Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ karma-siddhAnta bhAratIya darzana kA AdhAra hai, nAva hai / prAyaH sabhI darzanoM meM karma ko kisI na kisI rUpa meM mAnA gayA hai, bhale hI karma ke svarUpa nirNaya meM mataikya na ho, para adhyAtmasiddhi karmamukti para nirbhara hai. isameM matabhinnatA nahIM hai| pratyeka darzana meM kisI na kisI rUpa meM karma kI mImAMsA kI hai, jaina darzana meM isakA cintana bahuta hI gaharAI. vistAra evaM sUkSmatA se kiyA gayA hai| ____karma kA svarUpa-laukika bhASA meM to sAdhAraNa taura se jo kucha kiyA jAtA hai use karma kahate haiN| jaise-khAnA. pInA. calanA, bolanA (K / karma-siddhAnta : ityAdi / zruti aura smRti meM bhI yahI artha kiyA gayA hai| upaniSad aura vedAnta sUtroM ke anusAra karma sUkSma zarIra ko cipakate haiM aura eka samIkSAtmaka jisase jIva ko avazya janma-maraNa karane par3ate haiN| sAMkhya darzana meM satva, rajasa, tamasa guNa para karma nirbhara haiN| adhyayana paralokavAdI dArzanikoM kA mata hai ki hamArA pratyeka kAryaacchA ho yA burA ho apanA saMskAra chor3a jAtA hai| jise naiyAyika aura vaizeSika dharmAdharma kahate haiN| yoga use Azaya aura anuzaya ke nAma se sambodhita karate haiN| ukta ye bhinna-bhinna nAma karma ke artha ko hI spaSTa karate haiM tAtparya yaha hai ki janma jarA maraNa rUpa saMsAra ke cakra meM par3e hue prANI, ajJAna, avidyA, mithyAtva se Alipta haiM jisake kAraNa ve saMsAra kA vAstavika svarUpa nahIM samajha sakate. ataH unakA jo bhI kArya hotA hai vaha ajJAnamUlaka hai, rAgadveSa kA durAgraha hotA hai, isalie unakA pratyeka kArya AtmA ke bandhana kA kAraNa hotA hai| -sAdhvo zru tidarzanA sArAMza yaha hai ki una dArzanikoM ke anusAra karma nAma kriyA yA - pravRtti kA hai aura usa pravRtti ke mUla meM rAgadveSa rahate haiN| yadyapi ema. e. pravRtti kSaNika hotI hai kintu usakA saMskAra phala-kAla taka sthAyI rahatA hai jisakA pariNAma yaha hotA hai ki saMskAra se pravRtti aura pravatti se saMskAra kI paramparA calatI rahatI hai aura isI kA nAma saMsAra hai kintu jaina darzana ke anusAra karma kA svarUpa kiso aMza meM ukta matoM se bhinna hai| __ jainadarzana meM karma kevala saMskAra mAtra hI nahIM hai kintu eka vastubhUta padArtha hai, jo jIva kI rAga-dveSAtmaka kriyA se AkarSita hokara jIva ke sAtha saMzliSTa ho jAtA hai, usI taraha ghula-mila jAtA hai jaise dUdha meM pAnI / yadyapi vaha padArtha hai to bhautika, kintu usakA karma nAma isalie rUDha ho gayA hai ki jIva ke karma arthAta kriyA ke kAraNa tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana 206 (Rdx0 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Cred
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ AkRSTa hokara vaha jIva ke sAtha bandha jAtA hai| aura udaya ye tIna avasthAe~ mAnI haiN| inake nAmoM isa prakAra jainadarzana meM karma ko sirpha kriyA- meM antara bhI ho sakatA hai| lekina karma ke bandha, acche bure kArya itanA hI nahIM kintu jIva ke karmoM udaya va sattA ke viSaya meM kisI prakAra kA vivAda ke nimitta se jo pudgala paramANu AkRSTa hokara nahIM hai / lekina vivAda hai karma ke svayaM jIva dvArA usake sAtha bandha ko prApta hote haiM, ve pudgala para- phala bhogane meM yA dUsare ke dvArA bhoga karAye jAne 1 mANu bhI karma kahalAte haiN| meM, jIva ke svatantra astitva meM, usake sadAtmaka ___ saMsAra ke sabhI prANiyoM meM aneka prakAra kI rUpa se bane rahane ke viSaya meN| viSamatAe~ aura vividhatAe~ dikhalAI detI haiN| sAMkhya ke sivAya prAyaH sabhI vaidika darzana kisI isake kAraNa ke rUpa meM sabho AtmavAdI darzanoM ne na kisI rUpa se AtmA ko hI karma kA kartA aura karma-siddhAnta ko mAnA hai| itanA hI nahIM anAtma- usake phala kA bhoktA mAnate haiM kintu sAMkhya bhoktA vAdI bauddhadarzana meM karma-siddhAnta ko mAnane ke to puruSa ko mAnatA hai aura kartA pradhAna prakRti ko sambandha meM spaSTa rUpa se kahA hai ki-"sabhI jIva kahatA hai / isa prakAra kucha tatvacintakoM kA maMtavya 6 apane karmoM se hI phala bhoga karate haiM sabhI jIva hai ki jIva karma karane meM to svatantra hai lekina apane karmoM ke Apa mAlika haiM, apane karmoM ke anu- usakA phalabhoga Izvara dvArA karAyA jAtA hai sAra hI nAnA yoniyoM meM utpanna hote haiM, apanA karma arthAt jIva apane karmoM kA phala bhogane meM paratantra hI apanA bandhu hai, apanA karma hI apanA Azraya hai, hai-isa taraha karma phala dene kI nirNAyaka zakti karma se hI U~ce aura nIce hue haiM / " (miliMda prazna Izvara hai, usake nirNaya ke anusAra jIva karmaphala pRSTha 80-81) kA bhoga karatA hai| isI taraha IzvaravAdI bhI prAyaH isameM ekamata ___ jaisA ki mahAbhArata meM likhA haihai ki "ajJojanturanIzo'yamAtmanaH sukha-duHkhayo / "karama pradhAna vizva kari rAkhA, Izvaraprerito gacchet svarga vA zvamrameva vA // " jo jasa karahi to tasa phala cAkhA // " arthAt ajJa prANI apane sukha aura duHkha kA prANI jaisA karma karatA hai, use vaisA hI phala svAmI nahIM hai| Izvara ke dvArA prerita hokara vaha bhoganA par3atA hai-yahI karmasiddhAnta kA Azaya svarga athavA naraka meM jAtA hai| hai / aMgrejI meM kahA hai___"As you sow so you reap." bhagavadgItA meM bhI likhA hai-- 'labhate ca tataH kAmAn mayaiva vihitAna hitAn / ' maiM arthAt Izvara uparyukta prakAra se karma-siddhAnta ke bAre meM ___ jisakA nizcaya kara detA hai, vahI icchita phala hai IzvaravAdiyoM aura anIzvaravAdiyoM, AtmavAdiyoM manuSya ko milatA hai| aura anAtmavAdiyoM meM mataikya hone para bhI karma ke svarUpa aura usake phaladAna ke sambandha meM maulika bauddha darzana Izvara ko karmabhoga karAne meM sahAmatabheda haiN| yaka nahIM mAnatA kintu vaha jIva ko trikAla sthAyI aba hama karma ke phaladAna ke sambandha meM dekheNge| tatva na mAnakara kSaNika mAnatA hai| prAyaH sabhI AstikavAdI dArzanikoM ne karma ke ukta dRSTiyA~ ekAMgI haiM kyoMki kRtakRtya Izvara astitva ko svIkAra karake usakI badhyamAna, sat dvArA sRSTi meM hastakSepa karane se usakI svatantratA 210 tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha eravate & Personal Use Only i
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ ) ( evaM niSpakSatA meM bAdhA par3atI hai| svayaM jIva ke yadi Izvara ko phaladAtA mAnA jAye to jahA~ AtmasvAtantrya kI hAni hotI hai| yadi jIva ko eka manuSya dUsare manuSya kA ghAta karatA hai, vahA~ sirpha vartamAna kSaNasthAyI mAnA jAya to karma- ghAtaka ko doSa kA bhAgI nahIM honA cAhie, vipAka kI upapatti nahIM bana sakatI kyoMki jisa kyoMki usa manuSya ke dvArA Izvara marane vAle ko kSaNa vAlI AtmA ne karma kiyA hai usI kSaNa vAlI mRtyu kA daNDa dilAtA hai| jaise rAjA jina puruSoM AtmA ko yaha karma kA phala mila rahA hai yaha nahIM ke dvArA aparAdhiyoM ko daNDa dilAtA hai, ve puruSa ho sakegA kyoMki ve kSaNika mAnate haiN| jar3a padArtha aparAdhI nahIM kahe jAte kyoMki ve rAjA kI AjJA cetana ke abhAva meM phala bhoga nahIM kara sakate haiN| kA pAlana karate haiN| yaha kArya to kRtakarma bhogI punarjanmavAna sthAyI- isI taraha kisI kA ghAta karane vAlA ghAtaka tatva hI karatA hai| isa prakAra se trikAlasthAyI bhI jisakA ghAta karatA hai, usake pUrvakRta karmoM kA svatantra jIvatatva kA astitva aura use apane hI phala bhagavAtA hai. kyoMki Izvara ne usake parvakRta sukha-duHkha kA kartA, bhoktA batAnA hI karma-siddhAnta karmoM kI yahI sajA niyata kI hogI, tabhI to kA prayojana hai| usakA vadha kiyA gayA hai| yadi kahA jAya ki jainadarzana Izvara ko saSTi kA niyaMtA nahIM manuSya karma karane meM svatantra hai ataH ghAtaka kA mAnatA hai, ataH karmaphala dene meM bhI usakA hAtha kArya Izvara-prerita nahIM hai kintu usakI svatantra / nahIM hai / karma apanA phala svayaM dete haiM, unake liye icchA kA pariNAma hai to kahanA hogA ki saMsAra anya nyAyAdhIza kI AvazyakatA nahIM hai| jaise dazA meM koI bhI prANI vastutaH svatantra nahIM, sabhI zarAba nazA paidA karatI hai aura dUdha tAkata detA hai apane-apane karmoM se ba~dhe hae haiN| para jo manuSya zarAba pItA hai, use behozI hotI hai karmaNA badhyate jantu (mahAbhArata) aura karma kI aura jo dUdha pItA hai, usake zarIra meM puSTatA AtI anAdi paramparA hai / aisI sthiti meM 'buddhikrmaanuhai| zarAba yA dUdha pIne ke bAda yaha AvazyakatA sAriNI' arthAt karma ke anusAra prANI kI buddhi nahIM rahatI hai ki usakA phala dene ke lie dUsarI hotI hai, ke nyAyAnusAra kisI bhI kAma ko karane niyAmaka zakti ho / isI prakAra jIva ke pratyeka yA na karane ke lie manuSya svatantra nahIM hai| isa kAyika, vAcika, mAnasika parispanda se jina karma sthiti meM yaha kahA jAya ki koI bhI vyakti mukti pudgaloM kA bandha hotA hai, una karma paramANuoM meM prApta nahIM kara sakegA kyoMki jIva karma se baMdhA bhI zarAba aura dUdha kI taraha zubha yA azubha karane huA hai aura karma ke anusAra jIva kI buddhi hotI kI zakti rahatI hai| jo caitanya ke sambandha se hai| kintu aisA kahanA ThIka nahIM hai kyoMki karma 11 vyakta hokara usa para apanA prabhAva dikhalAtI hai acche bhI hote haiM aura bure bhI hote haiM / ataH acche 1 aura usake prabhAva se mugdha huA jIva aise kAma karma kA anusaraNa karane vAlI buddhi manuSya ko karatA hai jo use sukhadAyaka aura duHkhadAyaka hote sanmArga para le jAtI hai aura usase mukti lAbha ho haiM / yadi karma karate samaya jIva ke bhAva acche hote sakatA hai, aura bure karma kA anusaraNa karane vAlI haiM to baMdhane vAle karma paramANuoM para acchA prabhAva buddhi kumArga para le jAtI hai jisase karmabandha hotA par3atA hai aura kAlAntara meM usase acchA phala hai| aisI dazA meM buddhi ke karmAnusAriNI hone se milatA hai tathA yadi bhAva bure hoM to burA asara mukti lAbha meM koI bAdhA nahIM AtI hai, AtmA meM par3atA hai aura kAlAntara meM phala bhI burA hI karma ke kartRtva aura bhoktRtva ina donoM avasaroM milatA hai| para svAtaMtrya aura pArataMtrya phalita hote haiN| - - 211 / tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana (( 0 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaise ki sahajatayA karma karane meM AtmA sva- jAne vAle karma thor3e samaya ke lie bhoge jAya kitu ! tantra hai, vaha cAhe jaise bhAgya kA nirmANa kara sabako bhoganA hI par3atA hai| sakatI hai, isa prakAra AtmA hI svayaM ke bhAgya kA jainadarzana kI karma ke bandha, udaya kI taraha karma nirmAtA hai na ki Izvara ke hAtha ko ktthputlii| kSaya ko prakriyA bhI sayuktika hai / sthiti ke parikarmoM para vijaya prApta karake zuddha banakara mukta ho pAka hone para karma udayakAla meM apanA vedana karAne sakatI hai| kintu kabhI-kabhI janita karma aura ke bAda jhar3a jAte haiM / yaha to karmoM kA sahaja kSaya bAhya nimitta ko pAkara aisI paratantra bana jAtI hai| isameM karmoM ko paramparA kA pravAha naSTa nahIM hai ki vaha jaisA cAhe vaisA kabhI bhI nahIM kara hotA hai / pUrva karma naSTa ho jAte haiM lekina sAtha sakatI hai, jaise koI AtmA sanmArga para bar3hanA hI navIna karmoM kA bandha cAla rahatA hai| isa cAhatI hai,kintu karmodaya kI balavattA se usa mArga zRMkhalA ko tor3ane ke lie tapa, tyAga, saMyama Adi para cala nahIM pAtI haiM, phisala jAtI hai, yaha hai prayatnoM kI AvazyakatA hai| saMyama, saMvara se naye AtmA kA kartatva kAla meM svAtantrya aura pAra- Ate karmabandha banda hogA, tapa dvArA jo karma rahe / tantrya / haiM, unakA kSaya hogaa| isa prakAra puruSArtha se AtmA ) karma ke bandhanoM se mukta ho sakatI hai| karma tatva ke 13 karma karane ke bAda AtmA parAdhIna-karmAdhIna sambandha meM jaina darzana kI vizeSatAe~ haiM ki karma ke 1. hI bana jAtI hai, aisA nahIM / usa sthiti meM bhI sAtha AtmA kA vandha kaise hai ? kina kAraNoM se AtmA kA svAtantrya surakSita hai| vaha cAhe to hotA hai ? kisa kAraNa se karma meM kaisI zakti azubha ko zubha meM parivartita kara sakatI hai, sthiti utpanna hotI hai, AtmA ke sAtha kitane samaya taka aura rasa kA hrAsa kara sakatI hai| vipAka (phalo- karma lage rahate haiM, kaba phala dete haiM ? isakA vistAra daya) kA anudaya kara sakatI hai, phalodaya ko anya yahA~ nahIM karate hue virAma letI hU~, kyoMki lekha rUpa meM parivartita kara sakatI hai / isameM AtmA kA kI maryAdA hai| karma siddhAnta sAgara-sA vizAla hai svAtantrya mukhara hai / paratantratA isa dRSTi se hai ki use gAgara meM bharanA bahuta ho kaThina hai| isa jina karmoM ko grahaNa kiyA hai, unheM binA bhoge prakAra jaina darzana meM vaijJAnika rUpa se karma siddhAnta mukti nahIM hotii| bhale hI sudIrgha kAla taka bhoge kA nirUpaNa kiyA gayA hai / -Wan jagata meM aisA koI balavAna nahIM hai jo ugate hue sUrya ko roka sakatA ho, vaise hI loka meM aisA koI nahIM jo udaya meM Aye hue karma ko roka sakatA ho| -bhaga0 A01740 212 212 tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana 20 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha For Private & Personal use only