ગ્રંથમાળા,
છેટા સરાફા ઉજજૈન ( માલવા )
ધર્મ સ. ૧૩
વીર સં. ૨૪ ૬૧
વિક્રમ સં. ૧૯૭૧
કિ'મત ત્રણ આના.
For Private And Personal Use Only
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
વિ.પ...યા....નું...સાં......... થી... યુ ( શાલનમુનિનું જીવન ) શેભતમુનિનુ શ્રેષ્ટ કવિત્વ... શોભનના પૂર્વજો અને તેનુ પ્રારંભિક જીવન
ધારાનગરી
દટાએલું ધન મળ્યુ ઉપકારને બદલો
શાભન; બ્રાહ્મણ મટી શ્રમણ થયો શોભનમુનિની પ્રગતિ
ધનપાળનો ક્રોધ અને જૈન સાધુના વિહાર બંધ સંધની વિનંતિ અને શોખનમુનિનું ધારામાં જવું ધનપાળને પ્રતિધ અને એ ભાઇની બે .. જયારે ધનપાળ જૈન ધર્મ સ્વીકારી પોતાનું જીવન જૈન ધર્મને સોંપે છે
ધનપાળને ટૂંક પરિચય માળવામાં જૈન સાધુઓ શાભનમુનિનું વ્યક્તિત્વ
શાબનમુનિની કૃતિ ગાભનમુનિનું અવસાન
www.kobatirth.org
મતભેદનુ કાષ્ટક
ગામની પરીક્ષા
શાલનના પિતા
www
...
( ઐતિહાસિક આલેાચના )
...
શાભનમુનિના ગુરુ શાભનનું ગૃહસ્થ કુંટુબ રોભનસ્તુતિચતુર્વિશતિકાની ટીકાઓ ...
...
ઉપયોગી પિરિયો
...
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
For Private And Personal Use Only
::
: :
::
:
:
***
Y
૧૧
૧૩
૧૪
... ૧૫
૧૫
... ૧૭
...
.
...
૧૦
... ૧૮
••• ૧૯
૨૧
.....
૨૪
२४
૨૦
મુદ્રક–શાહ ગુલાબચંદ લલ્લુભાઈ-મહાદય ત્રિ, પ્રેસ, દાણાપી–ભાવનગર,
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
* श्री वियप सूरि.
જન્મ વિ. સં. ૧૯૨૪
मा .
દીક્ષા સં. ૧૯૪૩
ભાવનગર.
००००००००००००००००००००००००००००००००००००००
०००००००००००
०००००००००००००००००००००००००००००००००००००००
००००००००००००००००००००००००००००००००००००.....
०००००००००००००००००००००००००००००
આચાર્યપદ સં. ૧૯૬૪
निर्माण सं. १४७८ शी.
शिवपुरी. सत्पाथोजविकासवासरकरो गाम्भीर्यरत्नाकरो
धर्मोद्धारिसमाजदेशसुखदः प्रानन्दकन्दाम्बुदः। श्रद्धाज्ञानचरित्रनिर्मलबलः कुन्देन्दुकीयोज्ज्वलः मूरिः श्रीविजयादिधर्ममुनिपः स्याद् भूयसे श्रेयसे ॥
-अनेकान्ती.
श्री भासाहय प्रेस-भावना२. आ. श्री माया रसूरि ज्ञानमन्दिर
श्री
साधना केन्द्र कोवा । ५३ 1 ! - २५३८२००९ For Private And Personal Use Only
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
મહાકવિ શોભનમનિ
અને
તેમની કૃતિ.
કવિ જગતની એક અનેરી વિભૂતિ છે. કવિત્વ શક્તિ કુદરતની અપૂર્વ બક્ષિસ છે. હજારે ધનાઢ્યો કે રાજાઓ જગતને જે લાભ ન આપી શકે તે લાભ ધારે તો એક સાચો કવિ આપી શકે છે. કવિને “કવિત્વ શકિત” શોધવા જવું પડતું નથી. સ્વયમેવ તે શક્તિ સાચા કવિને વરવા આવે છે. આ કુદરતી કવિજ જગતને અવનો આનંદ આપી શકે છે. “કવિ” જગતના ગમે તેવા પદાર્થોનું સૂકુમતમ નિરીક્ષણ કરી તે પદાર્થોને પિતાની કલ્પના શક્તિથી વર્ણવી સુંદર બનાવે છે, અને તે દ્વારા તેમાં તે અને રસ ઉત્પન્ન કરે છે. એ જ કવિની ખરી જ બી છે. “ જ્યાં ન પહોંચે રવિ ત્યાં પહોંચે કવિ” એ લેક કહેવતની પણ આવા કવિ માટે જ સાર્થક્તા ગણી શકાય.
For Private And Personal Use Only
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
મહાકવિ શબનમુનિ અને તેમની કૃતિ. જેમ એક રાજા કે ઘની અમુક દેશ કે કાળને માટે જ સરજાયેલો હોય છે, તેમ કવિ નથી હોતો. સારો કવિ તે તમામ જગતું અને બધા કાળ માટે સરજાયેલ હોય છે, કેમકે તે પિતાના ચશ-શરીરથી સદા જીવતો જાગતે રહી, પિતાની પાછળ મુકેલી કૃતિને લાભ જગતને સતત આપતે જ રહે છે. કવિ મનુષ્યલકમાં પણ પિતાની અનુપમ પ્રતિભાથી સાક્ષાત્ સ્વર્ગને અનુભવ કરી; બીજાને પણ તેને સાક્ષાત્કાર કરાવવામાં સમર્થ હોય છે. આ જ કવિ સાચો કવિ કહી શકાય, અન્યથા “ઝવવ: : મૃતા: ” ( કવિઓ વાંદરા છે. ) ના કહેવત લાગુ પડે.
આવા કુદરતી જન્મસિદ્ધ શ્રેષ્ઠ કવિએ આ ભારતમાં થતા આવ્યા છે, તેમાં જેનેએ મેટો હિસ્સો આપે છે. દરેક જમાનામાં હિન્દની એકેએક ભાષામાં જૈન મુનિઓ અને ગૃહસ્થાએ સુંદરતમ કાવ્ય રચના કરી જાતને ચકિત કરી નાખ્યું છે. સંસ્કૃત, પ્રાકૃત ગુજરાતી અને કાનડી ભાષામાં તે કેટલાક જૈન કવિઓનું નામ અઢારમી સદી સુધી મોખરે રહ્યું છે. આપણા પ્રસ્તુત સ્તુતિકાર આ “શ્રી શોભન મુનિ પણ
તેવા વિશેવ કુદરતી કવિઓ પૈકીના એક એg શેભન મુનિનું કવિ હતા; એમ માનવામાં તેમની ઉપલબ્ધ શ્રેષ્ઠ કવિત્વ, એક જ “ગિનરનુતિનgવૈરાતિwr” કૃતિ આપણને
પ્રેરે છે. તેમની બીજી કૃતિઓ જડી નથી, અને કદાચ તેમણે ન પણ બનાવી લેય; છતાં પ્રસ્તુત કૃતિથી જ તેમને શ્રેષ્ઠ કવિ કહેવામાં કોઈ પણ જાતનો વાંધો નથી.
જેમનાં ઘણાં કાવ્યો મળતાં હોય તે જ મોટા કવિ છે.” આવી માન્યતા સાચી નથી. પિતામાં કવિત્વ શક્તિ સારામાં સારી હોવા છતાં કેટલાક મહાકવિઓ ગમે તે કારણે એક પણ કાવ્ય કે મહાકાવ્ય બનાવ્યા વગર જ આ જગત્ છોડીને
For Private And Personal Use Only
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શ્રી
ભનમુનિના જીવન ઉપર પ્રકાશ.
ચાલ્યા જાય છે, કેટલાએક બીજા વિષયના ગ્રંથ બનાવવામાં આનંદ કે લાભ માની કાવ્યના ગ્રંથો થોડા બનાવે છે. અથવા બનાવતા ય નથી. આવા અનેક દાખલા મળે છે. આવી અવસ્થામાં તેવા કુદરતી કવિઓને આપણે “કવિ” નહિ માનીએ તો એક મેટી ભૂલ જ ગણાય, ભયંકર અન્યાય જ થાય, એમ મારું માનવું છે. જે તેમ ન હોય તે “સિદ્ધસેન દિવાકર ” કે જેઓનું “કલ્યાણ મંદિર સ્તોત્ર” સિવાય બીજું એક પણ કાવ્ય અત્યાર લગી મળ્યું નથી, છતાં તેમને માટે, હજારો લેકનાં કાવ્યો રચનાર આચાર્ય શ્રી હેમચંદ્ર જેવા મહાન કવિ “મનસિન વા:(સિ. રેં. ૨–૨–૩૧ પૃ. ૭૨) કહી તેમને મહાકવિનું માન આપે છે તેથી એમ માનવું જોઈએ કે કવિતા બનાવવી જુદી વસ્તુ છે અને કવિત્વ શક્તિ હેવી જુદી વસ્તુ છે. આપણું “શબનમુનિ ” પણ તેવા જ કવિ હતા, કે જેઓ શબ્દાલંકાર અને ભક્તિના પૂરથી છલકતી “ગિનતુતિચતુર્વિરાતિ ” નામની એક જ કૃતિ જગતને આપી તરુણવયમાં સ્વર્ગવાસી થયા છે. તેમની પ્રસ્તુત કૃતિની આલેચના કરવાનું કામ આગળ ઉપર રાખી, આ કૃતિના કર્તા (શોભનમુનિ ) ના જીવન ચરિત્ર તરફ હું વાચકને લઈ જવા માગું છું.
શ્રી શેભન મુનિના જીવન ઉપર પ્રકાશ.
અત્યાર લગી પ્રકાશિત થએલ જૂના અને નવા ગ્રંથમાં શ્રી શેભન મુનિનું જીવન ચરિત્ર બહુ જ ટૂંકાણમાં, અને તે પણ અપૂર્ણ મળે છે. તેમનાં જન્મસ્થાન, માતા, પિતા અને ગુરુનાં નામના સંબંધમાં અનેક ગ્રંથકારે જુદા જુદા મત આપે છે, પણ મને તે આમના જીવનના વિષયમાં મહાકવિ ધનપાળ (શોભન મુનિના વડીલ ભાઈ) ના ગ્રંથ, પ્રભાવક રારિત્ર અને પ્રબંધ ચિંતામણિ વધુ પ્રામાણિક લાગે છે.
For Private And Personal Use Only
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
મહાકવિ શાસનમુનિ અને તેમની કૃતિ. શોભન મુનિનું જીવન ભિન્ન ભિન્ન બે પ્રકારના સંસ્કારોથી ઘડાયું
છે-જન્મથી તેમનામાં વૈદિક સંસ્કાર શેભનના પૂર્વજો પિવાયા છે અને દીક્ષા પછીથી જૈન અને તેનું પ્રારં- સંસ્કાએ તેમાં અપૂર્વ સુધારણ કરી ભિક જીવન. નવું તેજ ઉત્પન્ન કર્યું છે. જન્મથી તેઓ
વૈદિક બ્રાહ્મણ હતા. સહુ પહેલાં આપણે તેમના ભાઈ ધનપાળની કૃતિ “તિલકમંજરી” તરફ નજર નાખીશું. મહાકવિ ધનપાળ પિતાનો પરિચય આપતાં તેમાં લખે છે –
મધ્યદેશ કે જેને આજકાલ સંયુક્ત પ્રાંત (યુ. પી. ) કહેવામાં આવે છે, તેમાં આવેલા “સાંકાશ્ય” નગરને રહેવાસી
દેવર્ષિ” બ્રાહ્મણ હતા. તેને પુત્ર “સર્વદેવ” થયે, જે શાસ્ત્રકળા અને ગ્રંથ રચવામાં નિપુણ હતો. આ સર્વદેવને બે પુત્ર થયા, મટે “ધનપાળ” અને નાનો “ભન”. આપણી ચરિત્રનાયક આ જ શેભન છે. ધનપાળના પિતા સર્વદેવ, “ભેજ” ની “ધારા” (ધાર) નગરીમાં આવી રહ્યા હતા. તેમના બંને પુત્રને જન્મ કયાં થે, તેને નકકી ખુલાસો છે કે આપણને મળતું નથી, પણ અનુમાનથી કહી શકાય કે, સર્વદેવ ઘણા વર્ષોથી ધારામાં આવી રહ્યા હશે, આ હિસાબે આ બંને તેમના પુત્રોને જન્મ ધારામાં થયો હોય એમ લાગે છે. જે વખતે રાજા “ભેજ માળવાનું રાજ્ય કરતે હતો તે
વખતની “ધારા” નગરી ઘણી જાહોજલાલીધારાનગરી. વાળી હતી. અનેક વરે, વિદ્વાને અને ધના
લ્યોથી તે નગરી ભી રહી હતી. વિદ્યાના १" आसीद् द्विजन्माऽखिलमध्यदेशे प्रकाशसाकाश्यनिवेशजन्मा।
अलब्ध देवर्षिरिति प्रसिद्धि यो दानवर्षित्वविभूषितोऽपि ॥ ५१ ॥ શલ્લેવપીતી, પુરા: ત્રાંસુ, જે ૨ થી ૨ નિti : तस्य.ऽऽत्मजन्मा समभून्महात्मा, देवः स्वयंभूरिव सर्वदेवः ॥ ५२ ॥"
તિલકમંજરીની પીઠિકા
For Private And Personal Use Only
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
દટાયેલું ધન મળ્યું. સુધી વાતાવરણથી મહેકી રહી હતી. દેશ વિદેશના નામી પંડિતને ત્યાં ગર્વ ઉતરી જતો હતો. સારા વિદ્વાન કવિઓને લાખનાં ઈનામ અને મોટી ઈજજત એનાયત કરવામાં આવતાં હતાં. સરસ્વતી અને લક્ષ્મી બન્નેને ત્યાં સાથે વાસ હતો.
રાજા “જ” કેવળ યોગ્ય રાજાજ નહિ પણ, એક અઠંગ વિદ્વાન અને રસિક કવિ પણ હતો કે જેના વ્યાકરણની ઈર્ષાથી ગુજરાતના રાજા સિદ્ધરાજ જયસિંહે શ્રી હેમચંદ્રાચાર્યને પ્રાર્થના કરી “સિદ્ધહેમચન્દ્રાનુશાસન” બનાવરાવ્યું. (જૂઓ આ વ્યાકરણની મારી પ્રસ્તાવના). તે સાચા વિદ્વાને પિષક અને અનુમોદક હતો; તેથી સર્વદેવ પંડિત આ નગરીમાં રહેતા હતા. આવા વિદ્યાવ્યાસંગના સ્થાનમાં રહેવાથી તેના બન્ને પુત્રને પણ વધારે અનુભવ મેળવવાને અવસર મળી આવ્યો. ધનપાળ અને શોભનને તેના પિતા પાસેથી પરંપરા પ્રાપ્ત વિદ્યા તે મળી હતીપણ સાથે સાથે ત્યાંના જુદા જુદા પંડિતેના સમાગમથી તેમની વિદ્યામાં ઘણો સારો વધારો થયે. ધીમે ધીમે આ બન્ને ભાઈઓએ પિતાની પ્રતિભાથી ધારાના પંડિતો અને ભેજરાજાના હૃદયમાં માનવંતુ સ્થાન મેળવ્યું. તેઓ બને આખા ય માલવાના પંડિતમાં પંકાવા લાગ્યા. વિદ્વાનો માટે ઘણે ભાગે હંમેશાં બને છે તેમ સર્વદેવ
પંડિત ઉપર લક્ષ્મીદેવી પ્રસન્ન ન હતાં. તેના દટાયેલું ધન પિતાએ ઘરમાં પુષ્કળ ધન દોર્યું હતું, મળ્યું. પરંતુ તે કયે સ્થળે દાટયું છે? તેની ખબર
| સર્વદેવને નહિ હતી. તે પિતાના ઘરમાં દટાયેલું ધન મેળવવા ચાહતો હતો. એક દિવસે તપસ્તેજ અને વિદ્વત્તાથી શોભતા “ શ્રી મહેન્દ્રસૂરિ ધારામાં આવ્યા. તેમના મહિમા અને પાંડિત્યની વાત રાજા પ્રજા અને પંડિતમાં ફેલાઈ. સંવદેવે આ આચાર્યને સમાગમ કર્યો. આચાર્ય ઉપર તેને પ્રેમ અને વિશ્વાસ વધતે ગયે. આચાર્ય આગળ તેણે પિતાની ગરીબાઈની વાત
૧ પ્રબંધચિંતામણિમાં વધમાનસૂરિ આવ્યાનું લખ્યું છે તેની આલેચના આગળ કરીશું.
For Private And Personal Use Only
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
મહાકવિ શોભનમુનિ અને તેમની કૃતિ, કાઢી પિતાના ઘરમાં દટાએલ ધનને બતાવવા સાગ્રહ વિનતિ કરી. તે આચાર્યો તેના ઘરમાં દટાયેલ ધન બતાવ્યું. સૂરિજીએ બતાવેલા સ્થળમાં સર્વદેવને મટી ધનરાશિ પ્રાપ્ત થઈ. ધનના આનંદથી તે ગાંડે ઘેલો થઈ ગયે. ધન અગ્યારમે પ્રાણ છે. બાળકથી વૃદ્ધ, મૂર્ખથી પંડિત, બધા ય જેની રાતદિવસ ઝંખના કરે છે તેનાથી કેમ આનંદ ન થાય ?
સર્વદેવ, પંડિત હવા સાથે પૂરેપૂરો કૃતજ્ઞ હતો. સૂરિજીના ઉપકારને બદલે આપવા તે ચાહતો હતો. તેણે મળી આવેલા ધનનો અર્ધો ભાગ લેવા સૂરિજીને પ્રાર્થના કરી, પણ તેઓ તે પંચમહાવ્રતધારી જૈનાચાર્ય હતા. પરિગ્રહથી તદ્દન દૂર રહેનાર નિ ; ધનને શું કરે ? એક કેડી પણ સૂરિજીએ લીધી નહિ. અંતે સર્વદેવની પ્રાર્થનાથી સુરિજીએ એક રસ્તો બતાવ્ય –
ઉપકારને બદલે આપવો જ હોય તે તારા બે પુત્રોમાંથી એક પુત્ર મને આપ, જેથી જગતમાં તારું પણ નામ થાય.” આ ઉત્તર સાંભળી સર્વદેવ પુત્રપ્રેમને લીધે સંકેચાયે; પણ ઉપકારને બદલે આપવાનું વિચારે તેને બેચેન બનાવતો હતો. પ્રભાવચરિત્રકાર લખે છે કે –તે વિચારમાં તેનું આખું વર્ષ વીતી ગયું. અંતે તીર્થમાં જઈ મહેન્દ્રસૂરિના ઉપકારને બદલે નહિ આપવા સંબંધી પિતાના પાપને ઘેવાને વિચાર કરી સર્વદેવે પ્રસ્થાન કર્યું. પ્રસ્થાન સમયે ધન પાળે કારણ પૂછતાં ઉત્તરમાં સર્વદેવે જણાવ્યું કે –“મારું બાણ ચુકાવવા બેમાંથી એક પુત્રની જૈનાચાર્ય માગણી કરે છે. આ ઋણ ચુકાવ્યા વગર હું મરી જઉં તો મારી સદ્ગતિ થાય નહિ, તેથી તે પાપ ધેવા તીર્થમાં જઉં છું.” પિતાની વાત સાંભળી ધનપાળ ચમક્યો અને ક્રોધથી સર્વ દેવને
કહેવા લાગ્યો કે:-“તમે પિતાના પુત્રને ઉપકારને બદલો. જેન દીક્ષા અપાવી આપણા કુળને કલંક્તિ
કરવા માંગો છે? આપણા કુળમાં શુદ્ધ યજ્ઞ-. યાગાદિ વેદપાઠ કરનાર બ્રાહ્મણ થયા છે. બ્રાહ્મણે અને શ્રમ
For Private And Personal Use Only
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શાભન; બ્રાહ્મણું મટી શ્રમણ થયા.
ણેામાં હુંમેશાંથી વિરાધ ચાલતા આવે છે. આવી અવસ્થામાં જૈન સાધુને તમે પુત્ર કેમ આપી શકે ? જો તમે તેમ કરશે! તા હું તમારા પણ સંબંધ છેડી દઈશ. ” પુત્રનાં આવાં અનાદરવાળાં વચન સાંભળી સદેવના ગભરાટ વધે છે; ત્યારે તે વખતે સર્વ દેવને નાના પુત્ર • શાલન · પિતા પાસે જઇ કહે છે કે: પિતાજી તમે કઇ પણ ચિંતા કરશે! નહિ ઉપકાર વાળવાની તમારી પ્રતિજ્ઞા હું પૂરી કરીશ. ’ ૮ શાલન • તેના પિતાના એક સાચા ભક્ત પુત્ર હતા. ગુવેરાચા રારીયસી’ ના સિદ્ધાન્તમાં માનનારા હતા. સાથે સાથે જૈન સાધુનાં અહિંસા, તપ અને સ’યમનું મહત્ત્વ પણ તે સમજતા હતા, તેથી તેણે પિતાની પ્રતિજ્ઞા પૂરી કરવાનું બીડું ઝડપ્યું.
,
પ્રતિજ્ઞાને પૂરી કરાવનારાં પુત્રનાં અમૃતમય વચને સાંભળી સદેવના હૃદયમાં આનંદની ઉર્મિએ ઉછશાભન; બ્રાહ્મણ ળવા માંડી. પુત્ર ઉપર પ્રસન્ન થઇ સર્વ દેવે મટી શ્રમણ થયા. આશીર્વાદપૂર્વક પેાતાના પુત્ર સૂરિજીને સોંપ્યા. શાલન - બ્રાહ્મણ 4 * સટી 4 શ્રમણ થયે. મહેન્દ્રસૂરિ; આ નવા શિષ્ય સાથે અન્યત્ર વિહાર કરી ગયા. બહુ થડા જ સમયમાં જૈનાગમાદિ વિવિધ પ્રકારની વિદ્યા ભણાવી સૂરિજીએ પોતાના આ નવા શિષ્યમાં અનુભવ અને પાંડિત્યનું નવું તેજ ઉમેર્યુ
ગુરુસેવા કરી શાલનમુનિએ એક બાજુ સમ્યગ્દર્શન સાથે સમ્યજ્ઞાન મેળવ્યું અને બીજી માજી
શાભનમુનિની ચારિત્રની સંપત્તિ મેળવી. પૂર્વની વિદ્વત્તામાં આ વસ્તુઓ ઉમેરાતાં તે મહાન પ્રભાવશાળી ખની ગયા. ઘેાડા વર્ષોમાં પેાતાના
પ્રગતિ.
પ્રાંતમાં જ નહિ; પણ દૂર દૂરના અનેક પ્રાંતામાં રોાલનની કીતિ ફેલાણી, શિષ્યની વધતી જતી કીર્તિને જોઇ મહેન્દ્રસૂરિનું હૃદય આનંદથી ઉછળવા લાગ્યું.
For Private And Personal Use Only
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
મહાકવિ ભનમુનિ અને તેમની કૃતિ. આ બાજુ ધનપાળની સખત મનાઈ છતાં શોભને જેના
સાધુ પાસે દીક્ષા લીધી હોવાથી ધનપાળે ધનપાળને ક્રોધ, પિતા ઉપર કુદ્ધ થઈ પિતા સાથેનો સંબંધ અને જૈન સાધુને છોડી દીધું. તે જૈન સાધુઓને પહેલાં કરતાં વિહાર બંધ, વધારે કટ્ટર દુશ્મન બની ગયું. તેણે ભોજન
રાજાના કાન ભંભેરી માળવામાં જેન સાધુને નહિ વિચરવા રાજ હુકમ કઢાવ્યું. ભારતમાં ધર્મ દ્વેષને લીધે પિતાની સત્તા અને શક્તિઓને બેટે ઉપયોગ કરવાના દાખલા આવી જ રીતે બનતા હતા. માળવામાં જૈન શ્રમણ (મુનિઓ) નાં દર્શન દુર્લભ થયાં. આ વાતને જોતજોતામાં બાર બાર વર્ષનાં વહાણ વહી ગયાં. જેન સાધુઓને વિહાર બંધ હોવાથી માળવાના જૈન લેકે માં સર્વત્ર ઉદાસીનતા અને દુઃખની લાગણી ફેલાઈ.
જૈનેમાં ધર્મપ્રેમ અને આત્માભિમાન જાગવાથી માળવાના સંઘે શ્રી મહેન્દ્રસૂરિ પાસે જઈ માળવાની ધમ સંબંધી કફેડી સ્થિતિ કહી સંભળાવી અને તેમને ત્યાં પધારી ભેજની અગ્ય આજ્ઞા બંધ કરાવી, જૈનશાસનની પ્રભાવના કરવા વિનતિ કરી. આ બધી વાત ગુસ્પાસે બેઠેલા શોભનમુનિ બહુ જ ચીવટથી સાંભળતા હતા. તે વખતે તેઓ ગુજરાતમાં હતા. શેભનમુનિ ભણી ગણીને એક અસાધારણ વિદ્વાન થઈ ગયા
હતા. સચોટ ઉપદેશ આપવાની શક્તિ તેમસંઘની વિનતિ નામાં સહજે આવી ગઈ હતી, તેથી ગુએ અને શેભન એગ્ય ગણું તેમને “વાચનાચાર્ય' પદ મુનિનું ધારામાં આપ્યું હતું. પોતાના દેશના (માળવાના) - જવું. લેકોની વિનતિ સાંભળી તેમને લાગી આવ્યું
કે —-“આ બધું મારા જ નિમિત્તે થયું છે માટે ગમે તેમ કરીને મારે જ આને પ્રતિકાર કર જોઈએ.” શેભન મુનિ, ડરપોક અને સુખમાં મસ્ત રહેનાર સાધુ ન હતા, કે જેથી કર્મો ઉપર અથવા કલિકાલ ઉપર દેષ દઈ
For Private And Personal Use Only
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
સંધની વિનતિથી શોભનમુનિનું ધારામાં જવું. નિરાશ થઈ બેસી રહે. તેમનામાં હિમ્મત હતી, શાસનની દાઝ હતી અને ગમે તેવાને સમજાવવાની વિદ્વત્તા પણ હતી. તેથી માળવામાં જઈ બગડેલી સ્થિતિને સુધારવાની પોતાની ઈચ્છા શોભન મુનિએ ગુરુ આગળ કહી બતાવી. ગુરુએ તેમને હરેક રીતે ગ્ય સમજી ત્યાં જઈ સુધારો કરવા આજ્ઞા આપી. બસ, પછી શું ?
શું વેચોવવિખું ” “ભાવતું હતું ને વૈધે કહ્યું” જેવું થયું. ગુરુની આશિષ મેળવી કેટલાક સાધુઓને સાથે લઈ શોભનમુનિએ ધારા ભણી વિહાર લંબા. ઉગ્ર વિહાર કરી ગેડી મુદતમાં તેઓ ધારાનગરીમાં પ્રવેશ કરતા દેખાયા. લોકે તેમને અનિમેષ દૃષ્ટિએ ચકિત થઈ જોતા હતા. “અરે! આ જૈન સાધુઓ અહીં કયાંથી? શા માટે આવ્યા? હમણું રાજપુરુષે એમને પકડશે. રાજા ગુસ્સે થઈને કોણ જાણે શું કરશે. ?” આમ જ્યાં ત્યાં લોકે આપસમાં અનેક પ્રકારની વાતો કરતા દેખાતા હતા. જૈન ધર્મના દ્રષી કેટલાક લેકેને ઈર્ષ્યા થવા લાગી, જ્યારે જેને આનંદથી ઉભરાવા લાગ્યા.
પ્રવેશ કરતી જ વખતે રાજવાડામાં જ કવિ ધનપાલ રસ્તામાં મળે. જૈન સાધુઓને જોઈ તેમનું ઉપહાસ કરવા એક વાકય તેણે કહ્યું:-જર્વમવન્ત ! મત ! નમસ્તે !” અર્થાત–ગધેડા જેવા દાંતવાળા હે મહારાજ! તમને નમસ્કાર થાઓ. ઘણા વર્ષો વીતી જવાથી શોભનમુનિને તે પોતાના ભાઈ તરીકે ઓળખી શક્ય નહિ, પણ શેભન મુનિએ તે ધનપાલને ઓળખી લીધે હતું તેથી ઉપહાસવાળા વાક્યને અનુકૂળ ચમત્કારયુકત ઉપહાસપૂર્વક શોભનમુનિ બોલ્યા કે “#વિત્રુજાય ! વગર ! સુવું તે?” અથ-વાંદરાના વૃષણ (અંડકોશ) જેવા મુખવાળા હે મિત્ર ! તું સુખમાં તે તેના ?. પિતાના કરતાં વધુ ચમત્કારવાળું શુંભનનું પ્રતિવાક્ય સાંભળી ધનપાળ ચમક્યા ને ઝાંખે પડી બે કે, “હું તમારી વાકય ચતુરાઈથી પરાસ્ત થયેલ છું. આપ કોણ છે? ક્યાંથી આવે છે? અને તેના મહેમાન છો ?” શોભને
અમે તમારા જ મહેમાન છીએ” એમ કહી ધનપાળને વધારે મુંઝવણમાં નાખે. શેલનમુનિની વિદ્વત્તાથી આકર્ષાઈ પિતાના
For Private And Personal Use Only
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
મહાકવિ શોભનમુનિ અને તેમની કૃતિ. માણસ સાથે ધનપાળે શેલનમુનિને ઉપાશ્રયે મેકલ્યા. ધારાવાસિઓમાં હજુ કોઇપણ જાણી શકયું ન હતું કે આ બંને એક જ માતાના પુત્ર સગા ભાઈ છે. ધારાની સ્થિતિ સુધારવા શબનમુનિના મનમાં અનેક સંકલ્પ
" વિક થવા લાગ્યા. તેઓ બહેશ અને ધન પાળને પ્રતિ- યુક્તિબાજ હતા. તેમણે પોતાના સાધુઓને બોધ અને બે ધનપાળને ત્યાં ગોચરી લેવા મોકલ્યા. પ્રશાંત ભાઈઓની ભેટ. આકૃતિવાળા બે જૈન મુનિઓએ જૈન ધર્મના
કટ્ટર દુશ્મન ધનપાળના ઘેર જઈ ધર્મલાભને પવિત્ર નાદ સંભળાવ્યા. ધનપાળ તે વખતે સ્નાન કરતા હતા. તેની સ્ત્રીએ સાધુને કહ્યું કે “અહીં ખાવાનું નહિ મળે, ચાલ્યા જાવ.” ધન પાળે પિતાની સ્ત્રીને કહ્યું કે-અતિથિને નિરાશ કરે તે માટે અધર્મ છે, માટે કંઈને કંઈ તે આપ.” તે સ્ત્રી ત્રણ દિવસનું દહીં લાવી મુનિને આપવા લાગી. મુનિએ પ્રશ્ન કર્યો કે –“હેન, આ કેટલા દિવસનું છે?” ઉત્તરમાં તે ચિડાઈને બોલી “આમાં જીવડાં (પરા) પડી ગયાં છે શું? લેવું હોય તે લે નહિ તે રસ્તે પકડે.” મુનિ બેલ્યા કેટ-પ્લેન તમે ન કામ ક્રોધ શા માટે કરે છે? અમારે આચાર છે માટે પુછીએ છીએ. હવે રહી જીવડાની વાત. તેના ઉત્તરમાં કહેવાનું કે બે દિવસ ઉપરાંત દહીંમાં ખટાશ વધતી જાય છે, તેથી તેમાં તે રંગના જી ઉત્પન્ન થાય છે એમ જેન શાસ્ત્રો કહે છે. તેની સાક્ષાત્ પ્રતીતિ કરવી હોય તે અલતે લાવી દહીંમાં નાખે.” ધન પાળ ત્યાં આવી આ બધી વાત રસપૂર્વક સાંભળતો હતો. તેણે કતક જેવાની ખાતર અથવા તત્વ નિશ્ચય કરવાની ખાતર અલતા મંગાવી દહીંમાં નાખે. ઘેડી વારમાં જ તેમાં કેટલાક તે જ વર્ણના-દહીંના રંગના જંતુઓ ઉપર ચાલતા દેખાયા. ધનપાળનું હૃદય આ દશ્ય જોઈ પીગળ્યું. બહુ આશ્ચર્ય થતાં તેના હદયે પલટો ખાધો. જૈન ધર્મની શ્રદ્ધાનું તેનામાં બીજ રોપાયું. જાણે શાસ્ત્રાર્થમાં પરાસ્ત થયે હોય; તેમ નગ્ન થઈને તે મુનિને
For Private And Personal Use Only
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધનપાળને પ્રતિબંધ અને બે ભાઈની ભેટ. કહેવા લાગ્યો કે, આપ કોણ છે? કેમના શિષ્ય છે? ક્યાં ઉતર્યા છે. મુનિએ એગ્ય ઉત્તર આપ્યા પછી મુનિઓની સાથે જ ધનપાળ ઉપાશ્રય ભણું ચા.
શેભન મુનિએ પિતાની યુકિતથી જે સુંદર પરિણામ ધાર્યું હતું તે જ આવ્યું. તે પરિણામને સાક્ષાત્કાર કરવાની તેઓ વાટ જોઈ રહ્યા હતા. ધનપાળને દૂરથી આવતો જોઈ પિતાના
ટા ભાઈ સમજી, અથવા તેને વધુ આકર્ષવા તેઓ (શોભનમુનિ) થોડા સામે આવ્યા. ધનપાળને મધુર વચનથી શોભનમુનિએ બોલાવ્યા, અને માનપૂર્વક તેને સમાન આસને બેસાડ્યો. જ્યારે ધનપાળને ખબર પડી કે આતે “મારે નાનો ભાઈ શેભન છે ત્યારે તેનું હૃદય પ્રેમ અને લજજાથી વિચિત્ર પ્રકારનું બન્યું, તેમાં શ્રદ્ધા અને વાત્સલ્યનાં પૂર ઉછળવા લાગ્યાં. જૈન ધર્મ અને જૈન સાધુ ઉપર તેનું માન વધ્યું. ધનપાળે શોભનમુનને કહ્યું કે --“તમે જૈન દીક્ષા લઇ આપણું કુળને ખરેખર અજવાળ્યું છે. તમને ધન્ય છે, તમે મહાત્મા છે, શાસ્ત્રના પારંગત છે, માટે મને સાચે ધર્મ બતાવે. શેભન મુનિને જોઈતું હતું તેજ થયું. તેઓએ પ્રશાન્ત, ગંભીર અને પ્રેમાળ વચનથી જેન ધર્મના સર્વવ્યાપિ અકાટ્ય સિદ્ધાન્ત અને આચારેને મહાકવિ ધનપાળને સુંદર પરિચય કરાવ્યું. ધનપાળ એક મહાન પંડિત તો હતો જ એટલે જેન સિદ્ધાન્ત સમજવામાં તેને મુશ્કેલી પડી નહિ, કેમકે જૈન ધર્મ સાચા બુદ્ધિશાળીઓને માટે જેટલે જલદીથી સુકર અને આદરણુય થઈ શકે છે તેટલે અનભિ-અલ્પબુદ્ધિવાળાઓ માટે નહિ, શેભન મુનિને શોભન અને સાત્વિક ઉપદેશ સાંભળી આનંદ
પૂર્વક અતિ ભાવુક શબ્દોથી ધનપાળે કહ્યું જ્યારે ધનપાળ કે –“આજે મેં સાચો ધર્મ જાણે છે જૈનધર્મ સ્વી માટે અત્યારથી જ હું તે જૈન ધર્મ
For Private And Personal Use Only
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
મહાકવિ શોભનમુનિ અને તેમની કૃતિ, કારી પોતાનું સ્વીકારી તેનું શરણું લઉં છું. પહેલાં જીવન જૈનધર્મને જૈન ધર્મને શ્રેષ કરી આ પ્રદેશમાં બાર પે છે. વરસ સુધી જેન સાધુને વિહાર બંધ
કરાવ્યું તે મેં મેટે અપરાધ કર્યો છે. અત્યારે હું તે મારી ભયંકર ભૂલને પશ્ચાત્તાપ કરું છું.” આખાય માળવામાં પંકાયેલ વિદ્વાન્ કવિ ધનપાળ ઉપર શોભનમુનિના ઉપદેશની કેટલી સચોટ અસર થઈ હશે તેનું અનુમાન, તેના શ્રદ્ધા, ભક્તિ અને નમ્રતાથી ભરેલા આ શબ્દોથી સહેજે કરી શકાય છે.
આ પછી તત્કાલ મહાકવિ ધનપાળ, શેભન મુનિની સાથે મહાવીર પ્રભુના મંદિરમાં જઈ ભાવપૂર્વક પ્રભુની સ્તુતિ કરી વિધિપૂર્વક જૈન ધર્મ સ્વીકાર્યો. ધનપાળના જીવનમાં આજે મહાન પરિવર્તન થયું. એક વખત જૈનધર્મને મહાન વિરોધી બ્રાહ્મણ પંડિત આજે જૈનધર્મનું શરણ સ્વીકારી ચુસ્ત જૈન બને છે. હવેથી ભેજરાજાને માનીતે રાજપડિત અને બાણના બીજા અવતાર સમે ધનપાળ કવિ પિતાની વિદ્વત્તા અને યશ જૈનધર્મને આપવા નિર્ણય કરે છે. ધનપાળના આવા મહાન પરિવર્તનને યશ: અને પુણ્ય આપણું ચરિત્ર નાયક શોભનમુનિને જ છે. શોભનમુનિના જીવનમાં આ એક મહાન કાર્ય થયું. ઘણા વખતની તેમની ભાવના સફળ થતાં તેમના આત્મામાં આનંદ અને સંતોષ થયો. તેઓ પિતાનું સફળ જીવન વિશેષ સફળ માનવા લાગ્યા. પહેલાંના સાધુઓમાં શાસન સેવા કે પ્રભાવના કરવાની કેવી ભાવના અને શક્તિ હતી તે આ બનાવથી પાઠકે જાણુ શકશે. જેન સંઘમાં આ બનાવથી મેર આનંદ ફેલાયે. દેશપરદેશમાં વીજળીના વેગે આ સમાચાર ફરી વળ્યા. હિંદભરમાં શ્રીશેભનમુનિનું નામ વધારે મશહૂર અને ખંભાવિક બન્યું.
For Private And Personal Use Only
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધનપાળને ટૂંક પરિચય. સિદ્ધસારસ્વતકવિ ધનપાળનું જીવન દિવસે દિવસે વધારે
ધામિક થતું ગયું. તે શ્રદ્ધાથી શુદ્ધ શ્રાવકધનપાળને ટૂંક ધર્મને પાળવા લાગ્યા. તેણે રાજા ભેજને પરિચય. સમજાવી માલવામાં જૈન સાધુને વિહાર
છૂટ કરાવ્યું. કલ્પના શક્તિ અને શબ્દાર્થની પ્રઢતામાં કાદંબરીને પણ ટક્કર મારે તેવી નવ રસથી પૂર્ણ “તિલકમંજરી” નામની જૈન આખ્યાયિકા (કથા) બનાવી તેણે જૈન સાહિત્ય અને પિતાના જીવનને યશસ્વી કર્યો. તે ઉપરાંત સત્યપુરીય મહાવીરેત્સાહ, વીરસ્તવ, પાઈયલ
છીનામમાળા, ઋષભ પંચાશિકા અને સાવયવિહી વિગેરે ગ્રંથ પણ ધનપાળ કવિએ બનાવ્યા કે જે સંસ્કૃત પ્રાકૃતના સાહિત્યમાં આજે પણ ઊંચું સ્થાન લેંગવે છે. તેને સમયમાં ધનપાળ, એક મહાકાવ અને પ્રચંડ પંડિત તરીકે મનાતે હતો. કલકવિધર્મ વિગેરે પંડિતને તેણે પરાસ્ત કર્યા હતા.
મુંજરાજા તેને પુત્ર તરીકે માનતે. અને ભેજરાજા તે તેને ખાસ મિત્ર અને મહેરબાન હતું. સરસ્વતીનું ટાઈટલ તેને મુંજરાજા તરફથી મળ્યું હતું. ( જુઓ તિ. મ. ૧૩) સર્વતંત્રસ્વતંત્ર સર્વશાસ્ત્ર પારંગત શ્રી હેમચંદ્રાચાર્ય જેવાએ પણ ધનપાળની બનાવેલી કવિતાથી જૈનમંદિરમાં જિનેથરની બહુમાનપૂર્વક સ્તવના કરી હતી. “હૈમકેષ” હેમકાવ્યાનુશાસન અને હૈમછન્દાનુશાસન'ની વૃત્તિમાં
૧ કુમારપાળ પ્રબંધમાં-હેમાચાર્યે ધનપાળની બનાવેલ હતુતિ બેલ્યાને ઉલ્લેખ છે.
૨ “xxx ગુર્ધરતઃ ” | xxx &મકેષની પણ ટીકા. ૩ હેમકાવ્યાનુશાસનના “3મેમિકાનાં મામાડ્યાં ચાપત્તા : ” સૂત્રની પત્તવૃત્તિ ( અધ્યાય ૫ પેજ ર૩૧ નિર્ણય સાગરની આવૃત્તિ) નિયંકરની ભૂમિકાના “પ્રજામા મો” બીજા પદ્યને ઉદાહરણ તરીકે ટાંક્યું છે.
૪ દૈમરછોડનુરાતત્તના પાંચમા અધ્યાયના સેલમાં “પ્રચશ્ચિ...”
For Private And Personal Use Only
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
૧૪
મહાકિવ શેાભનમિન અને તેમની કૃતિ.
પણ ધનપાળ અને તેની કવિતાના ઉલ્લેખ મળી આવે છે. આ ઉપરથી સમજાય છે કે, ધનપાળ દૃઢ સમ્યકત્વી, આદર્શ કવિ તથા સમર્થ વિદ્વાન્ હતા. ‘મવિવસાન્દ્રા ’ ના કર્તા ધનપાળ; આ ધનપાળથી જુદા છે. અન્યાન્ય ગ્રંથામાં ધનપાળનું જીવન લાંબુ અને ઘણુ રસિક છે, પણ આ સ્થળે અપ્રસ્તુત હાવાથી મને લખવાની જરૂર જણાતી નથી, પાકા અહીં તે। આટલાથી જ સાષ માની લેશે એવી આશા રાખુ છું. અસ્તુ.
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
હવે આપણે ફરી પ્રસ્તુત વાત ઉપર આવીશુ. શાલનમુનિના મહાન્ પ્રયત્નથી આખા માળવામાં
માળવામાં જૈન જૈન સાધુઓના સમૂહો વિચરવા લાગ્યા. સાધુએ. માળવાના જૈનામાં નવું જીવન આપ્યું. ઠેર ઠેર ધાર્મિક ઉત્સવા થવા લાગ્યા. સંઘની વિનતિથી શૈાલનમુનિના ગુરુ ધારાનગરીમાં પધાર્યા. શિષ્યના (૧-૧૬ ) સૂત્રની સ્વેપણવૃત્તિમાં ( શ્રી આનંદસાગરજી સંપાતિ આવૃત્તિ પૃ॰ ૨૬ માં ) તિલકમ’જરી (પૃ॰ ૧૭૭ ) નું शुष्कशिखरिण જ્યાાણીવ... પથ મળી આવે છે.
,,
તિજામંગરી ઉપર શાંતસૂરિએ વિક્રમની ૧૧ મી સદીમાં ટિપ્પુ રચ્યું. પાટણના પક્ષિવાલ ધનપાલે વિ. સ. ૧૨૬૦ માં તિ. મ', ને સારી પદ્મમાં ઉતાર્યાં. લક્ષ્મીધર પડિતે વિ. સ. ૧૨૮૩ માં એક જે સાર ૧૧૮૮ અનુષ્ટુપ્ શ્લોકોમાં બનાવ્યો છે. (છપાઇ ગયો છે). અઢારમી સદીમાં પદ્મસાગરગણિએ વિ. સં. ઉપર વૃત્તિ અને વીસમી સદીમાં પ લાવણ્યવિજયજીએ ટીકા બનાવી છે. વિશેષ માટે જુએ શ્રી જિન વિ. ના ‘તિલકમજરી ’લેખ. મહાકિવ ધનપાળ માટે મેરુતુ ગાચાર્ય કહે છેઃ
6.
वचनं धनपालस्य चन्दनं मलयस्य च ।
सरसं हृदि विन्यस्य कोऽभून्नाम न निर्वृतः ? ॥ १ ॥ "
—પ્રબંધચિંતામણિ પૃ૦ ૪૨.
૧ પ્રાચીન ધારા અને ત્યાંનાં સ્થાને વિષે માહિતી માટે જુએ ઇસ્વીસન્ ૧૯૩૩ના જુનના ‘ શારદા ’ના અંકમાં છપાયેલ “ ભાજરાજાની ધારા નગરી નામના મ્હારો લેખ.
''
""
For Private And Personal Use Only
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શેભન મુનિનું વ્યક્તિત્વ.
પ્રયાસની થએલી સફલતા અને સર્વત્ર ફેલાયેલી શિષ્યની કીર્તિને જોઈ ગુરુના આનંદને પાર રહ્યો નહિ. ધનપાળે પિતાના ખર્ચે ધારામાં રાષભદેવનું જૈનમંદિર બંધાવી તેની પ્રતિષ્ઠા શોભનમુનિ અને તેમના ગુરુ પાસે કરાવી. માળવામાં બીજાં પણ અનેક ધાર્મિક કાર્યો કરી શોભનમુનિએ ગુરુ સાથે ગૂજરાત તરફ વિહાર કર્યો. - સંસ્કારી કુટુંબમાં જન્મ્યા હોવાથી અને એગ્ય ગુરુના સમા
ગમથી શેભનમુનિમાં ઊંચા પ્રકારનું વ્યક્તિશેભનમુનિનું – પ્રગટયું હતું. તેમના વ્યક્તિત્વ માટે વ્યક્તિત્વ. ધનપાળ કવિ “જર્વિરાતિ”ની ટીકામાં
લખે છે કે –“ શરીરથી રૂપાળે, ગુણથી ઉજવલ, સુંદર નેત્રવાળે શેભન નામને સર્વદેવને પુત્ર હત; કે જે કાતંત્ર વ્યાકરણનાં ગૂઢ તને જાણકાર હતા, જૈન બદ્ધ તત્વોમાં નિષ્ણાત હતો અને સાહિત્ય શાસ્ત્રને અઠંગ વિદ્વાન હેઈ, કવિઓને માટે ઉદાહરણભૂત હતું. કુમારાવસ્થામાં જ શેભને કામને પરાસ્ત કર્યો, પાપના વ્યાપારને ત્યાગ કર્યો અને અહિંસા ધર્મને સારી પેઠે પાલન કર્યો હતે.” શબનમુનિની બુદ્ધિ તીક્ષણ હતી. ભાવના ઉદાર હતી. જીવન
ભવ્ય અને રસિક હતું. કાવ્ય સાહિત્યમાં તે શેભનમુનિની તેઓ ઘણું જ આરપાર ઉતરી ગયા હતા. કૃતિ.
તેના ફલ સ્વરૂપમાં તેઓએ “મવ્યામો વિરોધ
નૈઋતર!” થી શરૂ થતી ૯૬ લેકની લ્હાની પણ વિવિધ જાતના અલંકારોથી પૂર્ણ ચમત્કાર વાળી એક કૃતિ બનાવી. આમાં પ્રત્યેક તીર્થંકર, (વીસે તીર્થકર) જેનાગમ અને સેળ વિદ્યાદેવીઓ વિગેરેનું કાવ્યની પદ્ધતિથી વર્ણન છે. આ કૃતિની અંદર શબ્દાલંકાર, અને તેમાંય ખાસ કરીને યમક” અને “અનુપ્રાસ” ની અનેરી છટા જોવામાં १ "कातन्त्रतन्त्रोदिततत्त्ववेदी यो बुद्धबौद्धाऽहततत्त्वतत्त्वः ।
साहित्यविद्यार्णवपारदर्शी निदर्शनं काव्यकृतां बभूव ॥ ४ ॥ શાન સ્તુતિની ધનપાલ કૃત ટીકાના ૧ થી ૭ સુધી લેકે ઉપયોગી છે.
For Private And Personal Use Only
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૬
એક માએ આ
આ કર યમક વિચારો
મહાકવિ શબનમુનિ અને તેમની કૃતિ. આવે છે. કેઈ ઠેકાણે મધ્યાત યમક, કેઈ સ્થળે આદિમધ્ય ચમકે ( મધ્યાન્ત યમની સાથે ), કઈ જગ્યાએ આધત યમક, કઈ પદ્યમાં સંયુતાવૃત્તિ ચમક અને કઈ સ્થળે અસંયુતાવૃત્તિ યમક વિગેરે અલંકારે ગોઠવ્યા છે.'
આ કૃતિમાં ન્હાના મોટા અનેક પ્રસિદ્ધ અને અપ્રસિદ્ધ છદો છે કે જે વિદ્વાનને જ્ઞાન અને આનંદ ઉત્પન્ન કરે છે. વિવિધ અલંકારો અને છંદમાં પોતાના ભા બેઠવવા તે કેટલી મુશ્કેલની વાત છે તે કવિતા બનાવનાર જ સમજી શકે તેમ છે. આ ગ્રંથ બનાવતી વખતે શોભનમુનિનું ચિત્ત કેવું એકાગ્ર બન્યું હતું ? તેનું એક ઉદાહરણ પ્રભાવક ચરિત્રમાં મળે છે.
જ્યારે શેભન મુનિ પ્રસ્તુત “જિન સ્તુતિ ચતુર્વિશતિકા” બનાવતા હતા, તે અરસામાં તેઓ ગોચરી (ભિક્ષા) લેવા ગયા. ચાલતાં ચાલતાં પણ પ્રસ્તુત કૃતિ બનાવવાની એકાગ્રતામાં તેમનું ચિત્ત પરેવાએલું હતું, તેથી ખ્યાલ નહિ રહેવાથી તેઓ એક જ શ્રાવકના ઘરે ત્રણવાર ફરી ફરી ગોચરી ગયા. જ્યારે શ્રાવિકાએ શોભનમુનિને પૂછયું કે, “આમ ફરી ફરી ગોચરી આવવાનું શું કારણ?” ઉત્તરમાં શોભનમુનિએ કહ્યું કે અત્યારે કવિતા બનાવવામાં જ મારું મન પરેવાએલું છે તેથી મને ખબર ન રહી કે હું તેને ત્યાં જઉં છું અને શું કરું છું ?” પૂછનાર બાઈએ શેભનમુનિના ગુરુની આગળ પણ આ વાત કહી. ગુરુ આ વાતથી ઘણા જ રાજી થયા અને શિષ્યની જ્ઞાનરસિકતાથી સંતોષ પામી તેમણે શેભન મુનિનાં વખાણ કર્યા. શોભનમુનિને કવિતા બનાવવાનું કે રસ હોતે તે આ એક જ પ્રસંગથી વાચકે જાણી શકશે. ખુશીની વાત છે કે પ્રસ્તુત કૃતિની સુંદરતાથી આકર્ષાઈ ઘણા લોકો આ સ્તુતિ-“થય’ને પ્રતિકમણાદિ ક્રિયાઓમાં બોલે છે. પાક્ષિક આદિ પ્રતિક્રમણમાં આ પવિત્ર વિદ્વાનની થેય દાખલ કરાય તે કેવું સારું થાય ?
૧ આ બધા યમકોનાં લક્ષણો અને ઉદાહરણ વાગભટાલંકાર, સરસ્વતીકાભરણુ વિગેરે ગ્રામાં છે.
૨ જુએ મહેન્દ્રસૂરિ ચરિત્ર. (પ્રભાવક ચરિત્રમાં).
For Private And Personal Use Only
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શોભનમુનિનું અવસાન.
૧૭
દુનિયામાં વિદ્વાના અને સજ્જના કોઈ કોઈ વાર જલ્દીથી જગતને છેાડી ચાલ્યા જાય છે. શે।ભનમુનિ
અવસાન.
શોભનમુનિનું માટે પણ તેમજ થયું !. તેમને તાવને ભયંકર જીવલેણ રોગ લાગુ પડ્યો, તેના પરિણામે ચુવાવસ્થામાં તરત જ તેઓ મર્ત્ય (મનુષ્ય) લેાકને છેડી અમર્ત્ય લેાક ( સાધ દેવલાક ) ના અતિથિ થયા--સ્વર્ગવાસી થયા. દુર્ભાગ્યે તેમનું આ મરણુ શા કારણથી, કચે સ્થળે અને ક દિવસે થયું ? તે જાણવાનુ ચાક્કસ સાધન અત્યારે આપણી પાસે નથી, પણ શ્રીમાન્ જિનવિજયજી સંપાદિત પ્ર॰ ચિની આવૃ ત્તિના ‘ભાજલીમ પ્રમ'ધ' માં પાડે છે કે;– શેાસનમુનિ, સ્તુતિ કરવાના ધ્યાનની એકાગ્રતાથી એક માઈને ત્યાં ત્રણવાર ( ગોચરી માટે ) જવાથી તે ખાઇની નજર લાગી અને તેથી શાસનમુનિ કાલ કરી ગયા–સ્વર્ગવાસી થયા.' મને લાગે છે કે જે બાઇને ત્યાં ત્રણવાર ગોચરી જવાનું પ્રભાવક ચરિત્રના મતથી હું ઉપર લખી ગયા છું તેજ માઇની કદાચ શ્રી શેાભનયુનિને નજર લાગી હશે. આવા કારણથી સાધુનું મૃત્યુ થાય તેવા દાખલાએ બહુજ વિરલ અને છે, પણ આમાં એ ઐતિહાસિક ગ્રંથના પાડી છે એટલે આ વાતને આપણે જીઠ્ઠી કહેવાનુ સાહસ તા નજ કરી શકીએ. ઉપર્યુ ક્ત કારણથી તેએ ગુજરાતમાં ઘણે ભાગે ( પાટણમાં ? ) લગભગ ત્રીશથી ચાળીશ વર્ષની ઉંમરમાં અકાળે સ્વગવાસી થયા હશે ? એમ મારું અનુમાન છે.
આ
સાહિત્ય ઢષ્ટિએ મહાન્ શક્તિ ધરાવનાર, અનેક ગ્રંથા લખવાની અને શાસનની સેવા કરવાની ઉદાત્ત ભાવનાવાળા તરુણમુનિ જો વધુ જીવ્યા હાત તા કાવ્ય અને અલકારના અનેક માલિક ગ્રથાના જૈન સમાજને વારસા આપી
१ इतच शोभनः स्तुतिकरणध्यानाद् एकस्या गृहे त्रिर्गमनात् तस्या दृष्टिदोषाद् मृतः । प्रान्ते निजभ्रातुः पार्श्वात् स्तुतीनां वृत्तिं कारयित्वा અનશનાત્ સૌધર્મે માત: / પ્રબન્ધચિન્તામણિ પૃ. ૪૨.
For Private And Personal Use Only
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
મહાકવિ શબનમુનિ અને તેમની કૃતિ. શકયા હેત, પણ કમનસીબે તેમ ન બન્યું ! ફક્ત તેમની પ્રસ્તુત “જિન સ્તુતિ ચતુર્વિશતિકા ' નામની એકજ કૃતિ આજના જૈન સમાજને વારસામાં મળી છે. જો કે તેમની આ એક કૃતિ પણ તેમના ઉજવલ યશને કરનારી છે એમાં તે કઈ જાતને શક નથી.
ઐતિહાસિક આલોચના. પહેલાં હું લખી ગયે છું તેમ શ્રી શેભન મુનિના ગામ, ગુરુ, વિગેરેની બાબતમાં અનેક ગ્રંથકારોના મતભેદે છે, તેમાં મુખ્ય આ છે –
મતભેદનું કર્ણક,
ગ્રંથનું નામ.
ગ્રંથકાર.
શોભનનું ભનના શોભનના ગામ. | પિતા. | ગુરુ. ધારા સર્વદેવ
તિલકમંજરી | કવિ ધનપાલ સ્તુતિ ચતુર્વિશતિકાની
ટીકા પ્રભાવક ચરિત્ર | પ્રભાચંદ્રસૂરિ ઉપદેશપ્રાસાદ વિજયલક્ષ્મી સૂરિ ઉપદેશકલ્પવલિ સમ્યકત્વસંમતિક [ સંઘતિલકરિ આત્મપ્રબોધ જિનલાભસૂરિ પ્રબંધચિંતામણિ
મહેન્દ્રસૂરિ લ૯મીધર !
ઉજજૈન સમચંદ્ર જિનેશ્વરસૂરિ અવની સવધર વિશાલા સર્વદેવ વર્ધમાનસૂરિ
મેરૂતુંગરિ
ઉપર લખેલા આઠ ગ્રંથમાં શેભનના ગામવિષે ચાર મત, પિતા વિષે ચાર, અને શોભનના દીક્ષા ગુરુ વિષે ત્રણ મત થવા પામ્યા છે. આમાં ક મત સાચે? એ પ્રશ્ન ઘણે ગુંચવણ ભરેલે છે. શ્રીયુત છે. હિરાલાલ, આર. કાપડીયાએ “શેભનસ્તુતિ અને તેની ઘણું ટીકાઓના સંપાદન ઉપરાંત આ ગ્રંથનું ઘણું
For Private And Personal Use Only
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ગામની પરીક્ષા.
૧૯ લાંબું ગુજરાતી ભાષાન્તર કર્યું છે. લંબાણથી પ્રસ્તાવના લખવા છતાં શોભન મુનિના જીવન વિષે કઈ પણ જાતને નિર્ણય તેમણે કર્યો નથી. હું નથી સમજી શકતો કે આટલા મોટા પુસ્તકમાં તેઓએ ભનના વિષયમાં મહત્વનું કેમ નથી લખ્યું? અસ્તુ.
જોકે અત્યારે વિસ્તારથી હું લખવા બેઠો નથી, છતાં આ સ્થળે આ સંબંધે હું ઘેડી વિચારણું કરવા યત્ન કરું છું. ઉપરના કેકકથી જણાય છે કે જુદા જુદા ગ્રંથમાં શોભનના
પિતા સર્વદેવની નગરીનાં ધારા, ઉજજગામની પરીક્ષા. યિની, અવન્તી અને વિશાલા એમ ચાર
નામે લખ્યાં છે. આચાર્ય શ્રી હેમચંદ્રના અભિધાનચિંતામણિ છેષમાં અવન્તી, વિશાલા અને પુછપકડિની આ ત્રણે ઉજજયિની (ઉજજૈન) ના પયાર્ય શબ્દો લખ્યા છે. આનાથી આટલે ખુલાસે તે થઈ જાય છે કે, અવન્તી અને વિશાલા આ બે ઉજ્જૈનનાં અપર (પર્યાય) નામો છે. હવે શોભનની નગરી વિષે, ધારા (ધાર) અને ઉજજેન આ બે મત રહ્યા. ઘારાના મતમાં પાંચ ગ્રંથ છે જ્યારે ઉજજેનના મતમાં ત્રણ ગ્રંથ છે. આ બે મતભેદ ધરાવનાર ગ્રંથમાં એક બાજુ પ્રભાવકચરિત્ર, તિલકમંજરી. શોભન સ્તુતિટીકા જેવા ગ્રંથ છે અને બીજી બાજુ પ્રબંધચિંતામણિ છે. પ્રબંધ ચિંતામણિના ઉલ્લેખને પ્રમાણ વગર ખેડી પણ કઢાય નહિ, તેથી મારો મત તે એ છે કે “પરમાર વંશીય રાજા મુંજ ઉજજૈનમાં રાજધાની રાખી માળવાનું રાજ્ય કરતો હતો, તેના ઉત્તરાધિકારી જે પણ
- ૧“ ઉન્નચિની ચા વિશવની પુજfજની .
અભિધાનચિતામણિ” ૪-૪૨ ૨ હસ્વકારાન્ત અવન્તિ શબ્દ માલવાદેશને વાચક છે, જુઓ હમકોષમાં (૪-૨૨). .
For Private And Personal Use Only
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
મહાકવિ ભનમુનિ અને તેમની કૃતિ. ત્યાં જ પ્રારંભમાં રાજધાની રાખી હતી, પણ ગુજરાત તરફના રાજાઓનાં આક્રમણે તે વખતે અવારનવાર થયાં કરતાં હતાં, તેથી રખેને ગુજરાતથી દાહોદ, ગોધરા, રાજગઢ, અને ધારાના રસ્તે થઈ ગુજરાતના રાજા માળવા ઉપર ચઢાઈ કરી આવે ? એવી આશંકાથી ભેજરાજાએ ધારમાં વધુ સ્થિરતા કરી બધાં દફતર ત્યાં આણ્યાં હોય એટલે કે ધારાનગરીને રાજધાની કરી ત્યાં વધુ વખત ભેજ રહેવા લાગ્યા હશે.” તે પછીના ઉલ્લેખમાં ભેજ ધારાધીશ-ધારાપતિ તરીકે ઓળખાય છે.
જ્યારે રાજા ભેજ ઉજજેનથી ધારા રહેવા ગયે તે તેના આશ્રિત પંડિતોએ પણ ત્યાંજ (ધારામાં) રહેવું જોઈએ, એટલે ધનપાલ, અને શોભનના પિતા પહેલાં ઉજજેન રહેતા હશે ? અને પાછળથી રાજા ભેજની સાથે પિતાના પુત્ર ધનપાલ અને શોભનને લઈને તેઓ ધારામાં રહેવા ગયા હશે. એ હિસાબે ઉજજૈન અને ધારા આ બને નગરીમાં ધનપાળ તથા શોભન રહ્યા હતા એમ માનવામાં કશો બાધ નથી. મારા આ મતથી પ્રભાવક ચરિત્ર અને પ્રબંધચિંતામણિ વિગેરે ના ઉલ્લેખને પણ સમન્વય થઈ શકે છે. પ્રબંધચિંતામણિમાં પૂર્વકાલની દષ્ટિએ વિશાલા
૧ જુએ પ્રબંધચિંતામણિને ભેજભીમ પ્રબંધ,
૨ જુઓ સરસ્વતી કંઠાભરણની પ્રરતાવના તથા તિલકમંજરીની પ્રસ્તાવના. ભેજને રાજ્યકાલે વિક્રમ સં. ૧૦૬૭ થી ૧૧૧૧ સુધી છે.
૩ ભેજની રાજધાની ધારા (ધાર )માં હતી તે વિષે શાંતિસરિ. ચરિત્ર, મહેન્દ્રસુરિચરિત્ર, સરાચાર્યચરિત્ર, અભયદેવસૂરિચરિત્ર, બિહણકવિનું વિક્રમાંકદેવચરિત્ર, ભેજભીમ પ્રબંધ, પાઈઅલછીનામમાળા, સરસ્વતી કંઠભરણ, પ્રમેયકમલમાર્તડની પ્રસ્તાવના, રાજવંશાવલી અને હિંદુસ્તાની સૈમાસિક વિગેરે ગ્રંથો જેવા વિસ્તારના ભયથી હું અહીં વધુ વિચાર કરતે નથી, તથા તે તે ગ્રંથના પાઠ આપતું નથી.
For Private And Personal Use Only
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શોભનના પિતા.
(ઉજજેની)નો અને પ્રભાવશ્ચરિત્રાદિમાં ઉત્તરકાળની દૃષ્ટિએ ધારાને ઉલ્લેખ છે એમ જણાય છે. શોભનને માટે ઉલ્લેખ કરનારા જે જે ગ્રંથ છે, તેમાં જૂનામાં
જૂના ગ્રંથે--જનના સગાભાઈ કવિ ધનશોભનના પિતા. પાલની તિલકમંજરી, શેભનસ્તુતિચ
તુર્વિશતિકાની ટીકા, પ્રભાચંદ્રકૃત પ્રભાવકચરિત્ર અને પ્રબંધ ચિંતામણ જેવા અતિહાસિક ગ્રંથ છે. તે બધામાં શોભનના પિતાનું નામ “સર્વદેવ” લખ્યું છે. સર્વદેવ નામ સિવાય બીજા નામવાળા ગ્રંથે ઘણું અર્વાચીન અને ઐતિહાસિક દષ્ટિએ મહત્ત્વના નહિ હોવાથી તેમાં લખેલાં બીજાં નામે વિશ્વસનીય નથી. વળી ઉપદેશ પ્રાસાદમાં ભનના પિતાનું નામ લક્ષ્મીધર લખ્યું છે તો તે બ્રાન્તિમૂલક છે.
૧ શરૂઆતમાં પ્રબંધ ચિંતામણિકાર “પુરાણમૃદ્ધિારા વિશારાયાં પુર' કહે સર્વદેવની નિવાસ નગરી ઉજન બતાવે છે, પણ જ્યારે શબનમુનિ વિદ્વાન થઈ ફરી ભાલવામાં પિતાના ભાઈને પ્રતિબોધવા આવ્યા છે ત્યારે તેઓ ધારાનગરીમાં આવ્યા છે એ ઉલ્લેખ કરે છે. જેમા" अभ्यस्तसमस्तविद्यास्थानेन धनपालेन श्रीभोजप्रसादसम्प्राप्तसमस्तपण्डितप्रष्ठप्रतिष्ठेन निजसहोदरामर्षभावाद् द्वादशाब्दी यावत् स्वदेशे निषिद्धजैनदर्शनप्रवेशेन तद्देशोपासकैरत्यर्थमभ्यर्थनया गुरुष्वाहूयमानेषु सकलसिद्धान्तपारावारपारदृश्वा स 'शोभननामा' तपोधनो गुरून पृच्छय तत्र प्रयातो धारायां प्रविशन् पण्डितधनपालेन राजपाटिकायां व्रजता तं सहोदरमित्यनुपलक्ष्य સોપાર્લ મન્ત ! મન્ત! નમસ્તે કૃતિ પ્રોત”...પ્રબંધચિંતામણિ (જિનવિજયજી સંપાદિત) પૂ. ૩૬.
આનાથી પણ મારી કલ્પના મજબૂત થાય છે કે -શોભન વિગેરે પહેલાં ઉજ્જૈનમાં રહેતા હતા અને પાછળથી ધારામાં રહેવા આવ્યા. આમ માનવાથી અને તેને સમન્વય પણ થાય છે.
For Private And Personal Use Only
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
મહાકવિ શોભનમુનિ અને તેમની કૃતિ. - શેભન મુનિના ગુરુ તરીકે ત્રણનાં નામો કોષ્ટકમાં દેખાય છે.
એક તો મહેન્દ્રસૂરિ, બીજા વર્ધમાનસૂરિ શેભન મુનિના અને ત્રીજા જિનેશ્વરસૂરિ. ધનપાલ કવિએ ગુરુ સ્પષ્ટ રીતે એ ઉલ્લેખ કર્યો નથી કે સર્વદેવને
- નિધિ કેણે બતાવ્યું. તેની શ્રદ્ધા કયા આચાર્ય ઉપર થઈ અને શોભને દીક્ષા કેની પાસે લીધી ? અત્યારે તે શોભનના વિષે વિગતવાર જૂનામાં જૂનો ઉલ્લેખ પ્રભાવક ચરિત્રમાં મળે છે. તેમાં લખ્યું છે કે-શેભન મુનિના ગુરુ મહેન્દ્રસૂરિ હતા. આ આચાર્ય પાસેથી જ શોભનના પિતાએ નિધાનનું સ્થાન જાણ્ય, ધર્મ પામે અને આમને જ પિતાને શેભન નામને પુત્ર દીક્ષા આપવા સેં. આ વાતને પ્રમાણિત કરવા માટે સૂચનારૂપે સાધન તિલકમંજરી છે, કે જે શેભનના સગાભાઈ કવિ ધનપાળે બનાવી છે. તેણે તિલકમંજરીની પીઠિકામાં ઇન્દ્રભૂતિ, વ્યાસ વાલ્મિકાદિકવિઓની સ્તુતિ કરી શ્રી મહેન્દ્રસૂરિની પણ સ્તુતિ કરી છે. પિતાના સમયમાં શાંતિસૂરિ, સૂરાચાર્ય, અભયદેવસૂરિ, વર્ધમાનસૂરિ વિગેરે અનેક વિદ્વાન જૈનાચાર્યોની હસ્તી હવા છતાં તેમની સ્તુતિ નહિ કરતાં આ આચાર્યની જ સ્તુતિ કરવામાં ધનપાલને તેમના ઉપર દઢ ધર્મરાગ અને શોભનના ગુરુ તરીકે સંબન્ધ હોય એ કલ્પના સહેજે કરી શકાય છે. શોભનના ગુરુ આ મહેન્દ્રસૂરિ, કાના શિષ્ય હતા ? કેની પરંપરામાં થયા? એમણે ક્યા અને કેટલા ગ્રંથ લખ્યા? તે વિષે હજી સુધી કોઈ પણ જણાયું નથી. પ્રભાવક ચરિત્રમાં મહેન્દ્રસૂરિને પ્રબંધ છે તેનાથી તેઓ ચાંદ્રગચ્છના વિદ્વાન આચાર્ય હતા એટલું જણાય છે. ૧ જુઓ પ્રભાવક ચરિત્રમાં મહેન્દ્રસૂરિ ચરિત્ર. २ “ सूरिर्महेन्द्र एवैको वैबुधाराधितक्रमः ।
રયામતપ્રૌઢિ વિવિમદ્ વચઃ in તિલકમંજરી ૩૪. 3 तत्रान्यदाययौ चान्द्रगच्छपुष्करभास्करः । શ્રીમુ પાષા શ્રુતપોનિ મહેન્દ્રસુરિચરિત્ર લેક ૧૨.
For Private And Personal Use Only
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શેભનમુનિના ગુરુ.
શોભનમુનિના ગુરુ વિષે બીજો ઉલ્લેખ “પ્રબંધચિંતામણિ માં છે, તેમાં શોભનના ગુરુ શ્રી વર્ધમાનસૂરિ લખ્યા છે, અને ત્રીજો ઉલ્લેખ “સમ્યકત્વ સપ્તતિકાટીકાને છે. તેમાં શ્રી જિનેશ્વરસૂરિ જણાવ્યા છે.
એ વાત તે નક્કી છે કે શોભનના સમયમાં શ્રીવધમાનસૂરિ વિદ્યમાન હતા. તેઓ ઉદ્યોતનસૂરિના ઉત્તરાધિકારી તરીકે ભગવાન મહાવીરની ૩૯ મી માટે બેઠા હતા, અને તેમના શિષ્ય જિનેશ્વરસૂરિ ૪૦મી પાટે થયા, એમ
જૂની પટ્ટાવલિઓથી જણાય છે. પ્રબંધચિંતામણિ જેવા ગ્રંથના ઉલ્લેખની આપણે સર્વથા અવગણને તે ન જ કરી શકીએ તેથી એમ કલ્પના થાય છે કે, શ્રી વર્ધમાનસૂરિ સાથે પણ સર્વદેવને પહેલાં સંબંધ જોડાયે હશે? સર્વદેવ સાધુભક્ત હતા, એટલે આ આચાર્યથી પણ તેણે કંઈક લાભ મેળવ્યું હશે? અને મહેન્દ્રસૂરિ સાથે પાછળથી સંબંધ જોડાઈ વચ્ચે હશે. અથવા વધમાનસૂરિ પાસે શબનમુનિએ થોડું ઘણું અધ્યયન કર્યું હશે તેથી વર્ધમાનસૂરિના ઉલેખમાં કાંઈક સત્યતા જણાય છે. જ્યારે વધમાનસૂરિનો ઉલ્લેખ શક્ય લાગે છે તે તેમના શિષ્ય જિનેશ્વરસૂરિનો ઉલ્લેખ ગુરુના સંબંધથી પાછળના ગ્રંથોમાં થવા સંભવિત છે. ઘણું ગ્રંથકારો આવી ભૂલ સહેજે કરી બેસે છે એટલે
સમ્યકત્વ સપ્તતિકા”ને ઉલ્લેખ તે જ હશે ? ” એ બધું વિચારતાં શોભનના દીક્ષાગુરુ તે મહેન્દ્રસૂરિજ લેવા જોઈએ, એમ મહારી કલ્પના છે. મતલબ કે તિલકમંજરીને સંવાદ હોવાથી અને પ્રભાવકચરિત્ર, એ પ્રબંધચિંતામણિ વિગેરે કરતાં વધુ પ્રામાણિક તથા જૂનું હોવાથી શુભનમુનિના દીક્ષાગુરુ તરીકે મહેન્દ્રસૂરિને માનવા વધારે યોગ્ય છે.
૧ જુઓ “વરતરગચ્છાસિંગ' પૃ. ર૦ (શ્રીજિનવિજયજીસંપાદિત).
For Private And Personal Use Only
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
મહાકવિ શોભનમુનિ અને તેમની કૃતિ. શોભનના દાદાનું નામ “દેવર્ષિ હતું, જેઓ હેટા
દાની અને પંડિત તથા જાતથી બ્રાહ્મણ હતા. શોભનનું ગૃહસ્થ તેમના પુત્ર “સર્વદેવ થયા, તેઓ વિદ્વાન
કુટુંબ કલાપ્રિય અને મહાકવિ હતા. સર્વદેવ; શોભન
ન મુનિના પિતા થતા હતા. મહાકવિ “ધનપાલ શેભનને માટે ભાઈ હતા. તેમની “સુંદરી” નામના એક બહેન હતી કે જેને માટે કવિ ધનપાળે વિકમ સં. ૧૦૨૯માં “વ૪છીનામHTT” (કેશ) બનાવી છે, એમ તે ગ્રંથની પ્રશસ્તિથી જણાય છે. શોભનનું કુટુંબ લાંબાકાળથી વિદ્યાપ્રેમી તથા યશસ્વી હતું.
શોભનના દાદા “સકાશ્ય નગરના હતા. આ નગર પૂર્વ દેશમાં છે. અત્યારે ફકાબાદ જિલ્લામાં “સંકિસ' નામના ગામથી તે પ્રસિદ્ધ છે. સર્વદેવ વ્યવસાય–આજીવિકા માટે માલવાની રાજધાની ઉજયિની (ઉજજેન)માં આવી રહ્યા હતા. પાછળના સમયમાં જ્યારે જે ધારા (ધાર)માં સ્થિરતા કરવા માંડી ત્યારે તે ધારામાં રહેવા આવ્યા. શેભનમુનિની પ્રસ્તુત કૃતિ બહુ જૂની છે. જેને અને
વૈદિકેમાં યમકાદિ શબ્દાલંકારથી છલકાતી શેભનસ્તુતિ- આટલી જૂની કૃતિઓ બહુ જ ઓછી મળે છે. ચતુર્વિશતિકાની-શેભન સ્તુતિની અસર તે પછીના ઘણા કવિ
ટીકાઓ. વિદ્વાન ઉપર થઈ છે. મહાકવિ વાગભટ, અમર૧ ધવપિતિ પ્રસિદ્ધ છે રાનવર્ષિવિભૂષિsi..
- તિલકમંજરી લેક ૫૧. ૨ અત્યારસુધી મળેલા પ્રાકૃતિકમાં આ જૂનામાં જૂને પ્રાકૃતિકે છે.
૩ જુઓ ઇન્ડિયન હિસ્ટોરિકલ કૉટરલી ઇસ્વીસન ૧૮ર૪ પેજ ૧૪૨. “સિદ્ધહેમચંદશાનુશાસનની લઘુત્તિ” માં એક ઠેકાણે લખ્યું છે કે “ સામ્યઃ પત્રિપુત્રા કાવ્યતર :” (૭–૨–૬) નિજસંપાદિત આવૃત્તિના ૫૬૧ પેજમાં) આનાથી સ્પષ્ટ જણાય છે કે સાકાય છે કે પટનાથી ઉતરતું પણ સમૃદ્ધ નગર હતું, તથા મધ્યદેશમાં પ્રસિદ્ધ હતું,
For Private And Personal Use Only
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શેભનતુતિ ચતુર્વિશતિકાની ટીકાઓ. ચંદ્રસૂરિ, કીર્તિરાજપાધ્યાય, મહામહાધ્યાય શ્રી યશોવિજયજી વિગેરેની નેમિનિવણ, નેમનાથ મહાકાવ્ય, ઐન્દ્રસ્તુતિ આદિ કૃતિઓ શેભનમુનિકૃત પ્રસ્તુત કૃતિના અનુકરણ અથવા પ્રેરણાનું ફલ છે. ' શોભનસ્તુતિમાં અનેરી સુંદરતા અને ગંભીરતા હોવાથી અનેક આચાર્યો અને કવિઓએ શેખ કે પરોપકારાર્થે તે ઉપર ટીકાઓ બનાવી છે. જેમાંની નવ ટીકા તે આજકાલ જાણતી છે. એનાથી પ્રસ્તુત કૃતિની મહત્તા ગંભીરતા અને પ્રસિદ્ધિ સહેજે સમજી શકાય તેમ છે. તે ટીકાકારોનાં નામે આ છે –
ધનપાલ, જયવિજયજી, રાજ મુનિ, સૌભાગ્યસાગરસૂરિ, કનકકુશલગણિ, સિદ્ધિચંદ્રગણિ, દેવચંદ્ર, અરબસાગર અને એક બીજા અવચેરિકાર પૂર્વાચાર્ય (આમના નામને પત્તો મને નથી).
વીસમી સદીમાં પણ કટર હરમન યાકેબી વિગેરે વિદ્વાનોએ અંગ્રેજી, હિન્દી, ગુજરાતી વિગેરેમાં આનાં ભાષાન્તરે કર્યો છે. છે. હીરાલાલ રસિકદાસ કાપડિયાએ સ્તુતિચતુર્વિશતિકાની અનેક ટીકા સંપાદિત કરી છે. વિક્રમ સં ૧૯૭૫ મા શ્રીમાન અજિતસાગરસૂરિજી મહારાજે પણ “સરલા ” નામની ટીકા તથા ગુજરાતી ભાષાન્તર કરેલ છે. જે થોડા ટાઈમમાં બહાર પડશે.
“ તારણ.” અહીં મહાકવિ શેભન મુનિની જીવનરેખા ટૂંકાણમાં આલેખી છે. તેમને સત્તા સમય ઈસ્વી ૧૧ મી સદીમાં છે. તેઓ જન્મથી બ્રાહ્મણ અને પાછળથી દીક્ષા લઈ જેનશ્રમણ (મુનિ) થયા હતા. રાજા ભેજ સાથે તેમના આખા કુટુંબને ઘણો મીઠો સંબંધ હતો.
શ્રી ભનની સ્તુતિચતુર્વિશતિકાનાં સુંદર તથા છટાવાળાં ભક્તિ ભર્યા કવને કવિઓને પ્રસન્ન કરનારાં છે. જોકે આને વધુ પ્રચાર કરી ગ્રંથકારને પણ ઓળખે એટલું ઈચ્છી આ નિબંધને અહીં જ પૂરે કરું છું.
શ્રી શેભનમુનિની કૃતિનાં વિશિષ્ટ પદ્યો પરિશિષ્ટમાં આપ્યાં છે.
For Private And Personal Use Only
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
શ્રી શાભન સ્તુતિ ચતુર્વિશતિકાનાં વિશિષ્ટ પદ્મા,
--
આ નિબંધમાં શ્રી રાજન મુનિની કૃતિ ( સ્મ્રુતિ ચતુર્વિશતિકા ) ને પણ પરિચય આપ્યા છે. આનાં પદ્યો ભક્તિ કાવ્ય અને અલંકારની દૃષ્ટિએ ચમત્કારવાળાં છે. તેને રસાસ્વાદ વાચા કરે તેવા આશયથી प्रस्तुत कृति ( श्रीजिनस्तुतिचतुर्विंशतिका ) भांथी अव्ययल अर तथा છંદની દૃષ્ટિએ મહત્ત્વનાં કેટલાંક પદ્યો ચુંટીને અત્રે આપવામાં આવે છે. ( १ )
श्री ऋषभजिनस्तुतिः |
भव्याम्भोजविबोधनैकतरणे ! विस्तारिकर्मावली
रम्भासामज ! नाभिनन्दन ! महानष्टापदाभासुरैः । भक्त्या वन्दितपादपद्म ! विदुषां संपादय प्रोज्झितारम्भासाम ! जनाभिनन्दन ! महान्, अष्टापदाभासुरैः ॥ १ ॥
शार्दूलविक्रीडितम् ।
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
( २ ) श्री रोहिणीस्तुतिः । विशिखशङ्खजुषा धनुषाऽस्तसत्सुरभिया ततनुन्नमहारिणा ।
परिगतां विशदामिह रोहिणीं
सुरभियाततनुं नम हारिणा
( ३ )
समस्तजिनवरप्रार्थना |
विधुतारा ! विधुतारा : !
For Private And Personal Use Only
॥ १६ ॥
द्रुतविलम्बितम् ।
सदा सदाना ! जिना ! जिताघाताघाः ।
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વિશિષ્ટપડ્યો.
तनुतापातनुतापा! हितमाहितमानवनवविभवा ! विभवाः ! ॥१८॥
आर्यागीतिः ।
कालीदेवीस्तुतिः। नगदाऽमानगदा मा
महो ! महोराजिराजितरसा तरसा । घनघनकाली काली बतावतादूनदूनसत्रासत्रा ॥२०॥
आर्यागीतिः ।
श्रीसिद्धान्तस्वरूपम् । श्रान्तिच्छिदं जिनवरागममाश्रयार्थ
माराममानम लसन्तमसङ्गमानाम् । धामाग्रिमं भवसरित्पतिसेतुमस्तमाराममानमलसन्तमसं गमानाम् ॥२३॥
वसन्ततिलका ।
श्रीजिनसमूहध्यानम् । व्रजतु जिनततिः सा गोचरे (२) चित्तवृत्तेः
सदमरसहिताया वोऽधिका मानवानाम् । पदमुपरि दधाना वारिजानां व्यहार्षीत् सदमरसहिताया बोधिकामा नवानाम् ॥२६॥
मालिनीछन्दः ।
For Private And Personal Use Only
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२८
જિનસ્તુતિ ચતુર્વિશતિકાનાં (७)
सिद्धान्तस्तुतिः। सिद्धान्तः स्ताद् अहितहतयेऽख्यापयद् यं जिनेन्द्रः
सद्राजीवः स कविधिषणापादनेऽकोपमानः । दक्षः साक्षाच्छ्रवणचुलुकैर्यं च मोदाद् विहायः--
सद्राजी वः सकविधिषणाऽपादनेकोपमानः ॥ ३१ ॥
मन्दाक्रान्ता ।
(८)
श्रीजिनेन्द्राणां स्तुतिः। जिनवरततिर्जीवालीनामकारणवत्सलाs
समदमहिताऽमारा दिष्टासमानवराऽजया । नमदमृतभुक्पङ्कत्या नूता तनोतु मति ममाऽसमदमहितामारादिष्टा समानवराजया ॥ ४२ ॥
- हरिणीछन्दः । (९)
जिनभारत्याः स्वरूपम् । नित्यं हेतूपपत्तिप्रतिहतकुमतप्रोद्धतध्वान्तबन्धा
- ऽपापायाऽऽसाद्यमानाऽमदन ! तव सुधासारहृया हितानि । वाणी निर्वाणमार्गप्रणयिपरिगता तीर्थनाथ ! क्रियान् मेऽपापायासाद्यमानामदनत ! वसुधासार ! हृद्याहितानि ॥४७॥
- स्रग्धरावृत्तम् । (१०)
समस्तजिनवराणां स्तुतिः। सदानवसुराजिता असमरा जिना भीरदाः
क्रियासु रुचितासु ते सकलभारतीरा यताः ।
For Private And Personal Use Only
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
विशिष्ट पंद्यो.
www.kobatirth.org
सदानवसुराजिता असमराजिनाभीरदा
क्रिया सुरुचितासु ते सकलभा रतीरायताः ॥ ५० ॥
पृथ्वीछन्दः ।
( ११ )
श्रीचक्रधरायाः स्तुतिः ।
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
याsत्र विचित्रवर्णविनतात्मजपृष्ठमधिष्ठिता हुतात्समतनुभाग विकृतधीर समद्वैरिव धामहारिभिः । तडिदिव भाति सान्ध्यधनमूर्धनि चक्रधराऽस्तु सा मुद्दे - समतनुभा गवि कृतधीरसमदवैरिवधा महारिभिः ॥ ७२ ॥
द्विपदीछन्दः ।
( १२ ) श्रीकपर्दियक्षराजस्मृतिः ।
द्विपं गतो हृदि रमतां दमश्रिया प्रभाति मे चकितहरिद्विपं नगे ।
टाये कृतवसतिश्च यक्षरादू
प्रभातिमे चकितहरिद् विपन्नगे ॥ ७६ ॥
रुचिराछन्दः ।
( १३ )
श्रीगोरीदेव्याः स्तुतिः ।
अधिगतगोधिका कनकरुक् तव गौर्युचिताकमलकराज तामरसभास्यतुलोपकृतम् ।
मृगमदपत्रभङ्गतिलकैर्वदनं दधती
For Private And Personal Use Only
कमलकरा जितामरसभाऽस्यतु लोपकृतम् ॥ ८० ॥
तत्कुटकवृत्तम् ।
૨૯
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
30
www.kobatirth.org
જિનસ્તુતિ ચતુર્વિશતિાનાં
( १४ ) श्रीनेमिजिनस्तुतिः ।
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
चिक्षेपोर्जितराजकं रणमुखे यो लक्ष्यसंख्यं क्षणादक्षामं जन ! भासमानमहसं राजीमतीतापदम् । तं नेमिं नम नम्रनिर्वृतिकरं चक्रे यदूनां च यो दक्षामञ्जनभासमानमहसं राजीमतीतापदम् ॥ ८५ ॥ शार्दूलविक्रीडितम् ।
(१५) अम्बादेव्याः स्तुतिः |
हस्तालम्बितचूतलुम्बिलतिका यस्या जनोऽभ्यागमद् विश्वासेवितताम्रपादपरतां वाचा रिपुत्रासकृत् । सा भूर्ति वितनोतु नोऽर्जुनरुचिः सिंहेऽधिरूढोल्लसद् -- विश्वासे वितताम्रपादपरताऽम्बा चारिपुत्राऽसकृत् ॥ ८८ ॥
शार्दूलविक्रीडितम् ।
( १६ ) श्रीपार्श्वनाथस्तुतिः ।
मालामालानबाहुर्दधददधदरं यामुदारा मुदारा
लीनालीनामिहाली मधुरमधुरसां सूचितो माचितो मा ।
पातात् पातात् स पार्श्वे रुचिररुचिरदो देवराजीव राजीपत्राssपत्त्रा यदीया तनुरतनुरवो नन्दको नोदको नो ॥ ८९ ॥
स्रग्धरावृत्तम् ।
( १७ )
जिनेन्द्राणां स्तुतिः ।
राजी राजीववक्त्रा तरलतरलसत्केतुरङ्गत्तुरङ्गव्यालव्यालप्रयोधाचितरचितरणे भीतिहृद् याऽतिहृद्या ।
For Private And Personal Use Only
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
વિશિષ્ટ પૂછો.
सारा साऽऽराज्जिनानामलममलमतेर्बोधिका माऽधिकामादव्यादव्याधिकालाननजननजरा त्रासमानाऽसमाना ॥ ९० ॥
स्रग्धरावृत्तम् ।
( १८ ) जिनवाणीस्तुतिः ।
( १९ )
श्रीवैरोट्यादेव्याः स्तुतिः ।
सद्योऽद्योगभिद्वागमलगमलया जैनराजीनराजीमूता नूतार्थधात्रीह ततहततमः पातकापातकामा । शास्त्री शास्त्री नराणां हृदयहृदयशोरोधिकाऽबाधिका वाssदेया देयाद् मुदं ते मनुजमनु जरां त्याजयन्ती जयन्ती ॥१९१॥
स्रग्धरावृत्तम् ।
याता या तारतेजाः सदसि सदसिभृत् कालकान्तालकान्ताऽपारिं पारिन्द्रराजं सुरखसुरवधूपूजिताऽरं जितारम् ।
सा त्रासात् त्रायतां त्वामविषमविषभृद्भूषणाऽभीषणा मीहीनाहीनाग्र्यपत्नी कुवलयवलयश्यामदेहाऽमदेहा ॥ ९२ ॥ ( २० ) श्रीमहावीरजिनस्तुतिः ।
ममदमर शिरोरुहस्रस्तसा मोदनिर्निद्रमन्दा
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
रमालारजोरञ्जितांहे ! घरीत्रीकृताऽ
वन ! वरतम सङ्गमोदारता रोदिताऽनङ्गनार्याव
लीला देहेक्षिता मोहिताक्षो भवान् ।
मम वितरतु वीर ! निर्वाणशम्र्माणि जातावतारो
धराधीशसिद्धार्थधाम्नि क्षमालङ्कृताऽ
धनवरत सङ्गमोदारतारोदिताऽनङ्गनार्याव !
૧
For Private And Personal Use Only
लीलापदे हे क्षितामोहिताक्षोभवान् ॥ ९३ ॥ अर्णवदण्डकच्छन्दः।
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શ્રી વિજયધર્મસૂરિ જૈન ગ્રંથમાળાનાં પુસ્તક.
નંબર. નામ. ભાષા. કર્તા યા સંપાદક. કિંમત. ૧ વિજયધર્મસૂરિ વર્ગવાસ પછી. ગુજરાતી. શ્રીવિદ્યાવિજય ૨-૮-૦ ૨ ધર્મવિયોગમાળા
સં. કાવ્ય. શ્રી હિમાંશુવિજય -૨–૦ ૩ પ્રમાણનયતવાલેક (સટીક) સં. ન્યાય , ૦-૧૪-૦ ૪ શ્રાવકાચાર
હિન્દી શ્રીવિદ્યાવિજ્ય. -૪-૦ પ વિજયધર્મસૂરિ કે વચનકુસુમ ,
એ ,
૦-૪-૦ ગુજરાતી
૦-૪-૦ ૭ સેઇઝ ઑફ વિજયધર્મસૂરિ અંગ્રેજી ડૉ. કો –૪-૦ '૮ જયન્તપ્રબંધ
સંસ્કૃત-ગુ. શ્રાહિમાંશુવિજય ---૦ ૯ વિજયધર્મસૂરિ અષ્ટપ્રકારી પૂજા હિન્દી શ્રીવિધાવિજય ૧-૪-૦ ૧૦ આબૂ (૭૦ ફેટા સાથે) ગુજરાતી શ્રી જયન્તવિજય ૨-૮-૦ ૧૧ વિજયધર્મસરિ
ધી. એ. શાહ ---- ૧૨ શ્રાવકાચાર
શ્રીવિદ્યાવિજય ૯-૩-૦ ૧૩ શાણું સુલતા
૦-૭-૦, ૧૪ સમયને ઓળખો ભાગ ૧ લે
૦-૧૨૦ ૧૫ , ભાગ ૨ જો
૦-૧૦૦૦ ૧૬ એન આઇડીયલમંક
અંગ્રેજી એ. જે. સુનાવાલા ૫-૦-૦ ૧૭ સમ્યકતપ્રદીપ
ગુજરાતી ઉ. શ્રીમંગલવિજય -૪–૦ ૧૮ વિજયધર્મસૂરિ અષ્ટપ્રકારી પૂજા , ૧૪ જેની સપ્તપદાથી
સંસ્કૃત ન્યાય શ્રીહિમાંશુવિજય૦-પ-૦ ૨૦ બ્રહ્મચર્ય દિગદર્શન ગુજરાતી શ્રીવિજયધર્મસૂરિ ૦-૩-૦
હિન્દી ૨૨ વક્તા બને
ગુજરાતી શ્રીવિદ્યાવિજય ૦-૬-૦ ૨૩ મહાકવિશેનમુનિ અને તેમની કૃતિ ગુજરાતી શ્રીહિમાંશુવિજય ૦-૩-૦ ૨૪ બ્રાહ્મણવાડા
, શ્રી જયંતવિજય ૦૯-૪-૦ ૨૫ જેનતત્વજ્ઞાન
ગુજરાતી શ્રીવિજયધર્મસૂરિ –૪-૦ ૨૬ ઉત્તરાધ્યયનસૂત્ર ભાગ ૪.(કમળ સંયમી ટીકા)સં. શ્રીજયન્તવિજય૩-૮-૦ ર૭ પ્રમાણુન્યતત્ત્વાલક-પ્રસ્તાવના સંસ્કૃત શ્રી હિમાંશુવિજય -a-૦
For Private And Personal Use Only
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વિશિષ્ટ પુસ્તકો.
વક્તા બના: - ઢંકાઇ રહેલી વકતૃત્વ શક્તિના વિકાસ કરવાની દચ્છા રાખનાર હરકોઈ આ પુસ્તકને વાંચે. પોતાની અજબ વકતૃત્વ શક્તિથી દ્વારા મનુધ્યેોની સભાને ડેલાવનાર, રાજા મહારાજાને ચમકૃત કરનાર પ્રખર વક્તા મુનિરાજ શ્રી વિદ્યાવિજયજી મહારાજે પોતાના પચ્ચીશ વર્ષને અનુભવ આમાં નાખ્યા છે. સાધુ કે ગૃહસ્થ કાઇપણ ઉપદેશક આ પુસ્તકને વાંચી ખેલવાની સારી શક્તિ મેળવી શકે છે. કિંમત -૬-૦ છે.
આવ્યૂ: પહેલા ભાગ ) આબૂ પર્વત ઉપર રહેલાં જૈન-અજૈન દરેક પ્રસિદ્ધ સ્થલા વિષે આમાં પ્રામાણિક માહિતી આપી છે. ૭૫ ફોટા આ પુસ્તકમાં આપ્યાં છે. આ ગ્રંથના કર્તા મુનિરાજ શ્રી જય'તવિજયજી મહારાજ છે. કિંમત રૂા. ૨-૮-૦
સમયને આળખા—( ભાગ ૧-૨ ) સામાજિક કુરઢ સામે ભેો બળવો જગાડનાર મુનિરાજ શ્રી વિધાવિજયજી મહારાજના લખેલા અનેક ક્રાંતિકારી લેખે આ બન્ને ભાગામાં છે. બન્ને ભાગની કિંમત રૂા. ૧-૬-૦
For Private And Personal Use Only
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir મુનિ શ્રી હિમાંશુવિજયજીનાં પુસ્તકો. - ( સંશોધિત તથા રચેલાં. ) | 1 પ્રમાણનયતત્ત્વાલક સટીક ( ન્યાય ):-વાદિ દેવસૂરિના આ ગ્રંથ જેનામાં પ્રસિદ્ધ છે. આના ઉપર 5. રામગોપાલાચાર્યની છાત્રોને ઉપયોગી { થાય તેવી ટીકા છે. પહેલી જ વાર તે ટીકા સાથે મૂળ સૃ થને નવી પદ્ધતિએ સશોધિત કરવામાં આવ્યા છે. ખાસ કરી આની પ્રસ્તાવનામાં જૈન ન્યાય વિષે સારો પ્રકાશ પાડ્યો છે. મૂળ ગ્રંથકારના જીવન વિષે તથા ગ્રંથ વિષે છે જાણવા જેવી ઘણી બાબતો આમાં લખી છે. કિંમત 14 આના. ર જેની સપ્તપદાથી (ન્યાય):-જૈન ન્યાયમાં પ્રવેશ કરવા માટે આ ગ્રંથ તક સંગ્રહની ગરજ સારે છે. આમાં જૈન પ્રમેય અને જેના પ્રમાણેનું વર્ણ ના ટૂંકાણમાં સુંદર રીતે કર્યું છે, દરેક વિદ્યાર્થીઓને ભણવામાં સુલભ પડે તે માટે આમાં ચાર પરિશિષ્ટો ગુજરાતીમાં યોજ્યાં છે. પ્રસ્તાવનામાં ગ્રંથ અને ગ્રંથકારની આલોચના કરી છે. આના કર્તા શ્રી યશસ્વત સાગર ગણિ છે. કિંમત પાંચ ના. 3 સિદ્ધહેમચંદ્રશબ્દાનુશાસનધુવૃત્તિ (વ્યાકરણ): કલિકાળ સર્વ જ્ઞ શ્રી હેમચન્દ્રાચાર્યના વ્યાકરણની મહત્તા મેટામેટા વિદ્વાનો જાણી ગયા છે. { આ વ્યાકરણ સિદ્ધરાજ સોલંકીની પ્રાર્થનાથી બન્યું છે સરલ અને પૂર્ણ છે નવી પદ્ધતિએ આને સંપાદિત કર્યું છે. વિવિધ દૃષ્ટિએ ઉપયોગી આમાં સાત પરિશિષ્ટો જ્યાં છે. મહત્ત્વની પ્રસ્તાવના અને વિષયાનુક્રમ પણ છે. હું કઠિન સ્થલે ટિપ્પણ પણ કર્યું છે. આ ગ્રંથને શ્રી આણ દજી કલ્યાણ૦૦ ની - પેઢીએ બહાર પાડ્યો છે. ત્યાંથી રૂપીઆ કાા માં મળી શકે છે. { 4 ધર્મ વિયોગમાળા (કાવ્ય):- શ્રી વિજયધર્મસૂરિના નિર્વાણ પછી | તેમના વિયોગથી આ કાવ્યની ઉત્પત્તિ થઈ છે. આમાં સંસ્કૃત વિગેરે સાત ભાષાઓનાં 77 પડ્યો છે. કાવ્યપ્રેમીઓ આને પસંદ કરે છે. કિં. દ). 5 જયન્ત પ્રબંધા (ચરિત્ર ): - આમાં શાંતમૃતિ મુનિરાજ શ્રી જયંત| વિજયજીના ટ્રેક પરિચય છે. ગ્રંથ સંસ્કૃત ભાષાની કવિતામાં છે. ગુજરાતી અનુવાદ પણ સાથે જ તે - અથવા. serving Jinshasan થાન, જાતિ કાર્યાલય–નગરશે. કરિ જૈન ગ્રંથમાળા મારકીટ રતનપોળ " 044311 6 ઉજજૈન ( માળવા ) ( માળવા) અમદાવાદ, gyanmandir@kobatirth.org નોટ?—બીજા પુસ્તકો માટે ગ્રંથમાળાનું સૂચીપત્ર મગાવો. For Private And Personal Use Only