Book Title: Ketlak Madhyakalin Gujarati Shabd Prayogo
Author(s): Jayant Kothari
Publisher: ZZ_Anusandhan
Catalog link: https://jainqq.org/explore/229398/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ keTalAka madhyakAlIna gujarAtI zabdaprayogo 1. aule khAle vahai jinarAjasUrikRta zAlibhadra dhannA copAI (ra. i. 1622) mAM zAlibhaTanI riddhinA varNanamAM nocenI paMkti Ave che : jIho aule khAle vaha, jIho kastUrI ghanasAra. ( 4,11 ) saMpAdaka agaracaMda nAhaTA ('jinarAjasUrikRtikusumAMjali, saM. 2017) aule nA 'tarala, avaleha evA artho Ape che, je ahIM koI rIte besatA nathI. aule khAle vaha e prayoga hovAnuM samajAya che. avaLI khALaM vahetuM eTale UbharAvaM, chalakAvaM. zAlibhadane ghare kastUrI anaM kapUra aMgalepamA eTalAM parAya che ne dhobAIne khALamAM eTalAM vahe che ke khALa enAthI UbharAya che. e. nodhapAtra che ke Avo rUDhiprayoga rAjasthAnI zabdakoza ke rUDhiprayogakozamAM nodhAyalA nathI. 2. aulhAi jinarAjasUrinA goDI pArzvanAtha stavana mAM nIcenI paMktio Ave che. : deva ghaNAi devale, gauDecA rAya, dIThA te na suhAi re, gauDecA rAya, ika dIThA mana hulasai, gauDecA rAya, ika dIThA aulhAi, jayaMta koThArI gauDecA rAya, 'olA zabda bujhA TharatuM evA arthamAM jANIto che. paNa e artha ahIM nathI spaSTa che. 'hulasaI (ullAsa pAme) nA virodhI arthano ja e zabda hoI zake. nAhaTA saMkucita thabuM evo artha le che. paNa ullAsa pAmeM nA barAbara virodhI arthamA A zabda nAdhAyelI maLe chaM. 'dezIzabdasaMgraha 'ohulla eTale khinna anaM ohulliya eTale ' mlAnaM artha Apa che. to ahIM paNa "eka devane jotI mana ullAsa pAne, eka devane jotAM mana khinna thAya " ema artha barAbara se'. 3. auganAi sAdhusundaragaNi (I. 17 mI sadI pUrvArdha) kRta uktiratnAkara (saMpA. muni jina vijaya) mAM auganAI zabda nAMdhAyelo che te dhyAna kheMce che. eno saMskRta paryAya emA apakarNayati apAyelA che. [3] Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A auganAi te avagaNa ? uktiratnAkara mAM saMskRta paryAyAM ghaDI kADhalA maLe che ane saMskRta kozI (apakarNayati zabda nAMdhatA nathI. paNa uktitnAkara ne 'avagaNe' ja abhipreta hoya to saMskRta 'avagaNayati ena ApI zake ema mAnavuM muzkela che. vIjI bAjuthI, avagaNe nuM jUnaM rUpa augaNaI hoya ane e ja avagaNayati parathI Ave, 'auganAI nahIM. eTale 'auganAI e augaNaI thI judo zabda hovAno saMbhava rahe che. eno ' apakarNayati e paryAya ApavAmAM Avyo che to teno artha sAMbhaLe nahIM, dhyAnamA na leM evo abhipreta hotrAnaM saMbhAvita che.' 4. augaDa, ugau 'uktiratnAkara mAM 'augau - mugau' ane 'ugaumagau e zabdo nodhAyalA he ana enI paryAya 'avAGmukaH ApatrAmAM Avyo che. dekhItI rIte ja UgomUgoM e dvirukta zabda che. eno artha to mUMgo' ja. 'Ugo ne 'avAG parathI vyutpanna karI zakAya ? ajagara ke ugau zabda ekalI paNa mUMgo nA arthamAM vaparAyo che. jemake, augI acchi sakhi jhakhi mana Ala, (vinayacaMdrasUrikRta neminAtha catuSpadikA, I. 13 mI sadI uttarArdha gure bhaNiuM mavaccha ! uga rahi ko koI nahIM kahaI (turaNaprabhasUrikRta 'SaDAvazyaka - bAlAvabodha, ra. I. 1355 ) N -- vIjA udAharaNa paratve saMpAdaka prabodha paMDite Agitated, alarmed ' evo artha Apyo che. paNa tyAM vIjA sAdhue daDavaDAvatAM celo lAgaNInA AvezamAM AvI dhusakAM bhare che tyAre guru ene vatsa, raDa nahIM. mUgA rahe ema kahe che tetro artha levAno che.' 5. akhADo 'akhAr3oM zabda kustI, vyAyAma spardhA mATenI jagyAnA arthamAM jANIto che. saM. 'akSapaTaka parathI e UtarI Avyo che. uttiratnAkara', 'akSapAdaka evo paryAya ApI 'akhADa zabda noMdhe che. madhyakAlIna gujarAtInA betraNa prayogo A saMdarbhamA nodhapAtra che. pArtha eka dala koDi vihADa, iNi syaraM koI milai na akhADar3a 2.53 (zAlisUrikRta virATaparva, I. 1422 pahelAM ) saMpAdako cimanalAla trivedI ane kanubhAI zeTha akhADaI' no artha 'mallayuddhamA ane gurjara sAvalI nA saMpAdako (ThAkora, desAI, modI) 'a wrestling ground' oma artha Ape che. AmAM kustI ke kustI maidAna evo artha abhipreta hoya to te yogya nathI. sarva prakAranI zauryaspardhAmAM pArthanI tole koI na Ave ema ja artha hoI zake. pArtha kustIbAja nathI, bANAvaLI che. [10] Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ garjara-rAmAvalI mAM anya traNeka sthAna A zabda vaparAyelo cha : tumhi maMDAvau navau akhAiDa, navanava bhaMgi putra ramAiu. 4.1 rAdhAvedhu karIu dikhADai, tisau na koI tINa akhADai. 4. 8 ima parIkSA huI akhADai, tIche arajunu caDIu pavAui 4.20 (zAlibhadasUrikRta paMcapADavacaritrarAsa, ra. I. 1354) ahIM prasaMga kaurava-pAMDavonI zastravidyAnI parIkSAno che. tethI akhADaeTale 'zauryaspardhA evo artha vadhe spaSTa cha, zauryaspardhAna sthAna evo artha paNa laI zakAya. vadhAra rasaprada che te to akhADau nA vIjA ve prayogo, ghaDAvazyaka -bAlAvabodha mAM caityavarNananA prasaMga dvAre dvAra akhADAmaMDapa sAthai pradhAmaMDapa hovAno ullekha Ave che. saMpAdaka pravodha paMDite akhADAmaMDapa no artha 'pavilion' Apyo che te to dekhItI rIte ja bhUlabharelA che. paNa ahIM akhADAmaMDapa eTale zauryaspardhAna sthAna evo artha hovA karatA ramataveM sthAna, krIDAbhUmi evo hovA vadhAre saMbhava cha. caityamAM zAryaspardhA hoI zake ? narasiMha mahetAnA eka padamAMno 'akhADo, zabdano prayoga A saMdarbhamA upayogI nIvar3e tevo cha : vRMdAvanamAM racyo akhADo, nAce gopI govAla. 54.1 (narasaiM mahetAnA pada, ke. kA. zAstrI) 'akhADoM zabda ahIM zauryaspardhA nA arthamAM nathI te spaSTa cha.gopI-gopAla nRtya kare che, eTale krIDAbhUmi evo artha ja levAno rahe.SaDAvazyaka - vAlAvabodha mAM paNa nRtyAdi krIDAonu sthAna evo artha baMdha vese. A akhADo zabdano jarA judo paDato prayoga gaNAya.' 6. achivau, achIuM achaI, chaI madhyakAlIna sAhityamA vyApakapaNe maLatA kriyArUpo che, paNa uktiratnAkara, achivauM evaM vidhyarthakRdaMtanuM ane achIuM e karmaNirnu rUpa noMdhe che e viralapaNe prApta rUpA che. achivaDaM no paryAya sthAtavyam' hovaM, raheva apAyo che ane 'achIuM no paryAya sthIyamAnam (thae~, rahevAvU, rakhAvU) ApavAmAM Avyo che. 7. achUtau achUta zabda aspRzya, halako jAtino mANasae arthamAM khUba jANIto che. uktiratnAkara mA achUtau zabda judA arthamAM hoya ema samajAya che.emAM paryAya acchupta apAyelo cha, jeno artha aspRSTa thAya. paNa mailau, choti, achUtau ema zabdakrama che ne uktiratnAkara mAM zabda kayA jUthamA mukAyo che temAthI keTalIka vAra enA arthanI cAvI maLe che. ahIM pailau no viruddhArthI zabda achUtausamajIe eno artha sparzadoSanA abhAvavALo, nirmala ema karavo joIe. choti no artha sparzadoSa thAya ja che. [11] Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8. kaTari 'anasaMdhAna : 1 mA harivallabha bhAyANIe noMdhelA prAkRtanA AzcaryavAcaka 'kaTarino jUnI gujarAtImA paNa eka prayoga sAMpaDe cha : kaTari gaMbhIrimA, kaTari vaya - dhIrimA, kaTari lAvanna - sohamga jAyaM, kaTari guNa-saMciyaM, kaTari iMdiya jayaM, kaTari saMvega - nivveya-raMga. 37-38. (merunandanagaNikRta jinodayasUri vivAhalau, ra. I. 1676 pachI) etihAsika jaina kAvya saMgraha nA saMpATaka agaracaMda nAhaTAe kaTarinA artha Azcarya aura prazaMsAbodhaka avyaya ema Apelo ja cha. aho gAMbhIrya / e prakAranA A udgAro hovAna daMkhAya che. pUraka noMdha 1. moM karamAyuM jevAmAM karamA jema, olAvU no lAkSaNika artha nisneja thaq laIe to artha kadAca bese. ohulla - ne mULa tarIke letA paNa artha ghaTe che. ohulla-- nA mULamAM av| phulla-'karamA che. apabhraMzasAhityamA te vaparAyo che. jema ke svayaMbhUkRta paumacariu mAM, puSpadaMtakRta mahApurANa'mAM. tyAM mukha'- te vizeSaNa che. TIkAkAre mlAna', 'sukAyelaM artha karela che. ohall - evo pATha lipidoSa jaNAya che. ohura-- paNa maLe che. vizeSa mATe juo ratnA zrIyan 'Des'ya and Rare words, pR. 61, 62. 2. nAmadhAtu avakarNaya - dhyAnamAM na levU bANanI kAdaMbarI mAM vaparAyAna moniara viliamjhe nodhyuM che. 3. meM 'anuzIlano' (1965, pR. 93-95)mA augau, ugA vize noMdha ApelI che. temAM prAkRta, jUnI tathA madhyakAlIna gujarAtInA 11 mIthI 17mI zatAbdImA maLatA prayogo, tathA marAThI prayoganI noMdha lIdhI che. 'anusaMdhAna'nA prastuta aMkamA ja kanubhAi zeTa saMpAdita 'subhadrAsati- catuSpadikA' (13mI sadI)mAM paNa A zabdano prayoga maLe cha : 'augI Achu na bolisi mAe' (kaDI 34). Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. puSTimArgIya vaiSNava kavi haridAsanA mukha-paraMparAmAM paNa maLatA eka dhoLamAM 'krIDAbhUmi' (rAsakrIDA mATenI raMgabhUmi) evA arthamA 'akhADo 'no prayoga maLe cha: _ 'eka racyo akhADo re, sajja thayA pote ' (saMdarbha kRSNa-gopIonI rAsalIlAno : juo 'hari veNa vAya che re ho vanamA', pR. 74, kaDI 2). 5. saM. 'chupta-', prA. chutta- = 'spRSTa', pachIthI, 'dRSita sparzavALaM'. prAkRtamA paNa chutti 'azauca' evA arthamAM vaparAyelo cha, jenA parathI ja. gaja, 'choti', hiM. 'chUta' thayA che. 'achUta' zabda 'aspRSTa' (hiM. 'achUtA'), tema ja 'aspRzya' (hiM. achUta) baMne arthamAM rUDha che. 'chUtAchUta' mAM dhAtvartha jaLavAyo che. prastuta noMdha kramAMka 7mAM paNa 'achUtau' 'aspRzya' e arthamAM hovAnI zakyatA che. 6. e ja pramANe 'vapuri'no prayoga paNa prAcIna gujarAtImAthI TAMkI zakAya. 'anusaMdhAna'nA prastuta aMkamAM ramaNIka zAha saMpAdita 'dhamasUri-bArahanAmauMmA 35moM kaDInu paheluM caraNa A pramANe che. 'bApuri sahai kusuMbhaDIya.' AthI meM sUcavelI vyutpatti paNa samarthita thAya che. - ha. bhAyANI