Book Title: Karm Swarup aur Bandh
Author(s): Rajkumar Jain
Publisher: Z_Hajarimalmuni_Smruti_Granth_012040.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/210359/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apane mUlabhUta siddhAntoM ke vaiziSTya ke kAraNa jainadarzana bhAratIya darzanoM meM apanA viziSTa mahattva rakhatA hai. jainadarzana ke anusAra vedoM ko paurUSeya mAnA gayA hai tathA jainadarzana Izvara ko sRSTikartA svIkAra nahIM karatA. yahI kAraNa hai ki usa para nAstikatA kA Aropa kiyA hai. jainadarzana ke samAna bauddhadarzana evaM cArvAkadarzana bhI vedoM ko pramANa svIkAra nahIM karate. ataH unakI gaNanA bhI nAstika darzanoM meM kI gaI hai. kintu jainadarzana meM aneka aise siddhAntoM kA pratipAdana kiyA gayA hai jinake AdhAra para usakI AstikatA svataH hI siddha ho jAtI hai. unhIM siddhAntoM meM se eka 'karma siddhAnta' bhI hai. vaise to karma - siddhAnta ko anya SaDdarzana ke sAtha bauddha darzana ne bhI svIkAra kiyA hai, kintu apanI vizeSatAoM ke kAraNa jainadarzana dvArA pratipAdita 'karma siddhAnta' apanA vizeSa mahattva rakhatA hai. jaina graMthoM meM karma siddhAnta kA jaisA sAMgopAMga, tarkasaMgata aura vaijJAnika vivecana milatA hai, anyatra kahIM bhI dRSTigocara nahIM hotA. zrIrAjakumAra jaina, darzanAyurvedAcArya karma svarUpa aura baMdha karmasiddhAnta sambandhI viSaya itanA gahana evaM vistRta hai ki eka choTe se nibaMdha meM usakA sampUrNataH pratipAdana sambhava nahIM hai ataH sAmAnyataH karma kyA hai aura usakA AtmA ke sAtha kaise aura kyoM sambandha hotA hai ? isakA atyanta saMkSipta svarUpa prastuta lekha meM pratipAdita karane kA prayAsa kiyA gayA hai. jainadarzana ke anusAra pratyeka saMsArI AtmA karmoM se baddha hai. karma ke pAza meM AtmA vaise hI baMdhI huI hai, jaise jaMjIroM se kisI ko bAMdha diyA jAtA hai. yaha karmabandhana AtmA ko kisI amuka samaya meM nahIM huA. apitu anAdikAla se hai. jaise -- khAna se sonA zuddha nahIM nikalatA apitu aneka maloM (azuddhiyoM) se yukta nikalatA hai, vaise hI saMsArI AtmAe~ bhI karmabandhanoM se jakar3I huI hI rahI haiM. yadi AtmAeM kisI bhUtakAla meM zuddha hotI to phira unake karma bandhana nahIM ho sakatA. kyoMki zuddha AtmA mukta hotA hai. AtmA kI mukti ke anantara karmabandhana sambhava nahIM. AtmA ke karmabandhana ke liye Antarika azuddhi Avazyaka haiM. zuddha AtmA ke liye azuddhi kA prazna hI nahIM uThatA. azuddhi ke vinA karmabandha kA bhI prazna nahIM uThatA. yadi azuddhi ke vinA bhI karma bandhana hone lage to, mukti ko prApta AtmAoM ko bhI karma bandhana kA prasaMga upasthita ho jAyagA. aisI avasthA meM AtmA kI mukti ke lie prayatna karanA ho jAyagA. anAdi kAla se AtmA kA karmabandha aura usakA saMsAra kI vividha gatiyoM meM janma lenA, isakA pratipAdana AcArya zrI kundakunda ne 'paMcAstikAya' nAmaka grantha meM bar3e hI sundara DhaMga se kiyA hai : jo saMsAra jIvo to hodi pariNAmo bu pariNAmAdo kammoda gadimu gdii| gadimadhigasya dehI dehAdivAsi jAyate tehi du visayahaNaM tatto rAgo vA doso vA / jAyadi jIvassevaM bhAvo saMsAracakka vAlammi, idi pare bhaNido ahAdikhiyo sahiyA / For Private&Tersonal Use Only Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjakumAra jaina : karma svarUpa aura baMdha : 403 arthAt jo jIva saMsAra meM sthita hai, arthAt janma aura maraNa ke cakkara meM par3A huA hai, usake rAga rUpa aura pariNAma hote haiM. una pariNAmoM se nae karma baMdhate haiM. karmoM se vibhinna gatiyoM meM janma lenA par3atA hai. janma lene se zarIra milatA hai. zarIra meM indriyA~ hotI haiM. indriyoM se viSayoM kA grahaNa hotA hai. jIva viSayoM ko grahaNa karane se iSTa viSayoM meM rAga aura aniSTa viSayoM se dveSa karatA hai. isa prakAra saMsAra rUpI cakrakAla meM par3e hue jIva ke bhAvoM se karmabandha aura karmabandha se rAga-dveSa rUpa bhAva hote rahate haiM. yaha cakra abhavya jIva kI apekSA se anAdi ananta hai aura bhavya jIva kI apekSA se anAdi sAnta hai. sAmAnya rUpa se jo bhI kucha kiyA jAtA hai vaha karma kahalAtA hai. isa saMsAra meM samasta prANI kriyAzIla rahate haiM, manuSya bhI apane vyaktigata dainika jIvana meM aneka prakAra kI kriyAoM ko karatA hai. vividha prakAra kI ye kriyAeM hI sAdhAraNatayA karma kahalAtI haiM. prANI jaisA karma karatA hai vaha vaise hI phala kA bhAgI hotA hai. karma ke anusAra phala ko bhoganA niyati kA kama hai. karmasiddhAMta ko jaina, sAkhya, yoga, naiyAyika, vaizeSika aura mImAMsaka Adi AtmavAdI darzana to mAnate hI haiM, kintu anAtmavAdI evaM anIzvaravAdI donoM hI isa viSaya meM eka mata haiM. karma siddhAnta ko svIkAra karane meM yadyapi cArvAka darzana ke atirikta samasta darzanoM meM mataikya hai, tathApi karma ke phalasvarUpa evaM usake phala dene ke sambandha meM IzvaravAdI evaM anIvazvAdI donoM meM maulika matabheda hai. Upara karma ke viSaya meM sAmAnya rUpa se kahA jA cukA hai ki jo kucha kiyA jAtA hai, vaha karma hai. isake antargata manuSya kI vyaktigata dainika kriyAoM kA bhI samAveza ho jAtA hai. jaise khAnA, pInA, uThanA, baiThanA. socanA, vicAranA, haMsanA calanA, phiranA, bolanA, khelanA, kUdanA, gAnA, bajAnA Adi. manuSya jo bhI rAga yA dveSa ke vazIbhUta hokara karatA hai usI ke anusAra use phala milatA hai. paraloka mAnane vAle darzanoM ke anusAra manuSya dvArA karma kiye jAne ke uparAMta ve karma jIva ke sAtha apanA saMskAra chor3a jAte haiM. ye saMskAra hI bhaviSya meM prANI ko apane pUrvakRta karma ke anusAra phala dete haiM. pUrvakRta karma ke saMskAra, acche karma kA phala acchA evaM bure karma kA phala burA dete haiM. pUrvakRta karma apanA jo saMskAra chor3a jAte haiM aura una saMskAroM dvArA jo pravRtti hotI hai usameM mUla kAraNa rAga yA dveSa hotA hai kisI bhI karma kI pravRtti rAga yA dveSa ke abhAva meM asambhAvita hai aura jaba sambhava hotI hai to karmabandha janaka nahIM hotI hai. ataH saMskAra dvArA pravRtti evaM pravRtti dvArA saMskAra kI paramparA anAdikAla se calI A rahI hai. yaha paramparA athavA cakravat paribhramaNa hI saMsAra kahalAtA hai. karma, saMskAra evaM pravRtti kI paramparA tathA saMsAra cakra ke vicAroM kA digdarzana hameM prAyaH darzanoM meM prApta hotA hai. kintu jainadarzana ke vicAra meM pUrvokta vicAroM se kucha bhinnatA hai. jainadarzana ke anusAra karma saMskAramAtra hI nahIM hai apitu eka vastubhuta padArtha hai jise kArmaNajAti ke dalika yA pudgala mAnA gayA hai. ve dalika rAgI, dveSI jIva kI kriyA se AkRSTa hokara jIva ke sAtha dUdha-pAnI kI taraha mila jAte haiM. yadyapi ve dalika bhautika haiM, tathApi jIva ke karma arthAt kriyA dvArA AkRSTa hokara jIva ke sAtha ekameka ho jAte haiM. kahane kA tAtparya yaha hai ki jo bhI karma kiyA jAtA hai, vaha jIva yA AtmA ke sAtha saMyukta ho jAtA hai aura taba taka saMyukta rahatA hai jaba taka ki vaha apanA phala nahIM de detA. isa prakAra prANI dvArA kiyA gayA koI bhI karma AtmA se pRthak nahIM rahatA. saMsAra meM karma se ghire hue AtmA kI sthiti ThIka vaisI hI rahatI hai jaise ki jAla meM phaMsI huI machalI kI athavA lohe ke sIMkhacoM vAle piMjare meM banda siMha kI. anya darzanoM ne karma ko kSaNika mAnakara usake saMskAra ko sthAyI mAnA hai. ataH karma kI sattA to kriyA karane ke bAda hI samApta ho jAtI hai, kintu usakA saMskAra hI sthAyI rUpa se AtmA ke sAtha rahatA hai. jainadharma meM yahA~ kucha matabheda hai. vastusthiti yaha hai ki karma eka vastubhUta padArtha hai aura vaha rAga dveSa athavA bhAva se yukta jIva dvArA kI gaI kriyA se AkRSTa hokara usameM (jIva meM) mila jAtA hai. kahane kA tAtparya yaha hai ki rAga, dveSa se yukta jIva kI pratyeka mAnasika vAcanika aura kAyika kriyA ke sAtha eka dravya jIva meM AtA hai jo usake rAgadveSa rUpa bhAvoM kA nimitta pAkara usase 299 kATha9 Jain Luca A brary.org Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -0-0-0-0-0-0-0-0-0-0 404 : muni zrIhajArImala smRti-grantha : dvitIya adhyAya bandha jAtA hai aura Age jAkara acchA yA burA phala detA hai. isI bAta kA spaSTIkaraNa nimna rUpa se kiyA gayA hai pariNamadi jadA appA suhammi asuhammi rAgadosajudo , taM pavisadi kammarayaM NANAvaraNAdibhAvehiM / --pravacanasAra arthAt jaba rAga, dveSa se yukta AtmA acche yA bure kAmoM meM pariNata hotA hai taba karma rUpI raja jJAnAvaraNAdi rUpa se usameM praveza karatI hai. isase yaha spaSTa hai ki karma eka mUrtika padArtha hai jo jIva ke sAtha baMdha jAtA hai. yahA~ eka aisI AzaMkA uTha khar3I hotI hai ki karma mUrtika hai evaM AtmA amUrtika. ataH donoM kA bandha sambhava nahIM. mUrtika ke sAtha mUrtika kA baMdha to ho sakatA hai kintu amUrtika ke sAtha mUrtika kA bandha kaise ho sakatA hai ? isakA samAdhAna yahI hai ki anya darzanoM kI bhAMti jainadarzana bhI jIva aura karma ke sambandha ko anAdi mAnatA hai. saMsArI jIva anAdi kAla se mUrtika karmoM se ba~dhA huA hai aura isIlie vaha bhI mUrtika ho rahA hai, jaisA ki 'dravya saMgraha' meM spaSTataH kahA hai vaNNa rasa paMca gaMdhA do phAsA aTuNicciyA jIve , No saMti amutti tado vavahArA mutti bNdhaado| arthAt vAstava meM jIva meM pAMcoM rUpa, pA~coM rasa, donoM gandha aura AThoM sparza nahIM rahate, isalie vaha amUrtika hai. jainadarzana meM rUpa, rasa, gandha aura sparza guNa vAlI vastu ko mUrtika kahA hai. kintu anAdi karma bandha ke kAraNa vyavahAra meM jIva mUrtika hai. ataH kathaMcit mUrtika AtmA ke sAtha mUrtika karma dravya kA sambandha hotA hai. sArAMza yaha hai ki karma ke do bheda haiM-dravyakarma aura bhAvakarma. jIva se sambandha karma pudgala ko dravya karma kahate haiM aura dravya karma ke prabhAva se hone vAle jIva ke rAga-dveSa rUpa bhAvoM ko bhAvakarma kahate haiM. dravyakarma bhAvakarma kA kAraNa hai aura bhAvakarma dravyakarma kA kAraNa hai. dravyakarma ke vinA bhAvakarma aura bhAvakarma ke vinA dravyakarma nahIM hote haiM. ina karmoM kA bandha hI jIva ke janma maraNa evaM vividha gatiyoM meM paribhramaNa kA kAraNa hai. isa prakAra AtmA aura karma kA sambandha anAdi kAla se cakravat calA A rahA hai. TIVITUTinni