Book Title: Kavya me Adhyatma
Author(s): Sushil Diwakar
Publisher: Z_Hajarimalmuni_Smruti_Granth_012040.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/210392/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIsuzIlakumAra divAkara ema0 e0, bI0 kAma0, ela-ela0 bI0 kAvya meM adhyAtma jabaki pazcimI sabhyatA ne apanI unnati kI nIMva aura kalaza para jar3a-vAditA kA saMskAra DAlA hai, taba bhArata ne bhautikatA kI dRSTi se pIche hote hue bhI adhyAtma kI nirantara sAdhanA kI hai. isa AdhyAtmikatA meM hI jIvana kI mahAnatA aura amUlyatva nihita hai. bhArata-mandira meM AdhyAtmikatA kA cittAkarSaka gIta nirantara gAyA jA rahA hai. yaha bhAratIya adhyAtma kA hI prabhAva hai ki hamane pAzcAtya vidvAnoM ke lie pUrNa-rUpeNa ajJAta AtmA ke anaMta guNoM kA patA pAyA hai. AtmA jo adRzya aura kevala anubhavagamya hai, bhAratIya maharSiyoM dvArA dekhI gaI aura pahacAnI gaI. jaba pAzcAtya dArzanika kArlAila sadRza vidvAna yaha kahakara santuSTa ho gaye ki 'maiM kyA hUM' isakI ciMtA chor3akara 'mujhe kyA karanA hai' para hI vicAra karanA cAhiye, taba bhAratIya mahAtmAoM aura sarvajJoM ne AtmA kA patA lagAyA. unake isa Atmadarzana meM unakA tyAga, jJAna, ni:spRhatA, dhyAna, tapa, vairAgya, aparigraha, ahiMsA Adi pArasparika paryAyavAcI, sadguNoM kA avasthita rahanA atyanta mahattva kA hai. una mahAvIra, buddha, prabhRti mahAn vyaktiyoM ke samatAdAyaka zubha mArga ko saMskRta, pAlI aura prAkRta ke AcAryoM ne janatA taka pahuMcAne kA saphala prayatna kiyA. bhAratIya vidvAnoM ne apane vizuddha jIvana ke AdhAra para saphala lekhanI dvArA lokapriya bhASA meM janaraMjana aura janahita ke lie asaMkhya kAvyoM kI racanA kI. na kevala racanA kI. varan una gItoM ko gAkara jana-jana kI huttantrI para spaSTa prabhAva aMkita kara pavitratA kI ora unmukha kara diyA. bhAratIya jIvana meM 'santoSa dhana' kI AvAja unhIM vidvAnoM ne bulanda kI. mahArASTra ke kaviyoM ne tAnAjI mAlasure kI senA meM vIra-kAvya gAkara jisa prakAra oja ora joza bharA, bhUSaNa ke rasa se prabhAvita chatrasAla aura zivAjI ne jisa prakAra utsAha pAyA, usase kitanA hI adhika tatkAlIna evaM cirasthAyI prabhAva kaviyoM kA bhAratIya jIvana kI dArzanikatA para par3A. lokabhASA hindI ke kaviyoM ne bhI isa ora kama prayatna nahIM kiye. tulasI ne jagamoha tyAga, kAvyakalA kI upAsanA kara adhyAtma kI ora hI apanI pratibhA-zakaTa ko mor3A. yaha bAta to kathAnaka ke anusAra hI ho gaI ki rAma kA caritragAna karane ke lie, unheM 'mAnasa' meM yadAkadA zRMgAra kA bhI Azraya, 'tirache kari nayana de saina jinheM samajhAya calI, musakAya calI' Adi ke rUpa meM lenA par3A. kavivara banArasIdAsa ke bAre meM unake 'ardhakathAnaka' kAvya se patA lagatA hai ki ve pahale zRMgArI kavi the, parantu bAda meM ve cete aura jaba unheM yaha AbhAsa huA ki zRMgAra-kAvya se na kevala apanA ahita kara rahe haiM varan Age Ane vAlI agaNya pIDhiyoM ko skhalita mArga dikhA rahe haiM, to unhoMne apanA samasta zRMgArakAvya gomatI nadI meM DubAkara santoSa kI sAMsa lI. dekhiye eka divasa mitranha ke sAtha, naukRta pothI lInA hAtha, nIMda gomatI ke bica Ai, pUla ke Upari baiThe jAi / IVIN Jain Education Intemational Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 862 : muni zrIhajArImala smRti-grantha : caturtha adhyAya wwwwwwwwwww bAMce saba pothI ke bola, taba mana meM yaha uThI kalola, eka jhUTha jo bole koI, naraka jAi dukha dekha soi / maiM to kalpita vacana aneka, kahe jhUTha saba sA~ca na eka, kaise bane hamArI bAta, bhaI buddhi yaha AkasamAta / yaha kahi dekhana lAgyo nadI, potho DAra dai jyoM radI, tisa dina so bAnArasI, karai dharma kI cAha / tajI AsikI phAsikhI, pakarI kula kI rAha / / vaise hI ratnAvalI ke sAMsArika zrRMgAra meM ulajhA aura madamAtA tulasI vyAvahArika adhyAtma meM par3a gayA. zrIkRSNa ke zrRMgAra meM bhI unhoMne adhyAtma-rahasya khojA. sUphI mata ke musalamAna hindI kaviyoM ke bAre meM to yaha bar3I vicitratA rahI hai ki pragAr3ha zRMgAra kA varNana karate hue bhI ve AdhyAtma khoja rahe haiM. malika mohammada jAyasI racita 'padmAvata' isakA jvalaMta udAharaNa hai. usameM padmAvatI rAnI-strI nAyikA meM unhoMne 'iSTadevatA' kI sthApanA kI hai. alAuddIna Adi 'iSTadevatA' se dUra karane kA prayatna karate haiM. parantu 'gorAbAdala' sadguNoM kI sahAyatA se Atmadeva bhImasiMha iSTaprApti meM samartha hote haiM. jAyasI kA 'mAhikA haMsesi koharihi' unakI aTUTa Izvara-bhakti kA parama paricAyaka hai. apanI svAbhAvika zailI se gaMbhIra rahasyoM kA udghATana karate hue unhoMne sAMsArika prema kA digdarzana karAyA hai. eka kavi ne kevala zRMgAra para likha apanI kalama para kalaMka lagAne vAle kaviyoM ko 'kukavi' kaha unakI khUba niMdA kI hai. 'kalA ke lie kalA' kA isase bar3ha kara samartha virodha aura kisa bhASApraNAlI kA ho sakatA hai ? yathA rAga udaya jaga aMdha bhayo, sahaje saba lokana lAja gNvaaii| sIkha binA nara sIkha rahe, vanitA-sukha-sevana kI caturAI / tApara aura race rasa kAvya, kahA kahiye tinako niThurAI / / andha asUjhana kI aMkhiyA mahaM, melata haiM raja rAma duhAI / kaMcana kumbhana kI upamA kahi, deta urojana ko kavi vAre / Upara zyAma vilokata ke maNi, nIlama kI DhakanI Dhaka chaarai| yoM sata baina kahaiM na kupaNDita, ye yuga AmiSa piNDa udhAre / sAdhuna DAra daI muMha chAra, bhae isa heta kindhauM kucha kAre / isI prasaMga meM isa kavi zreSTha ne kavinirmAtA vidhAtA para kaTutama kaTAkSa kiyA hai. ve likhate haiM : he vidhi ! bhUla bhaI tumate, samajhe na kahAM kastUrI bnaaii| dIna kuraMgana ke tana meM, tina daMta dhare karuNA nahIM aaii| kyoM na karI tina jIbhana je rasa-kAvya kareM para ko dukhadAI / sAdhu anugraha durjana daMDa doU sadhate; bisarI caturAI / dhvanita rUpa se sabhI hindI kaviyoM ne 'adhyAtma' purassara sadbhAvanA se prerita ho apanI kAvyakalA kA paricaya diyA hai. satasaI meM kizoriyoM ke keza, kaTi, veNI, bhauMha, nayana, nAsikA, adhara, kapola, vastrAbhUSaNa Adi kA varNana karane vAlA mahAzRMgArI bihArI bhI ise na bhUlA aura (zAyada apanI pUrvakRta galtI ko vicAra kara hI) unhoMne satasaI ke aMtima bhAga meM 'gambhIra ghAva karane vAle' AdhyAtmika chaMdoM kA nirmANa kiyA, yathA ko chUTayo ihi jAla pari kata kuraMga akulAta / jyoM-jyoM surajhi bhajyo cahati, tyoM-tyoM urajhata jAta / CON bAghaNENINNINNINNINNINANINNINNIN _Jain Educationinten For Private Personal Use Only Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ suzIlakumAra divAkara : kAvya meM adhyAtma : 863 budhi anumAna pramANa suti, kiye nIThi ThaharAya / sulabha gati parabrahma kI, alakha lakhI nahiM jAya / bihArI ne nimna padyAMza meM to sAMsArika jIvoM ko paramAtmA kI ora sammukha karane meM kitanI saphalatApUrvaka kalama kI kalA dikhAI hai. bhajana kahayo tAsoM bhajyo, bhajyo na ekI bAra / dUra bhajana jAte kahayo, so tU bhajyo gaMvAra / isa prakAra ke gambhIra padyoM ke AdhAra para hI to bihArI bar3e ghamaNDa se yaha likha pAye the ki sata saiyA ke doharA, aru nAvika ke tIra, dekhata meM choTe lageM, ghAva kareM gambhIra / isa prasaMga para rASTra kavi kabIra ko kauna bhUla sakatA hai ? unake nimna likhita chanda kAmI aura pragAr3ha saMsArI ke bhI aMtara-cakSu khola dete haiM kastUrI kuNDala basa mRga hDhe bana mAMhi, aise ghaTa ghaTa rAma haiM duniyAM dekhe nAhiM / pAkhaMDiyoM Adi ko kabIra kI phaTakAra cetAvanI detI hai-- muDa muDAye hari mile, saba koI leya muMDAya, bAra-bAra ke mUDate bher3a na baikuTha jAya / nAma bhajo to aba bhajau bahuri bhajoge kaba, harihara harihara rukhar3e iMdhana ho gaye saba / kahA cunAva mer3hiyA lAMbI, bhIti usAri, ghara to sAr3he tIna hatha, ghanAta paune cAri / sAdhu bhayA to kyA bhayA bole nahIM vicAra, hata parAI AtamA bAMdhi jIbha taravAra // jahA~ hama zAstroM kI bAtoM para ekadama avizvAsa kara lete haiM, vahAM rASTrakavi maithilIzaraNa gupta kI tIrthaMkara mahAvIra ke zarIra meM dugdha sadRza rakta para zraddhAsUcaka kAvya dekhie yaha tanu tohai raktamAMsamaya, usameM bharA huA hai dugdha / bAlyabhAva se hI, jina, yaha jana, A jAtA hai huA vimugdha / unakI 'bhAratabhAratI' meM bhAratIya AdhyAtmika patana aura pAzcAtya bhautika Agamana para jo hArdika duHkha chipA hai vaha eka mahAn sandeza bhAratIyoM ko de rahA hai. jayazaMkaraprasAda ne to bhAratIya-paramparA meM dharma kA kitanA sundara citraNa kiyA hai dharma kA le lekara jo nAma huA karatI bali, karadI banda / hamI ne diyA zAMti sandeza, sukhI hote dekara Ananda / yavana ko diyA dayA kA dAna, cIna ko milI dharma kI dRSTi / milA thA svarNa bhUmiko ratna, zIla kI siMhala ko bhI mRSTi / isa prakAra bhArata ne apane adhyAtma-saMdeza ko deza-dezAntara meM prasArita karane kA sakriya prayatna kiyA thA. hindU-muslima anakya ke dinoM meM bhI rASTrakavi maithilIzaraNa ne kyA hI tarkapUrNa zabdoM meM 'gurukula' meM sneha saMvardhana kA prayatna kiyA hai : hindU ho yA musalamAna, nIca rahegA phira bhI nIca / manuSyatA sabake bhItara hai mAnya mahI maNDala ke bIca / mAnavatA kI pAvana kalpanA ko kAvya meM utArakara kavi ne bar3A upakAra kiyA. daulatarAma kavi to samUce jIva-tattva m D ... 7 . tA INORATE T MA TA. Jain EMENDSENENANENANANG NBAUNAKERANANANANANAnd Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 864 : muni zrIhajArImala smRti-grantha : caturtha adhyAya ko hI adhyAtmayoga ke bhItara gabhita karane lage. ahiMsA pratipAdana meM unakA nimna padyAMza mahattva rakhatA hai : SaTakAya jIva na hanana te, saba vidhi daraba hiMsI ttrii|" kyoMki banArasI ke zabdoM meM choTe bar3e jIva saba eka haiM, yathA : jJAna nayana teM dekhie dIna hIna nahiM koI / ata: daulatarAma Age bar3hate haiM. ve saMsAra ke cakra meM bhautikatA arthAt mithyAbhAva meM ulajhe hue prANI ko saMtoSa, sukha arthAt nirAkulatA kA vAstavika mArga ina zabdoM meM dikhA rahe haiM Atama ko hita hai sukha, so sukha AkulatA bina kahiye / AkulatA ziva mAMhi na tAte ziva maga lAgyo cahiye / / isa ziva-maga meM hI zAzvata kalyANa hogA. na ki pazcimI bhautikatA-pracura mithyApUrNa, asaMtoSadAyaka jar3atA meM. bhalA koyalA, lohA aura sImenTa Adi jar3a cIjeM caitanyapuMja AtmA ko kyA de sakatI haiM ? hAM, jar3atA avazya de sakeMgI. isIlie to ananta nidhidhArI mAnavAtmA Aja jar3avAdI athavA jar3a banatA jA rahA hai. usakI buddhi para paradA par3a gayA hai. vaha jaganmithyAtva meM bhUlakara apanI amUlya mAnava paryAya ko yoM hI jar3a vastuoM kI sAdhanA meM naSTa kara rahA hai. ataH daulatarAma jI apanI "anuprekSAciMtana" meM use jatAte hue likhate haiM : "yauvana gRha godhana nArI, haya gaya jana AjJAkArI / indrIya bhoga china-thAI, suradhanu capalA capalAI / sura asura khagAdhipa jete, mRga jyoM hari kAla dlete| maNi maMtra taMtra bahu hoI, marate na bacAvai koI // cahuM gati dukha jIva bhare haiM, parivartana paMca kare haiM / saba vidhi saMsAra asArA, tAme sukha nAhi lagArA / zubha azubha karama phala jete, bhoge jiya ekahiM tete / suta dArA hoya na sIrI saba svAratha ke haiM bhiirii| jala-paya jyoM jiya-tana melA, pai bhinna-bhinna nahiM bhelaa| ye to prakaTa jude dhana dhAmA kyoM ho ika mila suta-rAmA / pala rudhira rAdha mala thelI, kIkasa basAdi te mlii| nava dvAra bahai ghinakArI asi deha kareM kima yArI / isa prakAra mithyAtva aura Atyantika jAgatikatA se hameM saceta kara hindI ke sukaviyoM ne bhAratIya jIvana meM saMtoSa Adi sadguNoM kA avicchinna sAmrAjya phailAyA hai. Jain Education Intemational -