Book Title: Khartargaccha ki Bharatiya Sanskruti ko Den
Author(s): Rishabhdas Ranka
Publisher: Z_Manidhari_Jinchandrasuri_Ashtam_Shatabdi_Smruti_Granth_012019.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/210435/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kharataragaccha kI bhAratIya saMskRti ko dena [ lekhaka-riSabhadAsa rAMkA ] bhArata meM jaina mandiroM kI vyavasthA aura svacchatA saphalatA bhI prApta huI, unake bAda bhI vaha saMgharSa calatA bahuta acchI samajhI jAtI hai kyoMki jaina mandira kI rahA / usa kAla meM cetyavAsiyoM kA bahuta prabhAva thA / vyavasthA kisI aise santa-mahanta ke hAtha meM nahIM hotI jo cAvar3A tathA caulukya vaMza ke guru the| jaina dharma ko jisameM unakA svArtha yA sattA jur3I ho| jina dharma yA patana ke garta se bacAne tathA prAcIna zramaNa paramparA aura sampradAyoM meM mandira yA maThoM kI vyavasthA santa-mahantoM kI AcAra kI pratiSThApanA karane kA kAma prabhAvazAlI DhaMga hotI hai vahA~ kyA hotA hai isake kisse akhabAroM meM chapate se jina mahApuruSa ne kiyA, jinhoMne 'kharataragaccha' kI padavI haiM aura unameM calanevAle durAcAra yA vilAsitA kI kahA- prApta kara kharataragaccha kI paramparA cala ii| ve the zrIjineniyA~ paDhane yA dekhane ko milatI haiN| kaI itihAsajJoM kA svarasari aura unakI paramparA ke AcArya jinavallabha, kahanA hai ki bauddhoM kA isa deza se niSkAla yA prabhAva kama jinadattasUri, jinacandrasUri, jinapatisUri aadi| inhoMne hone ke kAraNoM meM rAjAoM kI kRpA tathA vihAroM kI caityavAsa kA virodha evaM punaH kaThora jaina zramaNa AcAra kI vilAsitA aura durAcAra bhI eka kAraNa thA / bauddhoM ko pratiSThApanA kii| jaina zramaNa saMsthA ko vizuddha saMyamayukta taraha jainiyo meM yaha vikRti na AI ho aisI bAta nhiiN| tathA tejasvI banAne kA prayAsa kiyaa| vizuddhi se samAja 8vIM zatAbdI meM ve bhI patana kI ora tejI se bar3ha rahe the| meM AI huI caityavAsa kI vikRti ko dUra karane ke prabala AcArya haribhadrasUri ne likhA hai ki "kaI jaina sAdhu prayAsa kiye / mandiroM meM rahane laga gaye the, mandiroM ke dhana kA apane bhoga- kharataragaccha ne jo jaina saMskRti kI sevA kI hai usakA vilAsa meM upayoga karate, miSTAnna tAMbUlAdi se jihvA ko ThIka mUlyAMkana jaina samAja meM bhI nahIM ho pAyA / kAraNa tRpta karate, nRtya saMgIta kA Ananda lUTate / keza-lucana kA aneka haiM usameM se eka kAraNa gaccha aura sampradAya kA tyAga kara diyA thaa| strI-saMga ko ve sarvathA tyAjya nahIM abhiniveza hai| jaba sampradAya yA gacchoM meM vicAroM kI mAnate, dhanikoM kA Adara karate aura aisI bahuta sI bAteM bhinnatA rahate hue bhI eka dUsare ke guNoM aura vizeSatAoM jo jainAcAra ke viparIta thIM use karane laga gaye the| se lAbha uThAyA jAtA hai taba ye gaccha athavA sampradAya eka dhanikoM tathA rAjAoM para unakA atyanta prabhAva thA usakA dUsare ke liye lAbhadAyaka hote haiM para isake sthAna meM unameM upayoga ve apanA sammAna bar3hAne tathA sukhopabhoga meM krte| jaba pratispardhA yA IrSyA kA bhAva nirmANa hotA hai taba hAthiyoM para savArI aura chatra-cAmara Adi dvArA rAjAoM eka dUsare se lAbha lenA to dUra, ve eka dUsare kI hAni kI taraha unakA mAna-sammAna hotA thaa| pahuMcAne meM bhI kasara nahIM chodd'te| isa sAmpradAyika abhizrI haribhadrAcArya jaise pratApI tathA prabhAvazAlI niveza ne jaina samAja ko bahata hAni pahu~cAI hai| hama na AcArya ne isa sthiti ko sudhArane kA prayala kiyA. kucha to apanA niSpakSa aura ThIka itihAsa hI likha pAye haiM, na Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / 177 ] 87 aitihAsika bhUloM se zikSA hI le sake haiM aura na pUrvajoM kI sthiti badalI aura unake prabala prayatnoM kA yaha pariNAma vizeSatAoM se lAbha ho uThA sake haiN| AyA ki jaina-mandira caityavAsiyoM ke prabhAva se mukta hue| kharataragaccha kI sthApanA ke samaya ke bhArata ke iti- itanA hI nahIM, mandiroM kA dravya, deva-dravya samajhA jAkara hAsa kA gaharAI se adhyayana honA Avazyaka hai / vaha samaya usakA upayoga mandiroM kI vyavasthA, surakSA aura punabhArata ke itihAsa meM isaliye mahatvapUrNa hai ki usa samaya nirmANa meM hI hone lgaa| phalasvarUpa jaina mandiroM kI bhArata meM ApasI jhagar3e aura dveSa bar3hakara choTe-choTe rAjA suvyavasthA ho sako, ve surakSita raha sake / Aja hamArI apane ahaMkAra ke pradarzana ke liye eka dUsare kA nAza karane prAcIna vAstukalA ko jisa rUpa meM hama dekhate haiM usakA para tule hue the| jaba deza meM dharma rUr3higata AcAra bana kAraNa caityavAsiyoM ke prabhAva se jaina mandiroM ko mukta / hai. aura use sAmpradAyika loga mahatva dekara caritra- karAnA hai aura isa mahAna kArya ko kharataragaccha ke AcAryoM dharma evaM naitikatA ko bhUla jAte haiM taba prajA anaitika ne kara jainadharma aura bhAratIya saMskRti ko bahuta bar3I banatI hai, usameM durbalatA AtI hai| dharma ke UMce siddhAntoM sevA kii| kI pUjA to hotI hai lekina ve jIvana se lupta ho jAte haiN| maMdiroM, maThoM, vihAroM ko caritrahIna vyaktiyoM ke manuSya svArthI banakara dharma kA upayoga bhautika sukha prApti prabhAva se bacAne kA kAma kitanA mahatvapUrNa thA yaha jaba meM karane lagatA hai| usake guNa yA vizeSatAyeM durguNa bana hama anya sampradAya ke upAsanA-sthaloM va maMdiroM kI bAteM jAtI haiN| sAdhu-santoM kI vidyA, zakti, sAdhanA vikRta sunate haiM taba patA calatA hai| haMsA dAmodaralAlajI ke banatI hai| rAjAoM kA zaurya va zakti bho AtmanAza kA vivAha jaisI aneka ghaTanAe ghaTatI haiN| madiroM kA karor3oM kAraNa banatI hai| ve samAja aura rASTra ko durbala banAte haiN| rupayA jaba ina dharmaguruoM ke bhoga-vilAsa yA bar3appana ke isaliye aise samaya meM rASTra ke caritra nirmANa kA prazna maha- dikhAve meM kharca hotA hai taba dharmasthAna dharma-sAdhanA ke nahIM tvapUrNa bana gayA thA / yadi rASTra meM phira se netikatA prati- para bhraSTAcAra ke sthAna bana jAte haiN| SThita nahIM hotI aura hama udAra tathA vyApaka dRSTikoNa kharataragaccha ke isa kArya ne jaina sAdhuoM ko phira se nahIM apanAte to rASTra ko videziyoM ke AkramaNa se bacA saMyamadharma ko ora moDA aura jainadharma ko bauddhadharma kI nahoM pAveMge, aisI dRSTivAle jo kucha dIrgha-draSTA the unameM taraha bhArata se lupta hone se bcaayaa| itanA hI nahIM, se kharataragaccha ko sthApanA karane vAle AcArya va mAnasUri jaina samAja ko eka aura bahuta bar3I sevA osavAla jAti the| jinhoMne saMyama dharma ko apanA kara usakA pracAra karane ko pratibodha dekara unheM jainadharma meM dIkSita karake kI thii| kA prabala prayatna kiyA aura caityavAsiyoM ko saMyama aura usa osavAla jAti ne jaina samAja ko hI nahIM, bhArata vihita dharmapAlana ko tarapha AkRSTa karane lge| tathA bhAratIya saMskRti ke vividha kSetroM meM jo sevA kI usa prArambha meM yaha kAma bahuta kaThina thaa| kyoMki caitya- viSaya meM prasiddha itihAsajJa muni jinavijayajo ne jo kahA vAsiyoM ke pAsa sAdhana aura sattA kA bala thaa| aura vaha yahAM dene jaisA hai:zramaNa saMskRti ko vizuddha aura tejasvI banAne vAloM ke pAsa 'zvetambara jaina saMgha jisa svarUpa meM Aja vidyamAna hai. to AdhyAtmika tyAga aura sahana kI zakti ke sivAya usa svarUpa ke nirmANa meM kharataragaccha ke AcArya, yati, bhautika sAdhana the hI nahIM. para AhistA-AhistA pari- aura zrAvaka samUha kA bahuta bar3A hissA hai| eka tapA Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 ] jana denA ucita nahIM samajhate kintu unake guNoM se lAbha uThAkara puruSArtha yukta parizrama ko adhika mahatva dete haiM, vahI AtmavikAsa kI dRSTi se zreyaskara bhI hai| usa dRSTi se kharataragaccha ke mahAna AcAryoM ne jo kArya kiyA usakA mahatva itanA adhika hai ki jaina samAja hI nahIM para bhAratIya saMskRti ke upAsaka unake kAryoM kA ThIka mUlyAMkana kare / vaisA samyak mUlyAMkana tabhI ho sakegA jaba hama unake dvArA likhe gaye sAhitya kA gaharAI se anuzIlana va adhyayana kareMge / isa viSaya meM bhI munijinavijayajI ke zabda uddhRta kiye binA nahIM rahA jAtA, munijI kahate haiM : "kharataragaccha meM aneka bar3e-bar3e prabhAvazAlI AcArya, bar3e-bar3e vidyAnidhi upAdhyAya, bar3e-bar3e pratibhAzAlI paMDita muni aura bar3e-bar3e mAMtrika, tAMtrika, jyotirvida, vaidyaka vizArada Adi karmaTha yati-jana hue jinhoMne apane samAja kI unnati, pragati aura pratiSThA bar3hAne meM bar3A yoga diyA hai / sAmAjika aura sAmpradAyika utkarSa ke sivA kharataragaccha ke anuyAyiyoM ne saMskRta, prAkRta, apabhraMza evaM dezI bhASA ke sAhitya ko bhI samRddha karane meM asAdhAraNa udyama kiyA aura isake phalasvarUpa Aja hameM bhASA, sAhitya, itihAsa, darzana, jyotiSa, vaidyaka Adi vividha viSayoM kA nirUpaNa karanevAlI choTo bar3I saiMkar3oM hajAroM grantha-kRtiyAM jaina bhaMDAroM meM upalabdha ho rahI haiN| kharataragacchIya vidvAnoM kI kI huI yaha upAsanA na kevala jainadharma kI dRSTi se hI mahatva vAlI hai, apitu samuccaya bhAratIya saMskRti ke gaurava kI dRSTi se bhI utanA ho mahatva rakhatI hai / " kharataragaccha dvArA caityavAsa kA unmUlana saMyama mArga ko punaH pratiSThA kA hI pariNAma hai| lekina pichale do sau varSoM meM isa kArya meM kucha zithilatA AI hai / kAraNa spaSTa hai, hamane pArthiva zarIra yA rUr3ha AcAroM kA to mahattva diyA para usake pIche jo samAja kalyANa kI bhAvanA aura sAdhanA thI, vaha nahIM rhii| phira una yugapuruSoM ne gaccha ko chor3akara dUsarA aura koI gaccha isake gaurava kI barAbarI nahIM kara sktaa| kaI bAtoM meM to tapAgaccha se bhI isa gaccha kA prabhAva vizeSa gauravAnvita hai / bhArata ke prAcIna gaurava ko akSuNNa rakhane vAlI rAjapUtAne kI vIrabhUmi kA pichale eka hajAra varSa kA itihAsa, ausavAla jAti ke zaurya, audArya, buddhi-cAturya aura vANijya vyavasAya - kauzala Adi mahad guNoM se pradIpta hai aura una guNoM kA jo vikAsa isa jAti meM isa prakAra huA hai vaha mukhyatayA kharataragaccha ke prabhAvAnvita mUla puruSoM ke sadupadeza tathA zubhAzIrvAda kA phala hai| isalie kharataragaccha kA ujjvala itihAsa yaha kevala jainasaMgha ke itihAsa kA hI eka mahatvapUrNa prakaraNa nahIM hai, balki samagra rAjapUtAne ke itihAsa kA eka viziSTa prakaraNa hai / " bhAratIya saMskRti aura itihAsa meM kharataragaccha ke AcAryoM ne mahatvapUrNa kAma kiyA, usakA mahatva kharatara - gaccha aura osavAla samAja ke lie to aura bhI adhika ho jAtA hai / osavAla samAja ko jainadharma meM dIkSita kara ucca parasparA kI dena dI hai, isalie osavAla samAja kA isa paramparA ke prati kRtajJatA vyakta karanA svAbhAvika hai| aura vaisA osavAla samAja ne kiyA bhI hai / unako pratibodha denevAle dAdA jinadattasUrijI ko smRti tAjA rahe, isalie dAdAvAr3iyoM kA jagaha-jagaha nirmANa kiyA hai / eka taraha se ye dAdAvAr3iyA~ samAja ke milana kA sthAna aura dAdA jinadattasUrijI ke prati kRtajJatA ke sundara pratIka haiM / jahA~ unake caraNoM kI sthApanA kara pUjA kI jAtI hai| unake guNoM aura kAryoM ko yAda kI jAtI hai / logoM meM mAnyatA hai ki unhoMne kevala apane jIvanakAla meM hI kalyANa nahIM kiyA thA para ve Aja bhI unake bhaktoM ke saMkaTa dUra karate haiN| cUMki hama kisI mahApuruSa kI pUjA, bhakti kAmanA-bhAva se karanA jaina tatvoM kI ef se pratikUla mAnate haiM isalie isa bAta ko hama utte Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / 176 maMtra, taMtra, jyotiSa, cikitsA Adi vidyAoM kA upayoga ke guNa aura kAryo kA anusaraNa kara, gaccha ko mahatvapUrNa kiyA thA, vaha vizuddha samAja hita kI bhAvanA se kiyA sthAna prApta karAne kA prayatna kareM tabhI hamArA jayantI thaa| kahIM apane vyaktigata prabhAva bar3hAne yA svArtha ke manAnA sArthaka hogaa| nahIM to bar3e bar3e julUsa, sabhA, lie nahIM kiyaa| parantu vaha paramparA Age nahIM clii| bhASaNa, sAhitya prakAzana, svAmI-vatsala Adi meM lAkhoM ulTe hama una uttama, mahApuruSoM kI bhakti apane vyaktigata kA kharca karake bhI vizeSa lAbha nahIM uThA paaveNge| AzA bhautika sukhoM kI prApti aura duHkha-vimukti ke liye karane yaha karanI cAhiye ki hamAre bandhu isa viSaya meM cintana lge| isa kAmanika bhakti ne hameM bhikhArI yA dIna banAyA, kara aisA mArga apanAveMge jisase samAja, rASTra aura mAnava hamAre purupArtha aura supta Atmika zakti kA vikAsa hone kalyANa meM kharataragaccha mahattvapUrNa yogadAna de| mahA meM bAdhA phuNcaayii| phalasvarUpa hamArA teja naSTa huA prabhAvI puruSoM ko zatAbdiyoM yA jayantiyoM ke manAne kI aura hama una yugapradhAna AcAryoM ko paramparA nibhA paramparA aura hamArA unheM zraddhAMjali arpaNa karanA tabhI nahIM ske| upayogI ho skegaa| Aja aise mahAna prabhAvazAlI AcArya maNidhArI hameM AzA hI nahIM para pUrNa vizvAsa hai ki kharatarajinacandrasUri kI 8 vIM zatAbdI ke avasara para hama saba gaccha saMgha usa dizA meM avazya hI sahI kadama uThAvegA kharataragaccha ke sAdhu, sAdhvI, zrAvaka-zrAvikAe gaharAI se cintana kara hamAre tejasvI aura prabhAvazAlI AcAryo aura yuga ke anukula samAja va saMgha ke hita ke kArya kregaa| KutingdivAsvamasvazAnimAkAdaka samivibhUvarahAikIya-stadadadi, dasatarAdika muhamapAmasatizloyAdivavividha sItanikAyasAhitya samAjavanamohinadIko mahAsamirinapAsavaMdatamasuyamAmI sArI nijnirmltaavishnyNtaashiiraajaaraanaane| minanitabekarakAjAniAvInatApajanA nAvAmIkadizakAnhamAradhImAbADAmAlamata yAnaDAhijanarAdhayAnibAvIsamava jAhAbaliyana sorAya aramana binAkAvAhAzaviphalabhAjyA-4S mukhyAtaka maanininaaykvaadiibaa| tinakaTaharamavizivegimAnArAmAnazazidhApAsuMsAmANijyAlA vAmanIvijayAdavariNAmIleyA tizrAbalavatadhArAdharaNa zrIna minA jitakarArA samAmAlagazavAyogadizavAmAzazrIravarasagAvATaNAbhAjinamANikyAta zAnAciracirApaviNmumatidhAraniralivatAnAvikAcaNApratAvikAkavauvAcanAcI svagAyacA yAta likhavAvAcakAmAmAlanalagAyAdhIzvAghayamAdAyI saM0 1611 meM sumatidhIra (akabara pra0 zrIjinacandrasUri, AcArya pada se pUrva muni kI hastalipi