Book Title: Kshamakalyan Gani ki Sanskruti Sathiya Sadhna
Author(s): Diwakar Sharma
Publisher: Z_Nahta_Bandhu_Abhinandan_Granth_012007.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/211701/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahopAdhyAya kSamAkalyANa gaNi kI saMskRta sAhitya-sAdhanA ____ DaoN0 divAkara zarmA, ema0 e0, pI0-eca0 DI0 bIkAnera maNDalako apanI vidvattAkI satkIrtise samasta bhAratameM prakhyAta kara denevAle mahopAdhyAya samAkalyANa gaNi apane samayake jaina evaM jainetara vidvAnoMmeM eka agragaNya sAhitya-sAdhaka mAne jA sakate haiM / sAhitya-racanAke sAtha Apa zAstrArthake lie bhI sadaiva kaTibaddha rahate the| ApakI isa zAstrArtha-zA saMskRta bhASaNapara Apake isa asAmAnya adhikArakA varNana karate hue kSamAkalyANacaritakAra kahate haiM ki kSamAkalyANa siMhake samAna saMskRtameM garjana karate hue apane pratipakSI paNDitako isa rItise parAsta kara diyA karate the jaise ki koI dahAr3atA huA zera uddaNDa zuNDavAle hAthIko tatkAla pachAr3a detA hai| nirmarSaNaH siMha ivonmukhaH kSamAkalyANakaH saMskRta-gajitaM dadhat / uddaNDazuNDAramivAzu paNDitaM samyagvijigye'skhalitoruyuktibhiH / / ApakA janma bIkAnera maNDalake kesaradesara nAmaka sthAnapara vikrama saMvat 1801ko huA thaa| Apa ozavaMzameM mAlagotrake the| janmase hI vairAgyameM ruci honeke kAraNa Apane 11 varSakI alpAyumeM hI pUjyezvara zrI amRtadhAmajIse vikrama saMvat 1812meM pAramezvarI pravrajyA svIkAra kara lI thii|2 ma0 ma0 zrI ratnasomajI tathA upAdhyAya zrI rAmavijayajI Apake guru the| dIkSA-prAptike pazcAt Apane rAjasthAna, gujarAta, madhyapradeza, bihAra, vidarbha evaM uttarapradezAdikA bhramaNa kiyaa| Apane yatidharma svIkAra karate hI sarasvatIkI ArAdhanA prArambha kara dI thI jisake phalasvarUpa Apane rAjasthAnI, prAkRta evaM saMskRtakI saikar3oM laghu evaM bRhad sAhityika racanAoMkA nirmANa kiyaa| sAhityaracanAke atirikta Apane devapratiSThA aura udyApanAdi aneka dhArmika kArya krvaaye| jIvanacarita sambandhI sAmagrIse yaha bhI jJAta hotA hai ki ApakA bIkAnera, jaisalamera va jodhapurake rAjAoM dvArA sammAna kiyA gayA thaa| guru paramparA Apake gurujana bhI dhArmika siddhAntoMke prasiddha vyAkhyAtA the| Apane apanI kRtiyoMkI antima puSpikAmeM aura aitihAsika mahattvakI svaracita kharataragaccha paTTAvalIko prazastimeM guruparamparAkA ullekha nimna prakArase kiyA hai| 1. grAmAgrime kesaradesarAhvaye bhUkhASTabhUmomitavikramAbdake ( 1801) __ zrI ozavaMze kila mAlugotre janma prapede sa muniH zubhe'hni ||--kssmaaklyaanncritm 2. dRgabhUmivasvindumite'tha vatsare (1812) vairAgyamAjanmata eva dhArayan / dharmAmRtasnAnavivRddhalAlase dIkSAM siSeve'mRtadharmasUritaH ||--kssmaaklyaanncritm 3. zrImaMto jinabhaktisUrigavazcAMdre kUle jajJire tacchiSyA jinalAbhasUrimunayaH zrI jJAnataH sAgarAH / tacchiSyA'mRtadharmavAcakavarAsteSAM vineyaH kSamAkalyANa: svaparopakAravidhaye'kASidimAM vRttikAm / / 146 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jinabhaktasUri jinalAbhasUri prItisAgara amRtadhAma upA0 kSamAkalyANa' svargavAsa ApakA svargavAsa bIkAnerameM rahate hue saMvat 1873meM huA thaa| Apake kisI ziSyane Apake golokavAsI honepara urdU ke marasiyAkI taraha saMskRtameM eka zokagItakI racanA kI thii| yaha zokagIta atyanta mArmika vedanAse pUrNa evaM guruguNase paripUrNa hai / ' sAhityasAdhanA saMskRta, prAkRta evaM rAjasthAnIpara ApakA spRhaNIya adhikAra thA aura Apane apane jIvanakAlameM saba milAkara choTe moTe 150 granthoMkI racanA kI thI jinameM 29 racanAe~ kevala saMskRtakI hai| Apake isa sAhityakI svahastalikhita aneka pratiyA~ bIkAnerake prasiddha sAhityasevI jaina-bhAskara zrI agaracandajI nAhaTAke sthAlayameM surakSita haiN| inakI ina samasta kRtiyoMmeM sabase adhika saMkhyA TIkA-granthoMkI hai| TIkAke vibhinna prakAroMmeM Apane TIkA, vRtti, caNi aura phakkikA Adi TIkAke svarUpoMpara racanA kI hai| ina TIkAtmaka racanAoMmeM jo-jo vizeSa rUpase prasiddha haiM ve nimnalikhita hai aura inake sAtha hI unakI anya prasiddha racanAoMkA ullekha kiyA gayA hai| zrIpAlacaritra TIkA zrIpAlacaritra malarUpameM prAkRta bhASAmeM likhA gayA hai| isake racayitA zrI ratnazekhara sUri haiN| isI granthapara munipravara kSamAkalyANane avacUNi nAmaka TIkA likhI hai| yadyapi yaha grantha bhAvanagarase patrAkAra rUpameM mudrita hai kintu usameM prazasti chor3a dI gayI hai| kevala mudrita pratike "upodghAta"meM yaha likha diyA gayA hai ki "paramatrAvaNiryA mudritA sA zrIkSamAkalyANakaivihiteti praghoSaH' kintu zrI agaracanda nAhaTAke abhayajaina granthAlayameM svayaM TIkAkAra dvArA likhita isakI prati prApta hai| isa pratike antameM prazasti dI gayI hai| varSe nandaguhAsyasiddhivasudhA-saMkhye zubhe cAzvine mAse nirmalacandrake suvijayAkhyAyAM dazamyAM tithau / pUjyazrIjinaharSasUrigaNabhRt-saddharmarAjye mudA zrIzrIpAlanarendracArucarite vyAkhyA samantAt kRtA / 1. zrIjinabhaktisUrIndra-(su) ziSyA buddhivaddhiyaH / prItisAgaranAmAnastacchiSyA vAcakottamAH / zrImanto'mRtadharmAkhyAsteSAM ziSyeNa dhImatA / kSamAkalyANamuninA zuddhisampattisiddhaye // -kharataragaccha-paTTAvalI, paTTAvalI saMgraha-pR0 39 / 2. sarvazAstrArtha-vaktRNAM, gurUNAM gurutejasAm / kSamAkalyANasAdhUnAM viraho me samAgataH / tenAhaM duHkhitojasraM vicarAmi mahItale / saMsmRtya tadgiro gurvIdhairyamAdAya saMsthitaH / bIkAnerapure ramye caturvarNya-vibhUSite / kSamAkalyANavidvAMso jJAnadIprAstapasvinaH / agnyadri kari bhU varSe (1873) pauSamAsAdime dale / caturdazI-dina-prAnte suralokagatiM gatAH // -ai0 jaina0 kAvya saMgraha-pR. 30 / itihAsa aura purAtattva : 147 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImanto jinabhAtasUri-guravazcAndre kule jajJire tacchiSyA jinalAbhasUrimunayaH zrIprItitaH sAgaraH / (-kalyANAkhyA svapAThakena sudhiyAM cetaH prasattyai sadA) isa TIkAkI racanA Apane apane ziSya zrI jJAnacandramunike kahanepara kI thI aura isameM anvayakI khaNDAnvaya paddhatiko apanAyA gayA hai / yathA-kIdRzAn arhataH ? aSTAdazadoSarvimuktAn punarvizuddhaM nirmalaM yat jJAnaM tatsvarUpamayAniti, punaH prakaTitAni tattvAni yaH te tAn ityAdi / ApakI TIkAkI dUsarI vizeSatA yaha hai ki vaha saMkSipta honekI apekSA vistRtarUpase pAThake pratyeka padakI sAGgopAGga vyAkhyA va dArzanika sthaloMkA vizadIkaraNa bhI prastuta karatI hai| yathA-sato bhAvaH sattA'stitvamityarthaH,sA sarveSvapi ekava vartate, ca punardvividho nayaH dravyaparyAyAdisvarUpaH tathA kAlatrayaM gaticatuSkaM paJcaiva astikAyA dharmAdharmAkAzapudgalajIvasvarUpAH santi, ca punadravyANAM dharmAstikAyAdInAM kAladravyayuktAnAM SaTkamasti tathA naigamAdyAH saptanayAH santi / zrIpAlacarita-TIkA isameM bIca-bIcameM aneka sundara kahAvatoMkA prayoga bhI darzanIya hai / "pAnIyaM pItvA kila pazcAd gRhaM pRcchyate" "dagdhAnAmupari sphoTakadAnakriyA kiM karoSi" "pittaM yadi zarkarayA sitopalayA zAmyati tahi paTolayA kozitakyA kSAravallyA kim" / jIvavicAravRtti zrIjina Agamake cAra anuyogoMmeM dravyAnuyoga mukhya anuyoga hai / yaha vRtti dravyAnuyoga zAkhAke mukhya aMza jIvavicArapara likhI gayI hai| yadyapi isa makhyAMzapara aneka vidvAnoMne TIkAeM evaM vRttiyA~ likhI haiM kintu munipravara kSamAkalyANa dvArA racita yaha vRtti vidvat samAjameM sarvazreSTha mAnI jAtI hai| isa vRttikA racanAkAla bhAdrapada zuklapakSakI saptamI saMvata 1850 hai| paramparAnusAra vRttikArane isa vRtti meM bhI apane guruoMkA Adarake sAtha ullekha kiyA hai| jisa zloka dvArA guru-smaraNa kiyA gayA hai vaha zloka zrIpAlacaritake zlokakA hI 2-3 zabdoMke hera-pherase kiyA huA eka rUpAntara mAtra hai| jIvavicAra bhI mUlarUpameM prAkRta bhASAkA grantha hai| isake prAkRta sUtroMko spaSTa rUpase samajhAneke lie munivarane isa vRttimeM saMskRtakA Azraya lekara jisa rItise sUtroMke sAra marmako prakAzita kiyA hai vaha sarvathA hRdayahArI hai / yathA "siddhA panarasa bheyA, tittha atitthAI siddhbheenn| ee sakheveNaM jIvavippA smkhkhaayaa"| vRtti siddhAH sarvakarmanimuktA jIvAH, tIrthakarAtIrthakarAdisiddhabhedena paJcadaza bhedA jJeyAH / atra sUtre prAkRtasvAtkarapadalopaH / tatra tIrthakarAH sato ye siddhAste tIrthakarasiddhAH atIrthakarAH sAmAnyAH kevalinaH saMto ye siddhAste'tIthaMkarasiddhAH / AdipadAttIrthasiddhAH atIrthasiddhAdipaMcadaza bhedA navatattvAdibhyo jnyaatvyaaH| itthaM saMkSepeNa ete jIvAnAM vikalpAH bhedAH samAkhyAtAH kathitAH / -jIvavicAravRtti 1. saMvad vyomazilImukhASTa vasudhA (1850) saMkhye nabhasye site pakSe pAvana-saptamI sudivase bIkAdinerAbhidhe / ___ zrImati pUrNatAmabhajata vyAkhyA subodhinyaso samyak zrIguNacandrasUrimuniye gacchezatAM bibhrati / 148: agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tarkasaMgraha phakkikA tarkasaMgraha phakkikAkI racanA muni kSamAkalyANane saMvat 1828meM kI thii| yaha phakkikA zrI annaMbhaTTake tarkasaMgrahakI svopajJadIpikATIkAkI eka sarala TIkA hai| tarkasaMgrahakI dIpikAke pratipAdanapara apanI koI svatantra samAlocanA na likhakara dIpikAke bhAvArthako isa phakkikAmeM jisa rItise spaSTa kiyA gayA hai vaha phakkikAkArako samajhAnekI zailIkI vizeSatA hai| muni kSamAkalyANa dIpikAkArake lakSaNoM aura svaracita lakSaNoMkA padakRtya kAvyako khaNDAnvaya paddhatikA anusaraNa karate hue kahate haiN| yathA-ki nAma uddezatvam ? "nAmamAtreNa padArthasaMkIrtanam uddezatvaM" tAlvoSThavyApAraNoccAraNaM saMkIrtanam / ihavaMze pAThayamAnadaladva yavibhAgajanyacaTacaTAzabde ativyAptivAraNAya nAmapadam, baMdhyAputre ativyAptivAraNAya padArthapadam, lakSaNavAkye ativyAptivAraNAya mAtrapadam / sAdhyavyApakatve sati sAdhanAvyApakatvAd ArdaindhanasaMyoga upaadhiH| upAdhike isa lakSaNapara dIpikAkArane "upAdhizcaturvidhaH-kevala sAdhyavyApakaH, pakSadharmAvacchinnasAdhyavyApakaH" Adike dvArA upAdhikA vargIkaraNa avazya kiyA hai parantu lakSaNake pratyeka padako samajhAnekA isameM koI prayatna nahIM kiyA gayA / munipravara kSamAkalyANakI phakkikA isake lie vizeSa sahAyaka hotI hai| yathA-sAdhyeti-sAdhyo dhUmaH, tatsamAnAdhikaraNo yo'tyatrabhAva ArdaindhanasaMyogAbhAvastu nAyAti, tahi ghaTapaTAdyatyantAbhAvaH tasya pratiyogitvaM vartate ghaTAdau, apratiyogitvama vartate ArTendhanasaMyoge / ____ isa udAharaNase yaha spaSTa hai ki muni kSamAkalyANa padapadArtha ke rahasyako pUrNarUpeNa samajhA deneko apUrva kSamatA rakhate haiN| gautamIya kAvyam TIkA "gotamIya kAvyam" kSamAkalyANajIke guru pAThaka zrIkUpacandra gaNi dvArA viracita eka mahAkAvya hai| isapara gautamIyaprakAza nAmakI yaha vizada vyAkhyA zrI kSamAkalyANane 1852meM likhI thii| Apake dvArA likhita samasta TIkAoM, vRttiyoM evaM vyAkhyAoMmeM yaha TIkA sarvazreSTha mAnI jAtI hai| isameM mUla lekhakake gambhIra evaM gUr3ha vicAroMko atyanta sarala evaM manorama rUpameM spaSTa karanekA pUrNa prayAsa kiyA gayA hai| isameM jainasiddhAntoMkI sthApanAke lie bauddha, vedAnta' aura nyAyAdi5 darzanoMkA yaktiyakta 1. tadvineyena kSamAdikalyANena manISiNA / tarkasaMgrahasUtrasya saMvRteH phakkikA imAH / yathAzrutA gurumukhAt tathA saGkalitAH svayam / vasunetre siddhicandrapramite hAyane mudA ||-trksNgrh phakkikA (a) bAhujJAnavasukSamA (1852) pramitije varSe nabhasyujjvale / ekAdazyAM vilasattithau kumudinInAthAnvitAyAmiha // (A) tacchiSyo varadharmavAsitamatiH prAjJaH kSamApUrvakaH kalyANaH kRtavAnimAM kRti jana: svAntapramodAptaye / buddhermandatayA pramAdavazato vA kiMciduktaM mayA'trAzuddhaM parizodhayantu sudhiyo mithyA'stu me duSkRtam / / tathA teSAM zUnyavAdinAM bauddhakadezinAM zUnyatA eva paraM pradhAnaM tattvaM vidyate, teSAM vAco giro'rthazanyatvAdabhidheyahInatvAtkadApi kasminnapi kAle na pratItAH syurna pratItiyuktA bhavanti / ayamarthaH ye khalu sarvazanyAmevAstIti vadanti teSAM vAco'pi sarvavastvantargatatvAt zUnyA eva, tatazcArthazanye tadvacane ko vidvAnpratItiM kurvIteti / / sarga 773 / vedAntinAM mataM vedAntimataM tadAzritya yadyapi brAhmaNa Atmana aikyamekatvaM sthitam, tathApi he gautama liGgasya cihnasya bhedena Atmano jIvanasya bhedaM nAnAtvamavadhAraya jAnIhi / vedAnti-mataM tAvadidam "ekaeva hi itihAsa aura purAtattva : 149 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUrNa khaNDana jisa rItise kiyA gayA hai usase vyAkhyAkArakI samartha vidvattA, praur3ha anubhavazIlatA tathA anupameM vivecanazaktikA jJAna hotA hai| yazodharacaritram muni kSamAkalyANa dvArA racita isa caritra kA racanAkAla saMvat 1839 hai| isameM eka pApa karanese kina-kina yoniyoMmeM bhaTakate hae usa pApakA prAyazcitta karanA hotA hai isakA sAGgopAGga varNana eka mAtA dvArA balAt apane putrako eka murgekA mAMsa bhakSaNa karA denese unake bhinna-bhinna 10 janmoMkA varNana kiyA gayA hai| ve mayUra-zvAna, nakula-bhujaGga, matsya-grAha, aja-meSa, meSa-mahiSa, murgA-murgI Adi yoniyoMmeM utpanna hote rahe aura apane-apane pUrva janmAnusAra unakA phala bhogate rhe| . isa caritrakI varNana-zailI aura isakI bhASApara bANa evaM daNDIkA prabhAva spaSTa rUpase parilakSita hotA hai / nIce likhe upadezameM kAdambarIke zukanAzopadezakI jhalaka spaSTa hai / yathA-tAta ! dAraparigraho nAma nirauSadho vyAdhiH, AyatanaM mohasya, sabhA vyAkSepasya, pratipakSaH zAnteH, bhavanaM madasya, vairI zuddhadhyAnAnAm, prabhavo duHkhasamudAyasya, nidhanaM sukhAnAm AvAso mahApApasya / 2 bANa kI isa anukRtike sAtha nimnalikhita gadyAMzameM dazakumAracaritakI gadyazailI bhI pUrNa saphalatAke sAtha apanAyI gayI hai| yathA ___atha evaMvidhe tatrA'tIva bhayaGkare vyatikare bahubhistapodhanaH parivRtaH paramasaMvataH sdaasudRssttiryugmaatrbhuumisthaapitdRssttimhopyogii| holikA vyAkhyAnam dhArmika parvo para vrata-upavAsAdike mahattvako batAnevAle pravacanoM aura kathAoMko jainavidvAn vyAkhyAna kahate haiM / mauna ekAdazI, dIpAvalI, holikA, jJAnapaJcamI. akSayatatIyA aura meru trayodazI Adi poMpara bhUtAtmA bhUte bhUte vyavasthitaH / ekadhA bahadhA cava dazyate jalacandravata yathA vizuddhamAkAzaM timiropapluto janaH saMkIrNamiva mAtrAbhibhinnAbhirabhimanyate / tathedamamalaM brahma nirvikalpamavidyayA kaluSatvamivApannaM bhedarUpaM prakAzate / sarga 7174 / yadi kevalaM cakSarindriyagrAhyameva pratyakSaM syAta tadA gandhAdi-viSaye gandharasa-sparzAdiviSaye nirupAdhikamapAdhi jataM pratyakSaM jJAnaM kimacyate kathaM procyate ? tasmAtprAgaktameva tallakSaNaM jJayam / cAkSuSamiti cakSuSA gRhyate ityarthe vizeSe ityaN / nirityAdi / nirgata upAdhiryasmAt svasamIpavartini svavRttidharmasaGkrAmakatvamupAdhitvamiti tallakSaNam / 7 / 50 / 1. (a) varSe nandakRzAnu-siddhi-vasudhAsaGkhye (1839) nabhasya site pakSe pAvanapaJcamI sudivase / / (A) sUrizrIjinabhakti-bhaktiniratAH zrIprItitaH sAgarAH tat ziSyAmRtadharmavAcakavarAH santi svadharmAdarAH / tatpAdAmbujareNurAptavacanaH smartA vipazcit kSamA kalyANaH kRtavAn mude sumanasAmetaccaritraM sphuTam ||-yshodhrcritrm-antim prazasti / 2. yazodharacaritram-pRSTha 49 / 3. yazodharacaritram-pRSTha 33 / 150 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ inakA Ayojana vizeSarUpase hotA hai| vikrama saMvat 1835 meM racita 'holikA vyAkhyAnam kSamAkalyANa munikA sabase pahalA vyAkhyAna hai|' isakA paThana-pAThana holikA parvapara kiyA jAtA hai / itthaM vRthava saMbhUtaM holikAparva vijJAya sudhIbhiH zubhArtha karttavyaM kintu tasmin dine pratikramaNa-vratajinapUjAdidharmakArya vidheyam, yo hi holikAjvAlAyAM gulAlasyaikAM muSTi prakSipati tasya daza upavAsAH prAyazcittam, ekakalazapramANa-jalaprakSepaNe zatamupavAsAnAM prAyazcittam, ekapUgIphalaprakSepe paJcAzat vArAH holikAyAM kASThaprakSepe sahasrazo bhasmIbhavanaM bhavati / merutrayodazIvyAkhyAnam merutrayodazIvyAkhyAnamkI racanA mahopAdhyAya kSamAkalyANa dvArA saMvat 1860 meM bIkAnera pravAsake samaya kI gayI thii| isameM meru trayodazIke vratase paGgatva dUra hone kI kathA kahI gayI hai| gAMgila munike upadezase rAjakumArane yaha vrata kiyA thA aura antameM svastha hokara usane malaya dezako rAjakumArIse vivAha kara liyaa| isa kathAnakako atyanta sIdhe zabdoMmeM jaina zrAvakoMko samajhAyA gayA hai| kathAmeM vyAvahArika zailIke anurUpa zabdoMkA cayana kiyA gayA hai| vAkya choTe-choTe hote hue bhI atyanta sarasa haiM / yathAdharmasya mUlaM dayA, pApasya mUlaM hiMsA, yo hiMsAM karoti, anyaH kArayati, aparo'numanyate ete trayo'pi sadaza pApabhAjaH punaryo hiMsAM kurvan manasi trAsaM na prApnoti, yasya hRdaye dayA nAsti, yo jIvo nirdayaH san bahUn ekendriyAn vinAzayati sa parabhave vAtapittAdirogabhAga bhavati / caityavandana-caturviMzatikA caityavandana caturvizatikAmeM mahopAdhyAya kSamAkalyANane 24 tIrtha karoMkI stuti alaga-alaga chandoM meM kI hai / pratyeka caityakI stuti 3 zlokoM dvArA kI gayI hai parantu mallijina caityake vandanAmeM 5 zloka honese isakI sampUrNa zloka saMkhyA 74 hai| bhASA-sauSThava aura bhAvoMkI sundara abhivyaktike kAraNa jaina stotra sAhityameM isa stotrako siddhasena divAkarake kalyANa mandira aura merutuGgake bhaktAmara Adi stotroMkI zreNI meM rakhA jAtA hai| 1. (ka) zrImanto guNazAlinaH samabhavan, prItyAdimAH sAgarAstacchiSyAmRtavAcakavarAH santi svadharmAdarAH / tatpAdAmbujareNurAptavacanasmartA vipazcit kSamAkalyANaH kRtavAnidaM suvizadaM vyAkhyAnamAkhyAnabhRd // -holikA vyAkhyAnam-antima prazasti / (kha) saMvadavANakRzAnusiddhivasuvA 1835 saMkhye nabhasye'site pakSe pAvana-paMcamI sudivase pATodhisaMjJe pure / / -holikA byAkhyAnam-antima prazasti / 2. holikAvyAkhyAnama-dvAdaza kathA saMgraha-pRSTha 28 / 3. saMvad vyomarasASTendu (1860) mite phAlguna mAsake / asitaikAdazItithyAM bIkAnerAkhyasatpure / vyAkhyAnaM prAktanaM vIkSya nibaddhaM lokabhASAyAM / alekhi saMskRtIkRtya kSamAkalyANapAThakaiH / / -meru trayodazI vyAkhyAnama-prazasti 4. meru trayodazI vyAkhyAnam-pRSTha 4 / 5. itthaM caturviMzati saMkhyayaiva prasiddhibhAjAM varatIrthabhAjAm / zrIjaina vAkyAnusRtaprabaMdhA vRtairahInA praNutirnavInA // gaNAdhipazrIjinalAbhasUriprabhuprasAdena vinirmiteyam / jinapraNItAmRtadharmasevikSamAdikalyANabudhena zuddhayai / / -caityavandana-caturvizatikA-prazasti itihAsa aura purAtattva : 151 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa stotrakI prazasti athavA isake upasaMhArameM racanAkAlakA ullekha nahIM hai| zlokoMkI racanAse yadi anumAna kareM to ve saba eka samAna kAvyazakti se sampanna dikhAI nahIM dete| kuchameM kevala zabdAnuprAsa hai aura kucha uccakoTikI prauDhi aura bhAvabhaktise pUrNa dikhAI dete haiN| isase jJAta hotA hai ki kSamAkalyANane isakI racanA eka samaya na karake vibhinna samayoMmeM kI hai| isa stotrameM zArdUlavikrIDita, mAlinI, sragdharA, drutavilambita, upendravajrA, bhujaGgaprayAta, troTaka, vaMzastha, vasantatilakA, hariNI, rathoddhatA, mandAkrAntA, kAmakrIDA, gItapaddhati, paMcacAmara, upajAti aura pRthvI chandoMkA prayoga kiyA gayA hai / chandoMkI isa tAlikAse spaSTa hai ki kSamAkalyANakA pratyeka chandapara adhikAra thA aura kucha chanda to aise haiM jinakA anya stotroMmeM darzana bhI nahIM hotaa| racanA saundarya evaM bhakti-udreka stutiyoM meM kSamAkalyANa jina vizeSaNoMkA prayoga karate haiM ve vizeSaNa zarIrakI AkRtise sambandha na rakhakara apane iSTadevoMke una guNoMkA smaraNa karate haiM jo unake jIvanakI vizeSatAke dyotaka hai| saMbhaveza prazamarasamaya haiM to vIraprabhu apane jJAnaprakAzase vivekijanavallabha haiM / vivekijanavallabhaM bhuvi durAtmanAM durantaduritavyathAbharanivAraNe tatparam / yadbhaktyAsaktacittAH pracuratarabhavabhrAntimuktAH saMjotAH sAdhubhAvollasitanijaguNAnveSiNaH sadya ev| sa zrImAn saMbhavezaH prazamarasamayo vizvavizvopakartA sabhartA divyadIpti paramapadakRtesevyatAM bhavyalokAH // jahA~ saMbhavezakI stutimeM kSamAkalyANa bhAvoMse otaprota dikhAI dete haiM vahA~ dharmanAtha caityakI vandanAmeM eka hI prakArake pratyayAnta zabdoMke prayoga aura anuprAsakI chaTAmeM hI Apa apanI vizeSatA dikhAte pratIta hote haiN| niHzeSArthaprAduSkartA siddharbhartA saMhartA durbhAvAnAM dUrehartA dInoddhartA saMsmartA / sadbhaktebhyo mukterdAtA vizvatrAtA nirmaataa| Apake kucha zloka aise bhI haiM jo madhura aura komalakAnta padAvalIke kAraNa vizeSa rUpase AkarSaka mAne jA sakate haiN| vizadazArada-somasamAnanaH kamalakomala-cAruvilocanaH / zuciguNaH sutarAmabhinandanaH jayatu nirmalatAJcitabhUdhanaH / / jJAna pAThaka prApta kara sakate haiN| mahopAdhyAya kSamAkalyANakA saMskRta bhASApara pUrNa adhikAra thaa| ApakI saMskRta bhASA pratyeka viSayake pratipAdanameM sarvathA pravAhazIla rahatI thii| holikAvyAkhyAnamameM yadi yaha bhASA kucha sthaloM meM samasta ho gayI tIyA vyAkhyAnamameM yaha vizeSa rUpase abhivyaJcaka bana gayI hai| yazodhara caritrake upadezameM Apane kAdambarIke zukanAsopadezakA anusaraNa aura anukaraNa bhI parama sundara rItise kiyA hai| kathAoMke atirikta Apane jaina caritoM, kAvyoM tathA dArzanika granthoMpara jina TIkAoM evaM vRttiyoMko likhA hai, una sabakA vivecana bhI uttamakoTikI TIkAzailI evaM vRttizailIke anukUla hI hai| kAvyoM meM ApakI gautamIya kAvyakI TIkA pANDityakI dRSTise sarvottama hai| isa kAvyameM bauddhoM, vedAntiyoM, naiyAyikoM Adi samasta dArzanikoMkI AlocanA sundara rUpa kI gayI hai| 152 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha