Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAdhyamika zikSA aura sarakArI dRSTi ____7 zrImatI suSamA aror3A (zodha sahAyaka, sAhitya saMsthAna, rAjasthAna vidyApITha, udayapura) buddhi eka aisA tattva hai jisake kAraNa manuSya ko anya saba prANiyoM se zreSThatama samajhA jAtA hai| pratyeka vyakti meM kucha na kucha antanihita kSamatAe~ hotI haiM, AvazyakatA hai una antanihita kSamatAoM ko jAgRta kara vyakti ko unase paricita karAne kI, tAki vaha una kSamatAoM kA ucita upayoga kara pragati kI ora agrasara ho ske| rASTra zabda hameM kisI deza-vizeSa kI bhaugolika sthiti, parvata, nadiyA~, maidAna athavA usake mAnacitra aura bhUkhaNDa-vizeSa kA hI avabodha nahIM karAtA, varan rASTra zabda vAstava meM kisI deza-vizeSa ke nivAsiyoM (nAgarikoM) evaM unakI cetanA kA avabodhaka hai| kisI deza-vizeSa kI saMskRti, sabhyatA, rahana-sahana, khAnapAna Adi vahA~ ke nAgarikoM ke jIvana se Avazyaka rUpa se jur3e rahate haiN| pratyeka rASTra kI buniyAda vahA~ ke nAgarikoM ke caritra para nirbhara karatI hai, kyoMki vyakti-caritra se samUha-caritra va rASTra-caritra kA nirmANa hotA hai| vyakti-caritra ke abhAva meM rASTra kI pragati kI kAmanA karanA bhI duSkara hai| vyakti-caritra ke nirmANa kA kArya zikSA dvArA kiyA jAtA hai| rAjasthAna ke rAjyapAla raghakulatilaka ke zabdoM meM "lokatantra kisI bhI deza meM tabhI Tika sakatA hai, jaba vahA~ ke nAgarika usakA artha samajhate hoN|" aura artha samajhAne kA yaha kArya zikSA dvArA hI saMbhava hai| unakA vicAra hai ki-"hamameM buddhi, zakti yA sAdhanoM kI kamI nahIM haiM, zikSA va prazikSaNa kI kamI hai|"1 santa sukarAta ke matAnusAra zikSA kA tAtparya saMsAra ke sarvamAnya vicAroM ko, jo pratyeka manuSya ke mastiSka meM svabhAvata: nihita hote haiM, prakAza meM lAnA hai| eDIsana kA kathana hai ki jaba zikSA mAnava-matiSka para kArya karatI hai to vaha usake sadguNoM aura pUrNatA ko bAhara lAkara vyakta kara detI hai / phoyabela kA vicAra hai ki zikSA eka prakriyA hai jo ki bAlakoM kI anta:zaktiyoM ko bAhara prakaTa karatI hai| mahAtmA gAMdhI kahate haiM ki zikSA se abhiprAya bAlaka evaM manuSya ke zarIra, mana aura AtmA meM nihita sarvottama zaktiyoM ke prakaTIkaraNa se hai| ravIndranAtha Taigora kI mAnyatA hai ki zikSA kA artha mastiSka ko isa yogya banAnA hai ki vaha satya kI khoja kara sake aura usa tathya ko apanA banAte hue usako vyakta kara sake / pro0 hornI kI dhAraNA hai ki zikSA zArIrika evaM mAnasika rUpa se vikasita sacetana mAnava ke apane bauddhika, udgha gAtmaka aura icchAtmaka vAtAvaraNa se sarvathA anukUlana hai| besiMga kA mata hai ki zikSA kA kArya vyakti ko vAtAvaraNa meM isa sImA taka vyavasthApita karanA hai, jisase vyakti evaM samAja donoM ke lie mahAn santoSajaka lAbha prApta ho sake / pro0 jemsa ke kathanAnusAra zikSA kArya-sambandhita ajita AdatoM kA saMgaThana hai jo vyakti ko usake sAmAjika evaM bhautika vAtAvaraNa ke yogya banAtI hai| isI prakAra baTalara kI dhAraNA hai ki zikSA 1. zivirA--disambara, 1977, pR0 268.
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ __ 34 karmayogI zrI kesarImalajI surANA abhinandana grantha : tRtIya khaNDa prajAti kI AdhyAtmika zakti ke sAtha vyakti kA kramika sAmaMjasya hai| TI remaNTa kA kahanA hai ki zikSA vikAsa kA vaha krama hai jisake dvArA manuSya apane ko zaizavAsthA se paripakvAvasthA taka AvazyakatAnusAra bhautika, sAmAjika evaM AdhyAtmika vAtAvaraNa ke anukUla banA letA hai|' niSkarSataH zikSA mAnava-vyaktitva ke sarvAMgINa vikAsa evaM sudRr3ha caritra-nirmANa ke sAtha-sAtha vAtAvaraNa ke anukUla Dhalane kI kSamatA bhI pradAna karatI hai| zikSA mAnava-jIvana kA zuddhikaraNa hai-saMskAra hai| mahAvIra ne kahA- "pahama NANaM tao dayA" arthAt sarvaprathama jJAna aura phira kriyA / jJAna yA zikSA hamAre sahI netra haiM jinake dvArA hama acche-bure kA viveka kara sakate haiM, jIvana kA vikAsa kara sakate haiN| saMsAra ke sabhI unnata dezoM kI unnati kA mUla usa deza ke nAgarikoM kA zikSita honA hai|' kisI rASTra kI unnati kA mUla vahA~ kI zikSita janatA hai, taba yaha Avazyaka ho jAtA hai ki zikSA jaise mahattvapUrNa pahalU para vahAM kI sarakAra kI upayukta dRSTi ho / svatantratA se pUrva aMgrejoM dvArA hamAre deza meM jisa zikSA kI vyavasthA kI gayI , usakA mAdhyama aMgrejI bhASA thI aura zikSA kA lakSya bhAratIyoM meM se kevala klarka paidA karanA thA / ucca pada aMgrejoM ke lie surakSita the| usa samaya sarakArI naukarI bhI kevala aMgrejI par3he-likhe yuvakoM ko hI pradAna kI jAtI thii| durbhAgya se svatantratA ke pazcAta zikSA bhArata meM sadaiva upekSA kI vastu banI rahI / hamArI zikSA-vyavasthA Aja bhI usI briTiza zikSA-vyavasthA para AdhArita hai / aneka prayatnoM ke bAda bhI hamArI zikSA ke mUla DhA~ce meM parivartana na kiyA jA sakA / san 1950 meM hamAre saMvidhAna dvArA yaha ghoSaNA kI gayI thI ki Ane vAle bIsa varSoM meM bhAratavarSa ke 6 se 14 varSa ke sabhI baccoM ko niHzulka prAthamika zikSA pradAna kara dI jAyagI, lekina Aja taka bhI hama usa lakSya ko pUrA nahIM kara pAye haiM aura aba yaha avadhi 15 varSa aura bar3hAkara san 1985 taka kara dI gayI hai| 6 se 14 to kyA 6 se 11 varSa taka ke sabhI bAlakoM ko hama skUloM meM nahIM lA pAye, tathApi kucha rAjyoM jaise madrAsa va kerala meM vartamAna samaya meM anivArya rUpa se niHzulka mAdhyamika zikSA pradAna kI jA rahI hai evaM vahA~ kA sAkSaratA pratizata bhI anya rAjyoM kI apekSA adhika hai| zikSA jaise mahattvapUrNa viSaya ko nIti-nirdezaka tattvoM meM rakhA gayA jise pUrNa karanA sarakAra kA kevala naitika dAyitva hogaa| isa lakSya ko pUrA na kara pAne kA kAraNa yaha hai ki Aja bhI bahuta se gA~va aise haiM jahA~ vidyAlaya na hone ke kAraNa vahA~ ke bacce zikSA nahIM prApta kara pAte / bahuta se vidyAlaya aise haiM jahA~ kevala eka hI adhyApaka hai aura vahI samasta prAthamika kakSAoM meM adhyApana kArya karatA hai| jahA~ vidyAlaya haiM bhI, unameM bhI bahuta se sthAna durgama hone ke kAraNa vahA~ kisI prakAra kA nirIkSaNa nahIM ho pAtA / prAthamika vidyAlayoM meM vidyamAna bhaya va AtaMka ke kAraNa prAthamika zikSA meM apavyaya va avarodhana kI samasyA bhI hamAre sammukha muMha bAye khar3I hai / adhika se adhika chAtroM ko vidyAlaya meM Ane hetu prerita karane ke lie hameM na kevala ni:zulka zikSA kI hI vyavasthA karanI hogI varan adhika nirdhana gA~va ke chAtroM ke lie pAThya-pustakoM evaM vidyAlayI veza-bhUSA kI suvidhA bhI pradAna karanI hogii| vidyAlayoM meM bahuta se aise bAlaka bhI Ate haiM, jinheM pUrA bhojana bhI upalabdha nahIM hotA aura bhUkha ke kAraNa ve ThIka se par3hAI nahIM kara pAte / kucha chAtra vidyAlayoM meM vidyanAna AtaMka ke bhaya se bIca meM hI skUla chor3a dete hai| ata: apavyaya va avarodhana kI samasyA ke samAdhAna ke lie Avazyaka hai ki samucita nirIkSaNa ke dvArA vahA~ ke AtaMkapUrNa vAtAvaraNa ko samApta kiyA jAya, sAtha hI vidyAlayoM meM chAtroM ke lie alpAhAra kI vyavasthA bhI Avazyaka hai| yadyapi sarakAra dvArA prAthamika skUloM meM vidyArthiyoM ke lie alpAhAra kI vyavasthA kI gayI hai, lekina vaha saba una taka pahuMca hI nahIM pAtA hai| - 0 1. zikSA ke tAttvika siddhAnta : zikSA kI paribhASA-rAmabAbU gupta, pR06-13. 2. paM0 udaya ra abhinandana grantha, pR0 48.
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAdhyamika zikSA aura sarakArI dRSTi 35 bhArata grAmoM kA deza hai. ataH AvazyakatA hai prAthamika zikSA ke grAmINa vAtAvaraNa ke anukUla hone kii| lekina mAtra pustakIya jJAna pradAna karane vAlI prAthamika zikSA grAmINa bAlakoM ko unake kRSi sambandhI kAryoM ke lie vyAvahArika jJAna pradAna nahIM krtii| chuTTiyoM kI vyavasthA bhI aisI hai ki ve khetI meM koI sahayoga nahIM kara pAte / gA~voM ke adhikAMza bacce apane mAtA-pitA ke sAtha khetoM para kArya karate haiM aura isI lAlaca se una baccoM ko skUla nahIM bhejA jaataa| yadi satrIya vyavasthA isa prakAra ho ki unheM chuTTiyA~ usI samaya meM hoM, jabaki khetoM meM unake sahayoga kI AvazyakatA hai to apekSAkRta adhika bAlakoM ko skUla taka lAne meM suvidhA rhegii| san 1976 taka prAthamika zikSA paMcAyatoM ke adhikAra kSetra meM rahane ke kAraNa bhI upekSita banI rhii|| __ jahA~ taka mAdhyamika zikSA kA prazna hai vahA~ bhI hamArI zikSA-vyavasthA kA DhA~cA sampUrNa deza meM kabhI bhI eka samAna nahIM rahA, jisake kAraNa chAtroM ko aneka samasyAoM kA sAmanA karanA par3atA hai| sarakArI naukariyoM meM Aye dina sthAnAntaraNa hote rahate haiM aura sthAnAntaraNa ke kAraNa yadi koI chAtra apane mAtA-pitA ke sAtha eka rAjya se dUsare rAjya meM calA jAtA hai, to kaI bAra usakA pUrA eka satra vyartha hI calA jAtA hai| saMvidhAna meM sarakAra ke kAryoM kA vibhAjana tIna sUciyoM meM kiyA gayA hai| kendrIya sarakAra dvArA kie jAne vAle kArya kendrIya sUcI meM, rAjya sUcI meM rAjyoM dvArA kiye jAne vAle kAryoM kA vivaraNa hai tathA samavartI sUcI meM ve viSaya rakhe gaye haiM, jinheM kendra aura rAjya sarakAra milakara karate haiN| ina viSayoM para kendra sarakAra rAjya sarakAroM ko salAha to de sakatI hai lekina use mAnanA na mAnanA rAjya sarakAroM kI icchA para nirbhara karatA hai| kendra zAsita pradezoM ko chor3akara anya sabhI rAjyoM ke zikSA sambandhI kArya san 1976 taka rAjya sUcI ke antargata the / isalie kendra sarakAra sadaiva zikSA ke prati udAsIna dRSTikoNa apanAtI rhii| zikSA vyavasthA meM sudhAra ke lie samaya-samaya para kendra sarakAra dvArA aneka Ayoga sthApita kie gae aura una AyogoM ne adhyayana ke pazcAt aneka sujhAva bhI die, lekina zikSA rAjyoM kA viSaya hone ke kAraNa kendra sarakAra una sujhAvoM ko lAgU karane ke lie rAjyoM ko bAdhya nahIM kara skii| __san 1952 meM DA0 e0 lakSmaNasvAmI mudAliyara kI adhyakSatA meM mudAliyara Ayoga kA gaThana zikSA meM sudhAra hetu Avazyaka sujhAva dene ke lie kiyA gayA / apane adhyayana ke pazcAt isa Ayoga ne san 1953 meM eka riporTa peza kI aura hAI skUla ke sthAna para uccatara mAdhyamika skUloM kI sthApanA kA sujhAva diyA tathA 8+3 +3 kI zikSA-paddhati kA parAmarza diyA, lekina isa Ayoga ke sujhAvoM ko bhI sabhI rAjyoM ne svIkAra nahIM kiyaa| Aja bhI kaI rAjyoM meM vahI prAcIna iNTara paddhati pracalita hai| Ayoga ne bahu uddezIya uccatara mAdhyamika vidyAlayoM kI sthApanA kA bhI sujhAva diyA tathA grAmINa kSetroM meM kRSi ko zikSA ke sAtha jor3ane kI bAta khii| lekina isa Ayoga ke sujhAvoM ko jahA~ lAgU kiyA gayA vahA~ bhI mAdhyamika zikSA meM koI sudhAra nahIM ho paayaa| san 1964 meM DA0 DI0 esa0 koThArI kI adhyakSatA meM koThArI kamIzana kA gaThana mAdhyamika zikSA meM sudhAra kI dRSTi se kiyA gyaa| isa kamIzana ne apanI riporTa san 1966 meM dI, jisameM 10+2+3 kI zikSA vyavasthA kA prAvadhAna rakhA gyaa| jisameM kakSA 10 taka pratyeka chAtra sAmAnya rUpa se sabhI viSayoM kA adhyayana karegA aura + 2 meM use vyAvasAyika zikSA pradAna kI jaayegii| 10+2 arthAt hAyara saikaNDarI pAsa karane ke bAda kevala yogya chAtroM ke hI vizvavidyAlayI zikSA meM praveza kA prAvadhAna isa nIti meM rakhA gayA / isa zikSA vyavasthA kA yaha uddezya rakhA gayA ki 10+2 taka kI zikSA prApta karane ke bAda pratyeka chAtra svatantra rUpa se AjIvikA kamAne ke yogya ho sake / lekina zikSA rAjya-sUcI meM hone ke kAraNa isa Ayoga ke sujhAvoM kA bhI vahI hAla huA jo pahale hotA rahA, arthAt ise kevala kucha hI rAjyoM dvArA svIkAra kiyA gayA aura jahA~ yaha vyavasthA lAgU huI vahA~ bhI ise saphalatA prApta nahIM huii| sabase bar3I viDambanA yaha hai ki svayaM sarakAra bhI zikSA se sambandhita nIti ke bAre meM ekamata nahIM hai|
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 karmayogI zrI kesarImalajI surANA abhinandana grantha : tRtIya khaNDa jaise hI sarakAra badalatI hai, zikSA sambandhI nIti meM parivartana kara diyA jAtA hai| isa prakAra koI zikSA-nIti lAgU bhI nahI ho pAtI aura usa para vyaya kiye gaye lAkhoM rupaye barbAda ho jAte haiN| san 1976 meM zikSA ko rAjya-sUcI se haTAkara samavartI sUcI meM sammilita kiyA gayA, isa DAMvADola nIti ke kAraNa zikSA kI sthiti nirantara dayanIya hotI jA rahI hai| mAdhyamika zikSA kI eka viDambanA yaha hai ki eka yuvaka 16 varSa kI Ayu meM mAdhyamika zikSA pUrNa kara letA hai, jabaki sarakArI naukarI prApta karane kI nyUnatama Ayu 18 varSa rakhI gayI hai, aisI sthiti meM do varSa taka vaha chAtra kyA kare? vivaza ho use vizvavidyAlaya meM praveza lenA par3atA hai aura jaba ucca zikSA prApta karake lauTatA hai to svayaM ko atyanta asahAya va bekArI kI avasthA meM pAtA hai / aba bhI vaha usI naukarI ko atyanta kaThinAI se pAtA hai, jo use mAdhyamika zikSA ke bAda mila jAnI cAhie thii| hamArI zikSA kI eka anya bar3I kamI usakA pustakIya honA hai| hamArA sArA pAThyakrama kevala pAThyapustakoM meM simaTA huA hai| kITsa ne apanI eka kavitA meM yaha vicAra vyakta kiye the ki apUrNa pUrNa se acchA hai tAki hama kucha pAne kA prayAsa karate rheN| lekina hamArI pAThya-pustakoM meM usa sAmagrI yA anya srotoM kA saMketa kahIM bhI nahIM milatA hai jahA~ usake viSaya meM vistRta jAnakArI prApta kI jA ske| aisI sthiti meM chAtra pAThyapustakoM meM simaTe sImita jJAna ko pUrNa mAnakara eka bhramapUrNa sthiti meM jIte haiN| hamArI zikSA ke bAre meM sadaiva yaha kahA jAtA hai ki yaha kevala saiddhAntika hai, vyavahArika nhiiN| eka zikSita vyakti bhI una siddhAntoM ko jinakA usane adhyayana kiyA hai vyavahAra meM pariNata nahIM kara pAtA hai, kyoMki zikSA mantroccAraNa athavA zukapATha kI taraha banI rahI aura DigrIdhArI yuvaka use zukapATha kI taraha hI gale utArate gye| Aja jaba zikSA ko vyAvahArika rUpa pradAna karane kI AvazyakatA hameM anubhava huI, usake lie aneka yojanAe~ banAyI gayIM, lekina unheM lAgU karane meM aneka sImAe~ bAdhaka siddha huiiN| pahalI sImA thI-saMlagna vyaktiyoM kI prbhaahiintaa| siddhAnta ko vyAvahArika rUpa dene ke lie una vyaktiyoM ko padAsIna kiyA gayA, jinake pAsa moTe camakadAra pramANa-patra to the, para vyAvahArika anubhava nahIM the| ye padAdhikArI totA-zailI meM siddhAnta-pATha to kara sakate the, para kisI bhI siddhAnta ko AcaraNa kI sahI zakla nahIM de sakate the| dUsarI kamI rahI--pariveza se aparicaya kI / vyAvahArika nItiyA~ itanI kalpanAzIla rahIM ki kRSi-pradhAna pradeza meM saMgIta aura silAI kI zikSA ke kendra banAtI rahIM aura audyogika nagaroM meM kRSi sambandhI jJAna kA pracAra karatI rhiiN| yahI kAraNa hai ki svAtantryoparAnta zikSA, jIvana se sambaddha rahane kI nATakIyatA prazita karate hue bhI hamezA jIvana se asampRkta rahI / vaha kAgaja para yojanAoM ke jhaNDe bulanda karatI rahI aura apanI antanihita vAstavikatAoM meM parAjita hotI rhii| eka tarapha vaha AdarzoM ke svapnaloka nirmita karatI rahI, dUsarI ora yathArtha kI khuradarI jamIna para piTatI rahI / pariNAma yaha huA ki deza meM bekArI kI surasA muMha pasAratI gaI, pratibhA ucita sthAna na pAkara kuNThAgrasta hotI gaI aura jana-jana meM hatAzA kA mAhaula ubharatA gyaa|' zikSA-prazAsana evaM zikSA se sambandhita nIti-nirdhAraNa kA kArya sadaiva aise logoM ke hAthoM meM sauMpA gayA, jinakA zikSA se koI bhI sIdhA sambandha nahIM thaa| isalie zikSA sadaiva galata hAthoM kA khilaunA mAtra banakara raha gaI / Aja bhI hama usI mUla zikSA-nIti para cala rahe haiM, jo hameM briTizoM dvArA pradAna kI gaI thii| hama apanI nItiyA~ videzoM se udhAra lete rahe haiM, jo nIti videzoM meM asaphala ho jAtI hai unheM hI hamAre yahA~ prayoga ke taura para 1. zivirA--patrikA ; akTUbara, 1977, pR0 175.
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAdhyamika zikSA aura sarakArI dRSTi 37 . lAgU kiyA jAtA hai / jabaki AvazyakatA hai apane deza kI mUla anivAryatAoM ko samajhakara unake AdhAra para naye sire se zikSAnIti ke nirmANa kii| hamArI zikSA-nIti meM mUlyAMkana kA tarIkA bhI bahuta galata rakhA gayA hai| varSa bhara meM hone vAlI kevala likhita vArSika parIkSA ko hI chAtra kI yogyatA va ayogyatA kA AdhAra mAnA jAtA hai, cAhe usameM chAtra kinhI tarIkoM ko apanAkara aMka prApta kara leN| Antarika mUlyAMkana kI vyavasthA hone para bhI adhyApakoM dvArA mAtra aupacArikatA pUrI kI jAtI hai, jabaki vAstava meM varSa bhara ke nirIkSaNa ke AdhAra para hI Antarika mUlyAMkana kA kArya pUrA kiyA jAnA cAhie / maukhika parIkSAe~ bhI mUlyAMkana kA uttama tarIkA haiM, ata: unheM bhI parIkSA meM sammilita kiyA jAnA caahie| hamArI zikSA kA koI rASTrIya svarUpa nahIM hai| uccatara mAdhyamika stara kI zikSA se sambandhita pratyeka rAjya kI apano yojanAe~ haiM, apane pAThyakrama haiM / ina yojanAoM aura pAThyakramoM meM koI tAlamela bhI nahIM hai| isa anizcitatA aura bhinnatA ke kAraNa isa stara kI zikSA kI upekSA aura durdazA kA sahaja hI anumAna lagAyA jA sakatA hai| jabaki honA yaha cAhie thA ki rASTrIya jIvana meM isake mahattva ko samajhate hue, pratyeka nAgarika ke lie isa stara kI anivArya zikSA ke lakSya ko dRSTigata rakhate hue isameM ekarUpatA, nizcitatA aura rASTra nirmANa kI apekSAoM ko dhyAna meM rakhate hue isakI rASTrIya stara para vyavasthA kI jAnI cAhie thii|' ___ hamArI zikSA chAtroM meM caritra-nirmANa kA kArya nahIM kara pA rahI hai-zikSA para yaha Aropa Aye dina sunane meM AtA hai / isakA sabase bar3A kAraNa adhyApakoM ke bIca vidyamAna vetanamAna kA antara hai| eka prAthamika kakSA ke adhyApaka ko jo chAtroM ko sA~ce kI taraha DhAlatA hai, itanA kama vetana milatA hai ki vaha nirantara abhAvoM se TUTatA jA rahA hai aura apanA dhyAna chAtroM kI ora nahIM lagA pAtA, dUsarI ora ucca zikSA ke eka prAdhyApaka ko jo dina meM kevala do-tIna ghaNTe hI adhyApana kArya karatA hai, itanA adhika vetana diyA jAtA hai ki vaha usa dhana kA durupayoga karate hue vyasanoM kA zikAra ho jAtA hai| aisI sthiti meM donoM hI sthAnoM para chAtroM kA caritra adhara meM raha jAtA hai, jo ki zikSA kA pramukha kArya hai| chAtroM ke caritra-nirmANa meM eka bAdhaka sthiti rAjanIti kA zikSA meM praveza honA bhI hai, jisameM svayaM sarakAra kA hAtha rahatA hai| zikSakoM se adhyApana kArya ke atirikta cunAva ke dinoM meM matadAtA sUcI banAne, evaM matadAna kendra ke nirIkSaNa, matagaNanA Adi kA kArya bhI liyA jAtA hai / jisase zikSA rAjanIti kA aDDA bana jAtI hai| zikSA vibhAga dvArA kie gae adhyApakoM ke adhikAMza sthAnAntaraNa bhI rAjanIti se prerita hote haiM, jisase chAtra evaM zikSaka donoM hI rAjanIti kI cakkI meM pisate rahate haiN| zikSA ke svastha vikAsa ke lie Avazyaka hai ki zikSA na liyA jaae| hamArI zikSA-nIti tabhI saphala ho ho sakatI hai jabaki yaha hamAre apane deza ke dharAtala para nirmita ho / hamArI zikSA meM naitikatA kA abhAva hai| yahI kAraNa hai ki zikSA jaisA pavitra kSetra har3atAloM, tor3aphor3a aura Aropa-pratyAropoM kA kendra banA huA hai| naitika zakti kI kamI hI isakA sarvapramukha kAraNa hai aura isa kamI ko dUra karane kA dAyitva pratyeka rASTra kI zikSA-vyavasthA kA hai / isalie Avazyaka hai ki zikSA ko saMskRti va naitikatA se jor3A jAe / ata : naitika zikSA hamArI zikSA kA eka Avazyaka aMga honI cAhie / sAtha hI zikSA-nIti ke nirmANa kArya meM prazAsakoM ke atirikta adhyApakoM kI bhI mahattvapUrNa bhUmikA honI caahie| 1. paM0 udaya jaina abhinandana grantha, pR0 26.