Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ kapUraprakara'no racanAkALa naitika upadeza udezita, kathApratIkAtmaka sUktAvalIyukta padyo dharAvatI zvetAMbara jaina racanAomAM "kapUraprakara' eka, pramANamAM alpajJAta paraMtu dhyAna kheMce tevI, racanA che. vividha saMskRta vRttomAM nibaddha A sarasa, sukuM, ane prasannakara kRti ghaNA samayathI duSpApya banI che. anuguptakAlIna zvetAMbara AcArya dharmadAsagaNinI prAkRta racanA upadezamAlA ane e ja kALamAM mUkI zakAya tevI yApanIya saMghanA agraNI zivAryanI ArAdhanAnI jema ahIM paNa nItipravaNa sUktone, jaina sAhityamAM tema ja laukika vyavahAramAM (ane paurANikAdi sAhityamAM) jANItA daSTAMtarUpa sArA ke narasA pAtronA ullekha sAthe, anAyAse gUMthI lIdhAM che. kula 179 padyomAM nibaddha A manohara kRtinA AraMbha ane aMtanAM padyo A pramANe che : karpUraprakaraH zamAmRtarase vaktraMducaMdrAtapaH zukladhyAnataruprasUnanicayaH puNyAbdhiphenodayaH // muktizrIkarapIDanecchasicayo vAkkAmadhenoH payo, vyAkhyAlakSyajinezapezalaradajyotizcayaH pAtu vaH // 1 // ane zrI vajrasenasya gurostriSaSTisAraprabaMdhasphuTasaguNasya ! | ziSyeNa cake hariNeyamiSTA, sUktAvalI nemIcaritrakartA // 179|| aMtima padyamAM kavie potAno triSaSThisAraprabaMdha-ka evA vajasenagurunA ziSya "hari rUpe paricaya Apyo che, ane racanAne sUktAvalI abhidhAna ApyuM che, kapUraprakara nahIM. paraMtu jema bRhadgacchIya somaprabhAcAryanI eka atyaMta prasiddha upadezapravaNa racanA sUktamuktAvalI enA upodyAta padyanA Adima zabdothI siMdUraprakara nAmathI suvidyuta banI che tema A racanAne paNa tenA prAraMbhanA zabdo parathI pUraprakara evuM abhidhAna maLI gayuM che, ane pachIthI to te ja vizeSa pracAramAM rahyuM hoya tema lAge che. kartA hari kavi potAnI eka anya racanA nemicaritra hovAnuM jaNAve che; paNa prastuta racanA hajI sudhI maLI AvI nathI. kartAe potAnAM gaNa-gaccha, ke guru vajasenanI gurnAvalI dIdhAM nathI. kadAca A kAraNasara (sva) mohanalAla dalIcaMda dezAI kartAnA samaya vizenA avalokanamAM jaNAve che ke "temano samaya nirbhIta thaI zakayo nathI. ni, ai. bhA1-23
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 nirjhantha aitihAsika lekha-samuccaya-1 dhUraprakara para kharataragacchIya jinacaMdrasUri ziSya sAgaracaMdra(saM. 1489-1505 ? I. sa. 1433-1449) dvArA avacUrNi-laghu TIkA racAI che; AthI eTaluM to cokkasa ke racanA 15mA saikA pahelAMnI che. vajasena vize vicAratAM prastuta nAmadhArI pAMceka AcAryo zvetAMbara paraMparAmAM thaI gayA che, jemAMthI IsvIsananA AraMbhakALanA arasAmAM thaI gayelA Arya vajanA ziSya Arya vajasena ahIM vivakSita nathI; tema ja 15mA zatakanA nAgorI tapAgacchanA vajasena, ke pachI vAdIndra devasUrinI paripATImAM thayelA bRhagacchIyA vajasena(saM. 1384 I. sa. 1328) paNa saMbaMdhakartA vajasena hovAno saMbhava ocho che. cothA vajasena, bRhagacchIya vAdi devasUrinA ziSya mahezvarane pAkSikasaptati paranI emanI sukhaprabodhinI-vRttinI racanAmAM sahAyakarUpe noMdhAyA che", ane emano samaya IsvIsanI 12mI zatAbdInA uttarArdhamAM ghaTI zake, chelle pAMcamA vajasena tapAgacchanI vaDI posALanA pravartaka vijayacaMdrasUrinA ziSya rUpe, ane prasiddha Agamika vRttikAra kSemakIrtinA sAdharmA rUpe dekhA de che; emano samaya prAya: I. sa. 1250-1280nA gALAmAM paDe. kRtimAM rajU thayela prauDhInA adhyayana bAda, tema ja keTalAka sAMyogika purAvAonA AdhAre teo uparakathita cothA yA to pAMcamA vajasena hoI zake tema prathama dRSTie lAge che; 12mA zatakanA uttarArdhamAM thaI gayelA rAjagacchIya dharmasUri, kharataragacchIya jinapatisUri, ane bRhadgacchIya somaprabhAcAryanI samakakSa zailInuM ahIM anusaraNa che. "kapUraprakara' jevA upADanI pAchaLa somaprabhasUrinI racanAnA 'siMdUraprakara' zabdo ane praNAlI AdarzarUpe rahyA hoya to nA nahi. vastutayA kRtimAM ja teno kALa, tenI pUrva sImA nirdhArita karanArAM pramANo mojUda che. padyomAM udAharaNarUpe je vyaktionAM nAma ullikhita che temAMnA ghaNAkharAM to purANA jaina itihAsa tema ja jaina kathAnakonAM pAtronAM ja che; paNa tyAM be aitihAsika nAmo dharAvatAM sthAna evAM che ke sAMprata viSayamAM nirNAyaka bane che. temAM eka to che yAkinIsUnu haribhadrasUrino, temane pravAjita karavAmAM nimittabhUta bananAra zramaNI yAkinI mahattarAno, yathA : kiM pUjyA zramaNI na sA zrutarasA durbodhahRnmohahat, mAtrAsaktakuberadattadayitA sAdhvIva jAtAvadhiH // dhanyA eva ciraMtanA vratadhanA apyAdhunikyaH zubhA, yAkinyA haribhadravAdimukuTaH so'bodhi vAGmAvataH // 69 / / AnA AdhAre ApaNA kartA nizcayatayA IsvIsanI AThamI sadI bAdanA Thare che, ane bIjo
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ kapUraprakara'no racanAkALa 179 ethIye vizeSa mahattvano te "caulukaya" eTale ke kumArapALano, jene vize tyAM AgaLa kahyuM che ke kSatriya hovA chatAM eNe mAMsabhakSaNAdino parityAga karI dIdhelo. yathA: ni:svattvaM nirdayatvaM vividhavinaTanAH zaucanAzAtmahAnI, asvAsthyaM vairavRddhirvyasanaphalamihAmutra durgatyavAptiH // caulukyakSmApavattavyasanaviramaNe kiM na dakSA yatadhvaM, jAnanto mA'ndhakUpe patata calata mA dRgviSAhe: pathA he ? // 104|| AthI eTaluM to nizcita che ke kartA kAM to kumArapALanA samayamAM, ke te pachI bahu dUra nahi tevA samayamAM thaI gayelA. A kAraNasara pIchAnamAM uparanA bemAMthI eka vajarsanakAM to tapAgacchIya ane kAM to bRhadragaccha sAthe saMkaLAyelA-munine pasaMda karavA paDaze. tapAgacchIya muni vajasena jo ke kSemakIrti sarakhA suyogya vidvAna ane samartha vRttikAranA gurubaMdhu che; paNa prastuta vajananI kRtio saMbaMdhamAM kazuM ja jANamAM nathI, jayAre bRhadgacchIya mahezvarasUrinA vRtti-sarjana sahAyaka vajasenanA zAstrajJAna uparAMta saMskRta paranA prabhutva saMbaMdhamAM joradAra gavAhI ApoApa maLI rahe che. A kAraNasara, tema ja hari kavinI 12mA zatakanI sarAsarI prauDhIne dhyAnamAM letAM, kapUraprakAranA kartA rUpe, hAla ajJAta evA koI anya ja vajasena-ziSya saMbaMdhamAM pramANa upasthita na thAya tyAM sudhI to 12mI sadIvALA vajasenano ja samaya-vinizcayamAM upayoga karIe to koI Apatti dekhAtI nathI. tadanvaye kapUraprakarano racanAkALa I. sa. 1180-1230nA gALAmAM mUkI zakAya. lekhananuM mULa kathana to ahIM pUruM thAya che; paNa siMdUraprakara aparanAma somazataka vA sUktamuktAvalInA kartutva vize keTalIka spaSTatA jarUrI banI rahe che. prastuta graMthanI digaMbara saMpradAyamAM paNa mAnyatA hovAnuM kahevAya che; kadAca ethI ja to digaMbara vidvAna gulAbacaMdra caudharIe tene zvetAMbara somaprabhAcAryanI gaNAvavAne badale "ajJAtakartRka" ghaTAvI che. paNa pahelI vAta to e che ke kRtinA aMtima padyomAM kartAe potAno paricaya Apyo ja che, je kRtrima nathI kema ke je zailImAM pUrvanAM 98 padyo racAyAM che te ja zailImAM chellAM be paDyo che je nIce mujaba che, yathA : somaprabhAcAryamabhA ca yanna, puMsAM tamaHpaGkamapAkaroti // tadapyamuSminnupadezaleze, nizamyamAne'nizameti nAzam // 19 // abhajadajitadevAcAryapaTTodayAdri-dhumaNivijayasiMhAcAryapAdAravinde / madhukarasamatAM yastena somaprabheNa, vyaraci muniparAjJA sUktamuktAvalIyam // 100 / A chellAM be pagho kADhI nAkhIe to siMdUraprakaranuM "zataka" rUpa naSTa thaI jAya; e
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ nigrantha aitihAsika lekhasamuccaya-1 kAraNasara paNa e padyonI upasthiti anivArya bane che; ane aMtima paghomAM kartA potAnAM nAmAdi prakaTa kare te paNa kAvyaparipATImAnya vastu che. 180 tadatirikta kapUraprakaranI jUnAmAM jUnI prato paNa ThIka saMkhyAmAM zvetAMbara jaina bhaMDAromAM ja maLe che. vizeSamAM tenA para racAyela traNa TIkAo--kharataragacchIya cAritravardhananI saM. 1505 - I. sa. 1449nI, bAda e ja gacchanA jinasAgarasUrinA ziSya dharmacaMdragaNinI (IsvIsannA 15mA saikAnuM AkharI caraNa), ane 17mA zatakanA AraMbhe nAgorI-tapAgacchIya caMdrakIrti-ziSya harSakIrtti gaNitnI zvetAMbara kartAonI ja che. somaprabhAcAryanA svakIya jinadharmapratibodha(prAkRta)mAM tenAM keTalAMka pagho uddhRta paNa karyAM che; banne vacce viSaya-vastu tema ja sAravAramAM samAnatA paNa che. Ama to kRtimAM prastuta thayela keTalAye bhAvo jainonA banne saMpradAyone mAnya che; paNa kRtimAM jinapUjA para ane tenA phaLa para apAyeluM vizeSa jora, Agamane apAyela mahattva ityAdi lakSamAM letAM racayatA na to digaMbara saMpradAyanA che ke na to kRti 'ajJAtakartRka'. somaprabhAcAryanI eka anya prAkRta kRti sumatinAthacaratra che; paNa saMskRtamAM paNa temanI be anya kRtio jANItI che; eka to che zRMgAra-vairAgyataraMgiNI tema ja bIjI che zatArthI. prathamamAM pratyeka padya carthaka-zRMgAra tema ja vairAgyano bhAva prakaTa karanArA hoI eka prakAre dvisaMdhAna-kAvya kahI zakAya. saMpAdaka munivara pradyumnavijaya (vartamAne AcArya vijayapradyumnasUri) prAkkanamAM siMdUraprakarano racanA saMvat 1233 (I. sa. 1177) jaNAve che, je saMbhAvya tathya mULa kRtimAM ke anyatra noMdhAyAnuM jANamAM nathI. TippaNo : 1, prakaTakartA harizaMkara kAlidAsa, amadAvAda 1901. 2. A mahattvapUrNa kRtinuM punarmudraNa thavuM jarUrI che. 3. modR dezAI, jaina sAhityano saMkSipta itihAsa, muMbaI 1931-32, pR. 475, pAdaTIpa 455. 4. Cf. C. D. Dalal, A Descriptive Catalogue of Manuscripts in the Jain Bhandars at Pattan, Vol. I, Baroda 1937, p. 243. paM. lAlacaMdra gAMdhI bAdazAha alAuddIna (khilajI) dvArA sanmAnita je AcArya vajrasenanI vAta kare che te A haze ? samaya to e ja che. (juo aitihAsika lekha-saMgraha, zrI sayAjI sAhityamALA, puSpa 335. vaDodarA, 1963, pR 235, kakkasUriSkRta nAbhinaMdanajinodvAraprabaMdhamAM I. sa. 1315mAM samarAsAhanI saMgAthe bhaMga pazcAt zatruMjayatIrthanA uddhAra mATe cAlelA saMghamAM aneka AcAryo sAthe hemasUri-saMtAnIya vajrasena sUrinI paNa noMdha maLe che, te vaLI bIjA ja vajrasena hoI zake.
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ kapUraprakara'no racanAkALa 181 5. dezAI, uparyukta, pR. 336 ke. 484. 6. ejana, pR. 415, ke. pa98. 7. juo jaina sAhitya gRhat tihAsa, pada, vIjaLI, 2676, . 160. 8.zratajJAna prasAraka sabhA, ahamadAbAda, 1984. siMdUraprakara' kAvyanuM upodaghAta padya A pramANe che : sindUraprakarastapaH kariziraH kroDe kaSAyATavI, dAvAcinicayaH prabodhadivasaprAraMbhasUryodayaH / muktistrIkucakumbhakuDakumarasa: zreyastaroH pallavaprollasaH kramayornakhadyutibharaH pArzvaprabhoH pAtu vaH // 1 // eka hiMgulaprakara nAmaka kAvyakRtino ullekha paNa jovA maLyo che. e abhidhAna paNa siMdUraprakarane AbhArI hoI zake che. (AvI noMdha (sva) hIrAlAla rasikadAsa kApaDiyAe kayAMka ApyAnuM smaraNa che.)