Book Title: Kavyaprakash ke Anuthe Tikakar Manikyachandrasuri
Author(s): Parul Mankad
Publisher: Z_Nirgrantha_1_022701.pdf and Nirgrantha_2_022702.pdf and Nirgrantha_3_022703.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/229091/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyaprakAza ke anUThe TIkAkAra : AcArya mANikyacandrasUri / pArula mAkaDa IsA kI bArahavIM-terahavIM zatI meM gujarAta meM jo jaina-gUrjara granthakAra hue haiM, unameM AcArya mANikyacandrasUri apanI misAla Apa haiN| ve suprasiddha maMtrIzvara vastupAla ke kAla meM vidyamAna the ! zrI ra0 cho0 parIkha ke matAnusAra unakA samaya I0 sa0 1160 hai / saMbhavata: ve vastupAla ke vRddha samakAlika the / AcArya mANikyacandra aura vastupAla ke bAre meM eka anuzruti bhI prasiddha hai / eka bAra mANikyacandra vaTakUpa grAma meM sthiratA kara rahe the taba unako vasnupAla ne nimaMtrita kiyA, kintu ve nahIM Aye / phira donoM ke bIca paraspara kaTAkSayukta zlokoM se vyavahAra huaa| eka dina vastupAla ne mANikyacandra kI pauSadhazAlA kI vastueM curavA kara anya sthala para rakhavA dI / yaha jAnakara AcArya maMtrI ke pAsa Aye aura kahA ki stambharUpa vastupAla ke rahate hue bhI yaha upadrava kaise ho gayA ? maMtrI ne kahA "pUjyazrI kA Agamana nahIM hotA thA isalie !" phira vastupAla ne sabhI cIjeM vApisa kara dI aura apane granthabhaNDAra se bhI saba zAstroM kI eka eka prati mANikyacandrasUri ko arpaNa kii| AcArya mANikyacandra rAjagacchIya sAgaracandra ke ziSya the / saMskRta kAvyazAstra ke kAvyaprakAza jaise anamola grantharatna para saMketa nAmaka TIkA ke kartA ke rUpa meM unakA nAma sadaiva smaraNIya rhegaa| saMketa ke atirikta unhoMne do mahAkAvya - zAntinAthacarita aura pArdhanAthacarita - bhI raceM haiM / prastuta Alekha meM hama AcArya mANikyacandrasUri ke mahanIya yogadAna ko saMketa TIkA kI pazcAdbhU meM rekhAMkita kareMge; sAtha hI susajja TIkAkAra ke rUpa meM unakA yathocita saMkSipta mUlyAMkana bhI prastuta kreNge| "zAradAdeza" ke rUpa meM suvizruta kAzmIra kI bhUmi meM panapA huA AcArya mammaTa (IsvI 11-12vIM zatI) kA Akara grantha kAvyaprakAza (kA0 pra0) kevala 50-60 varSoM ke antarAla meM hI gUrjara-dharA ke vidvAnoM, kAvyazAstriyoM aura sahRdayoM ke samAdara kA bhAjana bana cukA thA / yAtAyAta ke vizeSa sAdhanoM ke abhAva meM bhI eka grantha kA dUsare sthAnoM meM pracAra-prasAra ho sakatA thA yaha bAta ullekhanIya hai| kAvyaprakAza kI mahattA to svayaM siddha hI hai, paraMtu AcArya hemacandra aura siddharAja jayasiMha ke saMyukta prayAsoM se devI sarasvatI kI aisI samarcanA saphala ho skii| kalikAlasarvajJa AcArya hemacandra ne saMbhavata: kAvyaprakAza para TIkA racI thI, kintu adyAvadhi vaha anupalabdha hI rahI hai, isalie AcArya mANikyacandra hI kA0 pra0 ke prathama jaina-gUrjara TIkAkAra haiN| mANikyacandra ke pahale kAzmIra meM hI kA0 pra0 ke upara do TIkAeM racI gii| AcArya mammaTa ke yuvAsamakAlika rAjAnaka ruyyaka kA saMketa (IsA kI 12vIM zatI kA pUrvArdha) upalabdha sAmagrI ke upalakSya meM kA0 pra0 kA sarva prathama TIkAgrantha hai| unake turanta bAda kAzmIra ke hI bhaTTa somezvara ne kA0pra0 kI kAvyAdarza-kAvyaprakAza-saMketa nAmaka TIkA racI hai| paraMparA meM yaha TIkAgrantha-saMketa-inhIM alpAkSaroM se prasiddha hai| somezvara ke thoDe hI samaya bAda AcArya mANikyacandra ke saMketa kA kAlanirdhAraNa huA haiN| yaha eka anokhA yogAnuyoga hai ki prathama sabhI tIna TIkA granthoM ke nAma saMketa haiN| ina tIna saMketa TIkA granthoM kA tulanAtmaka adhyayana atyanta rocaka viSaya hai / AvazyakatAnusAra kvacit mANikyacandra ke saMketa ke sAtha ruyyaka aura somezvara ke yogadAna kA bhI yahAM ullekha kiyA jaayegaa| AcArya mANikyacandra kA grantha-sauSThava adbhuta hai| ve ruyyaka aura somezvara kA anusaraNa to karateM haiM, phira bhI unakA bahuta kucha maulika pradAna bhI hai| kA0 pra0 ke pAThasudhAra kA prazasya kArya unhoMne kiyA hai| itanA hI nahIM mammaTa kI kliSTa vAkyasaMracanA bhI sugrathita kara dI hai| pUrvAcAryoM ke grantha kA manana aura cintana bhI inhoMne khule / mana se kiyA hai| ruyyaka ke saMketa kI zailI kahIM kahIM kliSTa bana jAtI hai, to somezvara kI abhivyakti kabhI dhUmila-sI Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Vol. I- 1995 kAsyaprakAza ke anUThe TIkAkAra... raha jAtI hai| jaba ki AcArya mANikyacandra kI padasaMghaTanA aura abhivyakti prasannagambhIrA aura nirmalapravAhA hai| eka susajja TIkAkAra kI sabhI vizeSatAeM unameM bharI/pUrI haiN| kA0 pra0 kI TIkA ke AraMbha meM hI mANikyacandra ne kA0 pra0 kI mahattA siddha karate hue isa grantharAja ko 'sarvAlaGkRtiphAlabhUSaNamaNi kI vizeSaNamAlA arpita kI hai / saMketa kI racanA ko unhoMne sAhasapUrNa batAyA hai| Arambhika padyoM meM unhoMne namratApUrvaka nivedana kiyA hai ki yaza, prIti, ityAdi ke lie unhoMne saMketa kA viracana nahIM kiyA hai, paraMtu tIna nimitta haiM, jina se unako saMketaracanA kI preraNA milii| (1) svAnusmaraNa ke liye, (2) jaDoM para upakAra hetu, (3) cetovinoda-svAntaH sukhAya' (kA0 pra0 saMketa0 1, 106) / kA0 pra0 ke saMketa ko unhoMne eka kanthA kI upamA dI hai| jisa meM anekAneka granthoM kA cayana hai| zrI veMkaTanAthAcArya ke zabdoM meM yaha to jJAnaprAptyartha unakA bhikSATana hai / isalie unakI yaha kanthA koI sAdhAraNa bhikSuka kI taraha phaTI-corI nahIM hai, kintu rAjayogI kI rezamI kanthA kI taraha usakI bunAi nirAlI hai| tAnebAne itane sugrathita hai ki, pRSTha pRSTha para aneka grantha-granthAkAra aura pUrvaprApta paraMparA kI durlabha sAmagrI prakaTita hotI hai| karIbana 32 granthakAra aura 11 granthoM kA nirdeza saMketa meM huA hai| "mammaTa kA hRdaya ve hI jAnate haiM" yaha unakA dAvA mahadaMzena satya hai| sAMDesarA ke kathana ".... unhoMne navama ullAsa ke prArambha meM- 'lokottaro'yaM saMketaH ko'pi kovidsttmaaH|' nAmaka paMkti Alekhita kI, jo ki garva se rahita aura guNa se sahita hai"|" se sabhI sahamata hoNge| tInoM 'saMketa'-kAroM ke samaya taka AcArya mammaTa 'vAgdevatAvatAra' rUpa meM kadAcit pratiSThita nahIM hue the| ruyyaka-somezvara kI hI taraha AcArya mANikyacandra bhI mammaTa kI AlocanA karate hue kisI taraha kI bhI hicakicAhaTa kA anubhava nahIM krte| kahIM para bhI yadi unhoMne mammaTa ke mata ko ayogya pAyA, to ve spaSTa zabdoM meM apanI asahamati prakaTa kara dete haiM / ruyyaka aura somezvara jaise pUrvagAmI TIkAkAroM se unhoMne bahuta kucha grahaNa kiyA, lekina ruyyaka-somezvara ke matoM kA khaNDana bhI unhoMne kiyA hai| yahA~ kucha TIkAMza para dRSTipAta kiyA jaay| kA0pra0 ke prathama ullAsa meM prathama maMgalakArikA kI TIkA meM 'navarasarucirA' bhAratI kA vivaraNa mANikyacandra ne vistAra se kiyA hai| mammaTa kA samarthana bhI kiyA hai / (pR0 11-12) kAvyaprayojanoM kI carcA meM mANikyacandra para saMbhavataH hemacandra kA prabhAva hai| ve kadAcit tIna prayojana-sadya:paranirvRttaye, kAntAsaMmitatayopadezayuje aura vyavahAravide-kA hI aGgIkAra karate haiN| (pR018) mammaTa ke kAvyalakSaNa kI vyAkhyA AcArya mANikyacandra ne svarUpalakSI kI hai| anugAmI TIkAkAroM ke vAda-vivAda kA yahA~ abhAva hai| kintu asphuTa alaMkaraNa ke udAharaNa kI vyAkhyA meM AcArya mANikyacandra ne apanA svataMtra abhiprAya vyakta kiyA hai| ruyyaka kI taraha unhoMne yahA~ vibhAvanA-vizeSokti kA saMdeha-saMkara nahIM mAnA aura na hI somezvara kI taraha kevala vizeSokti ko svIkAra kiyA hai| paraMtu 'ya: kaumAra hara' ityAdi udAharaNa meM AcArya mANikyacandra ne bhede-abhedarUpA atizayokti dikhAkara nUtana abhigama apanAyA hai| hAlAMki rUpakAtizayokti (bhede-abhedarupA) meM nigaraNa anivArya hai aura isa udAharaNa meM nigaraNa kA abhAva hai| paraMtu AcArya mANikyacandra AcArya zobhAkaramitra kI taraha sAdRzyamUlaka alaMkAroM ko saMbhavata: sAdRzyetara sambandha meM bhI svIkRta karate haiM, isalie unhoMne prastuta udAharaNa meM "usa caitra rAtri kA isa caitra rAtri' ke sAtha abheda sambandha kI kalpanA kara ke isako rUpakAtizayokti ke udAharaNa ke rUpa meM ghaTita kiyA hai| tathApi jahA~ taka rasAsvAda kA savAla hai, vahA~ taka to mammaTa kA udAharaNa ucita hai hI, kyoM ki usameM zuddha zRMgArarasa hai, aura vaha uttama kAvya (=dhvanikAvya) kA udAharaNa hai| Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pArula mAMkaDa Nirgrantha dvitIya ullAsa kI vyAkhyA meM AcArya mANikyacandra ne zabdazaktiyoM kA vizleSaNa baDe hI rocaka DhaMga se kiyA hai| paramANu viSayaka carcA bhI unhoMne sucAru rUpa se kI hai| una para bhartRhari, ruyyaka aura nyAyakumudacandra ke kartA prabhAcandra kA prabhAva svayaM-spaSTa hai| (pR0 75) lakSaNAvicAra kI vyAkhyA mANikyacandra ne sUkSmekSikApUrvaka kI hai| vyaMjanA vyApAra ko aura baddhamUla karane ke lie AcArya mANikyacandra ne pUrvapakSa kA joradAra khaNDana kiyA / zaityapAvanatva ke sambandha meM ve kahate haiM ki "zaityAdi pravAhadharma hai, taTa to kUDe-karakaTa se malina hotA hai, pavitra nahIM" aura isake saMdarbha meM unhoM ne 'asamarthaH' pATha kI hI svIkRti dI hai, 'samartha': pATha kI nahIM 6 // (draSTavya - pR0 127) kAku-vyaJjakatA kI carcA mANikyacandra ke saMketa meM rasAvaha banI huI hai| caturtha ullAsa meM dhvani ke prakAra nirUpaNa ke saMdarbha meM pandhia...ityAdi udAharaNa meM mANikyacandra ne AcArya hemacandra kA anusaraNa karate hue ubhayazakti mUla dhvani ko nakAra diyA hai| aparAMgarUpa guNIbhUta meM rasAdi alaMkAroM kI carcA meM AcArya mANikyacandra ne ruyyaka ke anya grantha alaMkArasarvasva kA bharapUra upayoga kiyA hai| (pR0 395) asoDhA..... ityAdi udAharaNa kI carcA saMketa meM rasaprada banI huI hai| kA0 pra0-saMketa ke dvitIya aura paMcama ullAsa ke adhyayana se jJAta hotA hai ki mANikyacandrasUri nyAya aura mImAMsAdarzana ke bhI pragAr3ha abhyAsI the| kA0 pra0 ke caturtha ullAsa kA 'rasamImAMsA' kA aMza hai, usa para racA huA 'saMketa' kA khaNDa anekavidha dRSTi se mahattvapUrNa hai- "kAvyazAstrIya paraMparA kI pUrvaprApta rasaparaMparA kI aura abhinavabhAratI aura kAvyaprakAza kI pAThaparaMparA kI dRSTi se" mANikyacandra bhI ruyyaka aura somezvara kI taraha abhinavagupta ko hI dRSTi samakSa rakha kara rasAbhivyakti ke saMdarbha meM vividha matoM kA nirUpaNa karate haiN| phira bhI yaha cintana maulikatA ke saMsparza se achUtA nahIM hai| hemacandra . kI hI taraha unake pAsa lollaTa ityAdi ke mUla grantha upalabdha hone kI pUrI saMbhAvanA hai| bhaTTanAyaka ke khaNDana se pUrva mANikyacandra rasaparaMparA ke saMdarbha meM bAraha matoM kA nirdeza karateM haiM, (pR0 222) jinameM se kaI mata locana meM bhI prApta hote haiN| udAharaNata: koI vibhAva ko rasa kahatA hai, koI anubhAva ko, koI anukartA ko to koI anukArya ko| itanA to ni:saMkoca anumAna kiyA jA sakatA hai, ki AcArya mANikyacandra ke pAsa aisI koI AdhAra sAmagrI (= rasaparaMparA ke saMdarbha meM) avazya hI thI, jo Aja kAlagrasta ho gaI hai| vizeSata: "yaha lupta prAcIna paraMparA-jisakA srota paMDitarAja jagannAtha taka haiM" kA nirdeza mANikyacandra kA apratima yogadAna hai| durbhAgyavaza saMketa kI sabhI AvRttiyoM meM pAThapAta huA hai, yA to pATha bhraSTa hI rahe haiM, anyathA locana aura saMketa kI sahAya se pUrI paraMparA mukharita ho sakatI thii| phira bhI adhunA yaha sAmagrI eka mahattvapUrNa sopAna to hai hii| rasAdhyAya ke saMvaraNa meM mANikyacandra ne abhinavagupta ke 'abhivyaktivAda ko bAra-bAra anumodita kiyA hai| ve kahate haiM, ki lollaTAdi sarva AcAryoM kA sthAna bhale hI yathAsthAna rahe kintu - 'sarvasvaM tu rasasyAtra guptapAdA hi jAnate' (pR0 240) / rasakA sarvasva to kevala abhinavaguptapAdAcArya hI jAnate haiN| abhinavagupta kA sammAna karate hue yaha prazasti unako arpaNa kI gaI hai| ataH hemacandrAcArya kI hI taraha ve alaMkAra, rasa, dhvani ityAdi siddhAMtoM meM dhvaniparaMparA kA samarthana karate rahe haiN| nATyadarpaNakAra rAmacandra aura guNacandra unake purogAmI rahe haiM, paraMtu rasacarcA ain Education International Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Vol. I-1995 kAnyaprakAza ke anUThe TIkAkAra... 55 meM unhoMne unake sukhaduHkhavAda kA ullekha mAtra bhI nahIM kiyA hai| zAntarasa ke vibhAvoM kI carcA ke samaya 'paramezvara ke sthAna para 'sarvajJa' (= tIrthaMkara kA vizeSaNa) paribhASA kA prayoga kiyA hai| zAntarasa kI svataMtra rasa ke rUpa meM mANikyacandra ne jo prasthApanA kI hai, vaha bhI abhinavabhAratI anusAra hai (pR0 279) / zAntarasa ke nirUpaNa meM candrikA-kAra ke mata ko mANikyacandra ne somezvara se adhika spaSTa rUpa meM samajhAyA hai (pR0 283) / 'kassa vA....' jaise udAharaNa meM mANikyacandra ne kaI maulika vyaMgyArtha nirdiSTa kiye haiN| citrakAvya kI carcA meM AcArya mANikyacandra ne mammaTa ke sthAna para Anandavardhana kA hI anusaraNa kiyA hai| hAsyarasa kI carcA meM mANikyacandra ne sUkSma mImAMsA prastuta kI hai| mANikyacandra ne 'bhraSTopacAra pratItaye' dvArA kumArila bhaTTa kI nirUDhA lakSaNA kI spaSTatA bar3e hI rocaka DhaMga se kI hai| prathama ullAsa kI TIkA meM unhoMne jo vyApAra aura viSaya kI carcA kI hai, kAvyazAstrIya paraMparAoM kI dRSTi se vaha atyaMta mahattvapUrNa hai| . saptama ullAsa kI TIkA meM unhoMne rasa ke svazabdavAcyatva kA khaNDana karake Anandavardhana, abhinavagupta aura mammaTa ke anusAra rasa kI dhvanyamAnatA kA hI paripopaNa kiyA hai (pR0 170)" ! mANikyacandra kI yaha vizeSatA hai ki ve kabhI kabhI TIkA ke antargata kAvyazAstrIya dRSTi se mahattvapUrNa sUtrAtmaka vAkya prayukta karate haiN| jaise- saptama ullAsa meM hI, rasadoSa ke saMdarbha meM "anusandhAnaM hi sahRdayatAyAH sarvasvam (pR0 177) / draSTavya aura bhI- 'AsvAdakAnAM hi yatra camatkArAvighAtaH tadeva rasasarvasvam' kyoMki- 'AsvAdAyattatvAt rasasya' (pR0 179) / __ aSTama ullAsa kI TIkA meM prasAda guNa kA spaSTIkaraNa karate hue phira eka bAra unhoMne Anandavardhana ke mata kA samarthana kiyA hai- 'sargabandhe tu rasA eva ArAdhyA iti' (pR0 241) / guNacarcA ke daramyAna mANikyacandra ne prAyaH sabhI pUrvAcAryoM ke guNalakSaNa uddhRta kiye haiM aura unakA yathAsaMbhava spaSTIkaraNa bhI kiyA hai" / 'etanmandavipakvatinduka phalaM,' ityAdi udAharaNa (saMketa - 2, pR0 16) samajhAte hue unhoMne gujarAtI bhASA kA paryAya bhI diyA hai| tindukaphalaM taddhi asya TimbArUpamiti khyAti: / dasaveM ullAsa kI TIkA meM arthAlaMkAroM kI carcA karate hue mANikyacandra ne gaMbhIra alaMkAracintana prastuta kiyA hai| isa para syyaka ke alaMkArasarvasva kA prabhAva spaSTa hai| varNazleSa ke udAharaNa (= alaMkAraH zaGkA. ityAdi) ko samajhAte hue mANikyacandra ne alaMkArasarvasvakAra kA mata batalAyA hai| rUyyaka ne isa udA., meM 'arthApatti' mAnA hai| kSINaH kSINa. ityAdi udA0 kA bhI mANikyacandra ne sUkSma vivecana kiyA hai, jisameM bhI ruyyaka ke mata kA nirUpaNa kiyA hai| isase vidita hotA hai ki mANikyacandra ko spaSTatayA jJAta hai, ki ruyyaka mammaTa ke tarUNa mamakAlIna the| ataH unhoMne ruyyaka kA mata samucita rUpa se pradarzita kiyA hai| yaha tathya ravipANi, jhalakIkara aura saMketa ke saMpAdaka zrI veMkaTanAthAcArya se dhyAnacyuta ho gayA hai| isa taraha alaMkAroM kI vyAkhyA karate hue mANikyacandra alaMkArasarvasva se prerita hote dikhAI par3ate haiN| ve alaMkArasarvasva ko uddhRta bhI karate haiN| saMketa kI padAvalI meM syyaka ke zabdoM kI chAyA bhI dikhAI par3atI hai| unakA kahanA hai ki kA0 pra0 kA alaMkAracintana gahana hai, sudhiyoM = matimAnoM kI buddhirUpI zakaTI bhalA 'saMketa' ke pathapradarzana binA kaise gamana kara sakatI hai| udAharaNa ke rUpa meM mANikyacandra kA upamA vivecana / mammaTa kA upamAlakSaNa spaSTa karate hue unhoMne bhoja kA mata nirdiSTa kiyA hai (pR0 333) / zUrpakarNaH, kumbhodara ityAdi zabda ke vivecana meM hemacandra kA prabhAva spaSTa hai| upamA se vyatireka kA bheda sUkSmekSikApUrvaka batAyA Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 pArula mAMkaDa gayA hai ( pR0 333) / nATya meM zAntarasa kI svIkRti pahale se nahIM thI / bharatanATyazAstra meM to ATha rasoM kA hI ullekha thA, isa paraMparA se bhI mANikyacandra pUrI taraha avagata the| unhoMne antima zlokoM meM isakA nirdeza bhI diyA hai: bharatena parityakto'smIti kopaM vhnniv| zAnto rasaH tadadhikaM bheje zrI bharatezvaram / / Nirgrantha kAvyaprakAza ko do kartAoM (mammaTa aura alaka yA allaTa) hone kI prAcIna anuzruti bhI mANikyacandra ko jJAta thI / ityeSa mArgo.... ityAdi kA0 pra0 ke antima padya para likhate hue unhoMne isakA nirdeza kiyA hai : 1 ( saMketa 2, pR0 610) * atha cAyaM granthaH anyenArabdhaH, apareNa ca samarthitaH iti dvikhaNDo'pi saGghaTanAvazAt akhnnddaayte| sughaTaM hi alakSyasandhi syAt ityarthaH (saMketa - 2, pR0 609 ) / pUre saMketa kA hama siMhAvalokana kareM to unakI nimnokta vizeSatAe~ dRSTigata hotI haiN| (1) Avazyaka sthaloM para TIkA, anAvazyaka sthaloM kA saMkSepa / (2) pUrvasUriyoM ke mata kA yathAyogya nirUpaNa aura svAbhiprAya / (3) mUlagrantha ko vizada karane ke lie kaI svaracita udAharaNa, jo unako 'sahRdaya kavi' bhI siddha karate haiN| (4) jaina muni hote hue bhI brAhmaNa paraMparA ke granthoM kA gaMbhIra adhyayana, jaise zaivazAstra, nyAya-vaizeSikazAstra (saMketa1, pR0 9,130) / (5) jainetara kAvyazAstrIya granthoM kA niSpakSa adhyayana aura Anandavardhana tathA abhinavagupta kI paraMparA kI ora jhukaav| (6) DA0 sAMDesarA ke zabdoM meM asAmAnya buddhivaibhava, vyutpanna pAMDitya aura mArmika rasajJatA se aMkita | (7) pada-pada para rasadhvani vyaJjanAsiddhAMta' kA anumodana / (8) vivecana kI praNAlI prAcIna bhAratIya hI rahI hai, anya AcArya va TIkA granthAMza kA khaNDana bhI punarmaMDana hetu hI kiyA gayA hai| usameM kahIM bhI Akroza nahIM apitu, saumya sUra hI hai| (9) mImAMsA nyAya vyaJjanAsthApana ityAdi duryodha viSayoM kA saralIkaraNa / (10) svayaM mANikyacandra ke zabdoM meM - guNAnapekSiNI yasmin arthAlaGkAratatparA / prauDhA'pi jAyate buddhiH saMketaH so'yamadbhutaH // isa taraha mANikyacandra ne hemacandra kI taraha hI kAvyazAstra meM yogadAna karake bhale hI vaha TIkA grantha ke rUpa meM ho, gUrjaradharA ko gaurava bakSA hai| unakA sArasvatva, muni kI nirmamatA, maulikatA, sahRdayatA, TIkA saMracana meM sauSThava, Alocaka kI cakora dRSTi - sabhI guNa unake saMketa ke lie bhUSaNa samAna haiN| adbhuta ------ Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Vol. I- 1995 kAnyaprakAza ke anUThe TIkAkAra... saMdarbhasUcI: 1. saMketa, bhaTTa somezvara, saM0 20 cho0 parIkha, rAjasthAna prAcyavidyA pratiSThAna, jodhapura 1959, pR0 10; aura saMketa, mANikyacandra, saM0 abhyaMkara vAsudeva zAstrI, AnandAzrama saMskRta granthAvalI - 89, pUNe 1921, pR0 2. paraMtu madhusUdana ThAMkI ne apane Alekha "kavi rAmacandra ane kavi sAgaracandra" (gujarAtI), (saMbodhi, apraila 1982 - janavarI 1983, vaoNlyuma-2, pR0 68-76) meM yuktiyA~ de kara AcArya mANikyacandra kA samaya I0 1190 se 1210 taka nirdhArita kiyA hai| 2. tripuTI muni mahArAja, jaina paraMparAno itihAsa, cAritra smAraka granthamAlA, ahamadAbAda 1952, pR0 37; aura DA0 bhogIlAla sAMDesarA, mahAmAtya vastupAlatuM sAhitya maMDala tathA saMskRta sAhityamAM teno phALo, gujarAta vidyAsabhA, ahamadAbAda 1957, pR0 155; tathA mohanalAla dalIcanda desAI, jaina sAhityano saMkSipta itihAsa, jaina zvetAmbara kaoNnpharansa oNphisa, muMbaI 1933, pR0 337, kaMDikA-487. 3. DA0 bhogIlAla sAMDesarA, vastupAla kA vidyAmaMDala, jaina saMskRti saMzodhana maNDala, patrikA naM0 16, banArasa hindU yunivarsiTI, __vArANasI (prakAzana varSa amudrita), pR0 23.. 4. DA0 sAMDesarA, mahAmAtya vastupAlanu, pR0 113, 115. 5. purAtana prabandha saMgraha, saM0 muni jinavijayajI, siMdhI jaina granthamAlA granthAMka - 2, kalakattA 1936, pR076. 6. saMketa, somezvara bhaTTa, bhAga 1-2.. 7. rasavaktagrahAdhIzavatsare mAsi maadhve| kAvye kAvyaprakAzasya sakketo'yaM samarthitaH // (kA pra0 saMketa-2, pR0 612) 8. sarvAlatiphAlabhUSaNamaNI kAvyaprakAze mayA / vaidheyena vidhIyate kathamaho ! saGketakRta sAhasam / / (kA0 pra0 saMketa-1, pR06) 9. svasthAnusmRtaye jaDopakRtaye cetovinodAya ca // (saMketa-1, pR0 1, pR0 6) 10. bhAvukapriyA - "jJAnArtha vidheyatayA bhikSAmaTatetyarthaH" / (saMketa-1, pR0 39) 11. DA0 sAMDesarA, vastupAla kA0, pR0 23. 12. yadi saMkhyeyaiva hInatvaM abhipretaM syAt, tadA granthakRt "SaDrasA na ca hRdyaiva taiH" iti vyAkhyAM na kuryAt / (kA0 pra0 saMketa-1, pR0 11-12) 13. kA0pra0 saMketa-1, pR0 18-24. 14. sUkSmekSikayA tu 'tA eva, te ca' ityAdau bhede abheda iti rUpakAtizayoktiH sphuTaiveti udaahrnnaantrmevaanvessym| tathA atra alaGkArAntaraM vyAkhyAnAntaraM cAstIti svayamUhanIyam // (kA0pra0 saMketa-11, saM0 muni jinavijayajI, pR0 39) 15. kA0 pra0 2/12-13 para saMketa - pR0 53-115. 16. yathA taTasya prayojane pratipAdye asamAr2yA na tathA gaGgAzabdasya / tasmAt abhidhAlakSaNAbhyAmanyaH tacchaktidvayopajanitA vigamapavitritapratipapratibhAsahAyArthadyotanazaktiH dhvananAtmA vyApAraH // (saMketa-1, pR0 127) 17. vAcyabAdhena ca vyaGgasya sthitatvAt, tayoH mithaH asatyA nopamAnopameyabhAvaH iti nAlaGkAro vyaGgyaH, kintu vastveva // (saMketa-1, pR0 308) 18. na ca kevala zRGgArAdizabdAnvite vibhAvAdipratipAdanarahite kAvye manAgapi rasavatvapratItiH yathA- 'zRGgArahAsyakaruNAH' ityAdau / tasmAt anvayavyatirekAbhyAM abhidheyasAmarthyAkSiptatvameva rasAdeH, na tu abhidheyatvaM kathaJcit iti svazabdavAcyatA doSaH ityarthaH / evaM dvitIya eva pakSo nyAyyaH / etena- 'rasabaddarzitaspaSTaityAdivyAkhyAyAM' tatra 'svazabdAH zRnArAdyAH zRGgArAdervAcakAH' iti udbhaToktaM nirastam // (kA0 pra0 saMketa-2, pR0 170) 19. alaGkAraH zaGkA0 ityAdi udAharaNa para saMketa- alaGkArasarvasvamate tu - atra arthApattiralakAraH / (saMketa-2, pR0 299) 20. alaGkArasarvasve'pi itthamevoktam / (saMketa-2, pR0 428) 21. pAre'lakAragahanaM sngketaadhvaanmntraa| sudhiyAM buddhizakaTI kathakAra prayAsyati // (saMketa-2, pR0 333) Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 pArula mAMkaDa saMdarbhagraMtha : 1. DA0 bha0 ja0 sAMDesarA, mahAmAtya vastupAlanuM sAhityamaMDala, gujarAta vidyAsabhA, ahamadAbAda 1957. 2. DA0 bha0 ja0 sAMDesarA, vastupAla kA vidyAmaMDala, zrI jaina saMskRti saMzodhana maNDala, patrikA naM0 16, banArasa hindu yunivarsiTI, vArANasI (prakAzana varSa amudrita). 3. bhaTTa somezvarakRta saMketa bhAga- 1-2 saMpA0 zrI ra0 cho0 parIkha, rAjasthAna prAcya vidyA pratiSThAna, jodhapura 1959. 4. mANikyacandrakRta saMketa, saM0 abhyaMkara vAsudeva zAstrI, AnandAzrama saMskRta gandhAvali 89, pUNe 1929. 5. tripuTI muni mahArAja, jaina paraMparAno itihAsa, cAritra smAraka graMthamAlA, ahamadAbAda 1960. 6. saMketa 1-2, mANikyacandrakRta (kA0 pra0 saha) saMpA0 zrI veMkaTanAthAcArya, prAcyavidyAsaMzodhanAlaya, maisUra vizvavidyAlaya, maisUra 1974 1977. Nirgrantha 7. pArula mAMkaDa, kAvyaprakAza (1-6) nA traNa saMketonuM vivecanAtmaka ane tulanAtmaka adhyayana, (yu0 jI0 sI0 rIsarca esosIyeTazIpa kI yojanAntargata kiyA gayA aprakAzita zodhaprabandha), gujarAta yunivarsiTI, ahamadAbAda 1990. Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. kAkonI kI jaina pratimA Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dezarAja yA hai| rIvA (nka mA uhA sahAda 2. kAkonI kI jaina pratimA kA lekha . Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ If I 3 afa tar, a 609 THIENTH FI 34 HIT da (94: T H giat gift la ga) dieoft4 HG 8 (Tg-KT2 H 6 Iphat # ## MI # aft 3 in Mar 1 3a ha g Th aga p+ a + HH4 d eq = 3 ii kiu 1 ( *# 3) 1 d 2d aff q nai' for art 7 rb mjhaa dhniiooN aa s r kai / niiN sii ptraal luu gaarraa rr vdh j jthaa lai ki jee srkaarii p`RMR * 14 C/ 1 | XX #f4 } {# MEIR 3 6 (qqq # zhIvda Tki 4XMA MIT) 3x44 - kSapaNaka paramparA se sambandhita rahe hoM, athavA digambara paramparA se / prastuta sthAna ke goSThiyoM kA bhI ullekha hai yadyapi - nin' aff fid i z t etdagi chechet t a dzi u fazii etaatt etgach 27 "sufa" yahA~ bhI upasthita hai| . ?002 bibhi(ii) mgh ny' m[] baagh kni(li) 2, nimaMrri (zi) 1 ()malamasarata(?) : maTTAra 4. Frief # # gfgHI (Courtesy, American Institute of Indian Studies, Varanasi.) 7. cukaaci nnnaak (Courtesy, American Institute of Indian Studies, Varanasi.) www.jalinelibrary.org