Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ ---0-0-0--0--0--0--0-0-0-0--0--0--0--0--0--0--0 000000000000 000000000000 6 amUrta prAtmA aura nirAkAra cetanA sukha-duHkha kA - sAdhvI saMghamitrA 1 bhAgI kyoM hotA hai ? janma-punarjanma kA kAraNa kyA hai ? 1 [jaina zve0 terApaMtha saMgha kI prasiddha viduSI thamaNI] sRSTikrama eka vyavasthita DhaMga se kyoM gatimAna hai--ina saba kA samAdhAna....'karma-siddhAnta' meM nihita hai| karma-siddhAnta jainadarzana kA mUlAdhAra to hai hI, kintu pratyeka bhAratIya darzana ne use kahA~, kaise, kisa rUpa meM svIkAra kiyA haiisakA vizleSaNa prastuta prabaMdha meM par3hie / ------------ an-or-o-or-o-o-or-o--0--0--0--0-0--0--0--0-0-0-0-5 karma-siddhAnta : manana aura mImAMsA C... JOTIRL ara MITRA karma-siddhAnta bhArata ke urvara mastiSka kI upaja hai| RSiyoM ke dIrgha tapobala se prApta navanIta hai| yathArtha meM Astika darzanoM kA bhavya prAsAda karma-siddhAnta para hI TikA huA hai| karma ke svarUpa-nirNaya meM bhale vicAraikya na rahA ho, para adhyAtma-siddhi karma-vimukti ke bindu para phalita hotI hai-isameM koI do mata nahIM haiN| pratyeka darzana ne kisI na kisI rUpa meM 'karma' kI mImAMsA kI hai| para jaina darzana ne isakA cintana vistAra va sUkSmatA se prastuta kiyA hai| karma kA zAbdika rUpa laukika bhASA meM 'karma' karttavya hai / kAraka kI paridhi meM 2 kartA kA vyApya karma hai| paurANikoM ne vrataniyama ko karma kahA / sAMkhya darzana meM pAMca sAMketika kriyAe~ 'karma' abhidhA se vyavahRta huii| jaina dRSTi meM karma vaha tattva hai, jo AtmA se vijAtIya-paudgalika hote hue bhI usase saMzliSTa hote haiM aura use prabhAvita karate haiM / karmoM kI sRSTi sad-asad pravRtti se prakampita Atma-pradeza pudgala-skaMdha ko apanI ora AkarSita karate haiN| AkRSTa pudgala skandhoM meM se kucha Atma-pradezoM para cipaka jAte haiM zeSa vijita ho jAte haiN| cipakane vAle pudgala skandhaH 'karma' kahalAte haiN| 1. (ka) uttarAdhyayana 32/2 "rAgassa dosassa ya saMkhaeNaM-egaMta sokkhaM samuvei mokkhaM / ' (kha) haribhadrasUri-SaDdarzana, zloka 43-prakRti viyogo mokSaH / (ga) jayanta nyAya-maMjarI-pRSTha 508-"taducchede ca tatkArya zarIrAdyanupaplavAt nAtmanaH sukha duHkhesta:-ityaso mukta ucyte|" (gha) dharmabindu pR0 76-cittameva hI saMsAro-rAgAdikleza vAsitam / tadeva te vinirmuktaM-bhavAnta iti kathyate / 2. kAlu kaumudI-kAraka-sU-3 kartuApyaM karma / 3. haribhadra sUri-SaDdarzana, zloka 64 / 4. AcArya zrI tulasI-jaina-siddhAnta dIpikA, prakAza 4/1 28000 ka
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ karma-siddhAnta : manana aura mImAMsA | 231 000000000000 000000000000 ye chaoM dizAoM se gRhIta jIva pradeza ke kSetra meM sthita, acala, sUkSma, catuHsparzI karma prAyogya anantAnanta paramANuoM se bane hote haiM / AtmA saba pradezoM se kamoM ko AkRSTa karatI hai| hara karma-skandha kA sabhI Atma-pradezoM para bandhana hotA hai aura ve karmaskandha jJAnAvaraNatva Adi bhinna-bhinna prakRtiyoM meM nirmita hote haiN| pratyeka Atma-pradeza para anantAnanta karma pudgala skandha cipake rahate haiM / karmoM kA vedana kAla udayAvasthA hai| karmodaya do prakAra kA hai-1. pradezodaya ,2. vipAkodaya / jina karmoM kA bhoga kevala pradezoM meM hI hotA hai vaha pradezodaya hai| jo karma zubha-azubha phala dekara naSTa hote haiM vaha vipAkodaya hai / kRSaka aneka bIjoM ko botA hai para sabhI bIja phalita nahIM hote / unake phalita hone meM bhI anukUla sAmagrI apekSita rahatI hai| karmoM kA vipAkodaya hI AtmaguNa ko rokatA hai aura navIna karmoM ko bAMdhatA hai| pradezodaya meM na navIna karmoM ko sRjana karane kI kSamatA hai aura na AtmaguNoM ko rokane kI hii| AtmaguNa karmoM kI vipAka avasthA se kucha aMzoM meM sadA anAvRtta rahatA hai / isI anAvRtti se AtmadIpa kI lau sadA jalatI rahatI hai| karmoM ke hajAra-hajAra AvaraNa hone para bhI kisI bhI AvaraNa meM aisI kSamatA nahIM hai jo usakI jyoti ko sarvathA DhAMka le| isI zakti ke AdhAra para AtmA kamI anAtmA nahIM bntaa| karma bandhana kI prakriyA bandhana kI prakriyA cAra prakAra kI hai| 1. prakRtibandha, 2. sthitibandha, 3. anubhAgabandha, 4. pradezabandha / 1. grahaNa ke samaya karma-pudgala eka rUpa hote haiM para bandhakAla meM unameM AtmA ke jJAna, darzana Adi bhinnabhinna guNoM ko rokane kA bhinna-bhinna svabhAva ho jAtA hai, yaha prakRtibandha hai| 2. unameM kAla kA nirNaya sthitibandha hai| 3. Atma pariNAmoM kI tIvratA aura mandatA ke anurUpa karma-bandhana meM tIvra-rasa aura manda rasa kA honA anubhAgabandha hai| 4. karma-pudgaloM kI saMkhyA niNiti yA AtmA aura karma kA ekIbhAva pradezabandha hai| karmagrantha meM bandhana kI yaha prakriyA modaka ke udAharaNa se samajhAI gaI hai| modaka pitta nAzaka hai yA kapha vardhaka, yaha usake svabhAva para nirbhara hai| vaha kitane kAla taka TikegA, yaha usakI sthiti kA pariNAma hai / usakI madhuratA kA tAratamya rasa para 1 tattvArthasUtra 8/25-nAma pratyayAH sarvato yoga vizeSAt sUkSmaka kSetrAvagAr3hasthitAH sarvAtmapradezeSvanantAnanta pradezAH / 2 (ka) AcArya bhikSu-nava sadbhAva nirNaya (DAla 8 / 4) saghalA pradeza Asrava dvAra hai saghalA pradeza karma praveza / (kha) bhagavatI // 3 / 113 3 sthAnAGga sthA.2 4 moha aura nAma ina do karmoM ke vipAka se hI karma ba~dhate haiM / anya karma bandhana nahIM karate / 5 mUlAcAra-1221 payaDi Thidi aNubhAgappadezabaMdho ya cauviho hoi / 6 (ka) karma kANDa, prakRti samutkIrtanAdhikAra-1-2 (kha) AcArya zrI tulasI-jaina siddhAnta dIpikA 4-7 7 AcArya zrI tulasI-jaina siddhAnta dIpikA 4-10 8 vahI 4-11 6 vahI 12 EasawalkalkaMESMARAT -- - Jain Education international www.jamelibrary.org
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ 000000000000 000000000000 COOOOODEDE 232 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja -- abhinandana grantha avalambita hai / modaka kitane dAnoM se banA hai, yaha saMkhyA para sthita hai| modaka kI yaha prakriyA ThIka karma-bandhana kI prakriyA kA sundara nidarzana hai| karma do prakAra ke haiM- dravya karma aura bhAva karma / karma prAyogya pudgala skandha dravyakarma hai / una dravya karmoM ke tadanurUpa pariNata Atma-pariNAma bhAva karma hai| bandhana ke hetu bandhana sahetuka hotA hai nirhetuka nahIM / AtmA aura karma kA sambandha bhI nirhetuka nahIM hai| pavitra siddhAtmAe~ kabhI karma kA bandhana nahIM karatIM, kyoMki vahA~ bandhana ke hetu nahIM haiN| malina AtmA hI karma kA bandhana karatI hai / karma bandhana ke do hetu haiM---rAga aura dveSa / ina donoM kA saMsArI AtmA para eka aisA cepa hai jisa para karmaprAyogya pudgala skandha para cipakate haiM / Agama kI bhASA meM rAgadveSa karma ke bIja haiN| saghana bandhana sakaSAyI ke hotA hai akaSAyI ke puNya bandhana kevala do sthiti ke hote haiM / rAga-dveSa ko karmoM kA bIja mAnane meM bhAratIya itara darzana bhI sAtha rahe haiM / pAtaJjala yogadarzana meM karmAzaya kA mUla kleza haiM / jaba taka kleza haiM taba taka janma, Ayu, bhoga 3 hote haiN| vyAsa ne likhA hai : klezoM yaha nahIM hotA / chilake yukta cAvaloM se akSapAda kahate haiM - jinake 6 jainadarzana ne kahA- bIja ke ke hone para hI karmoM kI zakti phala de sakatI hai| kleza ke uccheda hone para aMkura paidA ho sakate haiM / chilake utAra dene para unameM prajanana zakti nahIM rahatI / kleza kSaya ho gaye haiM unakI pravRtti bandhana kA kAraNa nahIM banatI / dagdha hone para aMkura paidA nahIM hote / karma ke bIja dagdha hone para bhavAMkura paidA nahIM hote| 0 bandhana hetuoM kI vyAkhyA meM bhinna-bhinna saMketa milate haiM mUlAcAra meM cAra hetuoM kA ullekha hai / tattvArtha sUtra meM pA~ca hetu Aye haiM / kisI ne kaSAya aura yoga ina do ko hI mAnA / bhagavatI sUtra meM meM pramAda aura yoga kA saMketa hai| saMkhyA kI dRSTi se tAttvika mAnyatA meM prAyaH virodha paidA nahIM hotA / vyAsa meM aneka bheda kie jA sakate haiM, samAsa kI bhASA meM saMkSipta mI / kintu mImAMsanIya yaha hai ki kaSAya aura yoga ina do hetuoM se karma bandhana kI prakriyA meM do vicAradhArA haiM / eka paramparA yaha hai ki- - kaSAya aura yoga ina donoM ke sammizraNa se karma kA bandhana hotA hai / kaSAya se sthiti aura anubhAga kA bandhana hotA hai aura yoga se prakRti aura pradeza kA / dUsarI paramparA meM donoM svatantra bhinna-bhinna rUpa se karma kI sRSTi karate haiN| pApa kA bandhana kaSAya yA azubha yoga se hotA hai| puNya kA bandha kevala zubha yoga se hotA hai / pahalI paramparA meM manda kaSAya se puNya kA baMdhana mAnate haiN| dUsarI paramparA meM sakaSAyI ke puNya kA bandhana ho sakatA hai para kaSAya se kabhI puNya kA baMdhana nahIM hotA / bhale vaha manda ho yA tIvra / 1 karmagrantha 2, payaiThiirasapaesA taM cauhA moyagassa diTThatA / 2 a0 32 / 7 - rAgo ya doso viya kammabIyaM / 3 yo0 sU0 2- 12 " klezamUlaH karmAzayo dRSTAdRSTa janma vedanIyaH " 4 bo0 sU0 2 12 satimUle sapAko jAtyAyubhogAH 5 vyAsa bhASya 2-13 6 gautama sUtra 4-1-64 " na pravRtti pratisandhAnAya hInaklezasya " 7 tattvArthAdhigama bhASya--10-7 micchA daMsaNa aviradi kaSAya jogA havaMti baMdhassa" - mUlAcAra 12-16 tattvArtha sUtra 8 - 1 mithyA darzanAvirati pramAda kaSAya yogA bandha hetavaH / 10 bhagavatI 1 / 3 / 127 - pamAda paccayA joga nimittaMca / Dui Ruo Ruo Guo Kai Fa
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ karma-siddhAnta : manana aura mImAMsA | 233 000000000000 praNAma TA tattvArtha sUtra meM pahalI paramparA' mAnya rahI hai / tarka kI dRSTi se dUsarI paramparA adhika upayukta dikhAI detI hai, aura vaha isa dRSTi se ki prakRti, sthiti, anubhAga, pradeza to eka hI baMdhana kI prakriyA hai / ataH puNya bandhana ke samaya zubha yoga aura kaSAya inakI eka sAtha visaGgati dikhAI detI hai| kyoMki kaSAya adharma hai zubha yoga dharma hai / pUrva aura pazcima kI taraha ye donoM eka kArya kI sRSTi meM viruddha hetu jAna par3ate haiM, ataH ina donoM se eka kArya kA janma mAnane meM virodhAbhAsa doSa AtA hai| karma baMdhana do prakAra kA hotA hai-sAmparAyika bandha, ipithika bandha / sakaSAyI kA karma baMdha sAmparAyika baMdha hai aura akaSAyI kA karmabaMdha ipithika / ipithika' kI sthiti do samaya kI hai| baMdhana kI cAra aura pA~ca kI paramparA meM pahalA hetu mithyAtva hai| mithyAtva samyaktva kA pratipakSI hai / yaha AtmA kI mUr3ha dazA hai / darzanamoha kA AvaraNa hai / karma ke bIja do hI haiM-rAga aura dveSa, ye cAritramoha ke aMza haiM ataH cAritramoha hI baMdhana karatA hai isa dRSTi se mithyAtva pApa kA hetu nahIM banatA / para vaha baMdhana kA hetu isalie bana jAtA hai ki--cAritramoha ke kuTumbI anantAnubaMdhI kaSAya catuSka hara kSaNa mithyAtva meM sAtha rahatA hai inake sAhacarya se hI mithyAtva baMdha kA hetu na hote hue bhI sabase pahalA hetu yaha mAnA jAtA hai / isa hetu se sabase adhika aura saghana karma prakRtiyoM kA baMdhana hotA hai| mithyAtva ko karma baMdhana kA hetu mAnane se anya darzanoM ke sAtha bhI bahuta sAmaJjasya kiyA jA sakatA hai| jaise-naiyAyika vaizeSika mithyAjJAna ko, sAMkhya darzana meM prakRti puruSa ke abheda jJAna ko, vedAnta avidyA ko, karma baMdhana kA kAraNa mAnate haiN| avirati, pramAda aura yoga ye cAritramoha ke hI aMza haiM / ataH baMdha hetu spaSTa hI hai| vyavahAra kI dRSTi se baMdhana ke do hetu haiM-rAga aura dveSa / nizcaya dRSTi se do hetu haiM-kaSAya aura yoga / guNasthAnoM meM karma baMdhana kI taratamatA ke kAraNa yA vistAra kI bhASA meM baMdhana ke cAra yA pAMca hetu haiM / jisa guNasthAna meM bandhana ke hetu jitane adhika hote haiM baMdhana utanA hI adhika sthitika aura saghana hotA hai / samagra ciMtana kA nicor3a yaha hai ki--Asrava baMdha kA hetu hai| saMvara vighaTana kA hetu hai| yahI jaina dRSTi hai aura saba pratipAdana isake vistAra haiN| karma kI avasthAeM karma kI prathama avasthA baMdha hai, antima avasthA vedana hai| inake bIca meM karma kI vibhinna avasthAe~ banatI haiN| unameM pramukha rUpa se daza avasthAe~ haiM baMdha, udvartana, apavartana, sattA, udaya, udIraNA, saMkramaNa, upazama, nidhatta, nikAcanA, / 1-baMdha-karma aura AtmA ke sambandha se eka navIna avasthA paidA hotI hai yaha baMdha avasthA hai| AtmA kI badhyamAna sthiti hai / isI avasthA ko anya darzanoM ne kriyamANa avasthA kahA hai / baMdhakAlIna avasthA ke pannavaNA' sUtra meM tIna bheda haiM aura kahIM anya granthoM meM cAra bheda bhI kie gae haiM / baddha, spRSTa, baddha-sparza-spRSTa hai aura cAra kI saMkhyA meM eka nidhatta aura hai| 1-karma prAyogya pudgaloM kI karma rUpa meM pariNati baddha-avasthA hai| 2--Atma pradezoM se karma pudgaloM kA saMzleSa honA 'spRSTa' avasthA hai| 3-AtmA aura karma pudgala kA dUdha pAnI kI taraha sambandha jur3anA baddha sparza-spRSTa avasthA hai| 4-donoM meM gaharA sambandha sthApita honA 'nidhatta' hai| CDA 1 tattvArthasUtra pR0 204 2 tattvArtha 6-5 sakaSAyAkaSAyayoH sAmparAyikeryApathayoH / 3 pannavaNA pada 23-2 4 pannavaNA pada 23-1 - NhoealhaKARAN- Jan Education memo
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ 000000000000 000000000000 10000 000088 gree 234 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja - abhinandana grantha suiyoM ko ekatra karanA, dhAge se bAMdhanA, loha ke tAra se bA~dhanA aura kUTa-pITakara eka kara denA, anukrama se baddha Adi avasthAoM kA pratIka hai / sational 2 - udvartana -- karmoM kI sthiti aura anubhAga baMdha meM vRddhi udvartana avasthA hai / 3 - apavartana -- sthiti aura anubhAga baMdha meM hrAsa honA apavartana avasthA hai / 4 - sattA - pudgala skaMdha karma rUpa meM pariNata hone ke bAda jaba taka AtmA se dUra hokara karma akarma nahIM bana jAte taba taka unakI avasthA sattA kahalAtI hai / 5 - udaya -- karmoM kA saMvedana kAla udayAvasthA hai / 6 - udIraNA - anAgata karmadalikoM kA sthitighAta kara udaya prApta karmadalikoM ke sAtha bhoganA udIraNA hai / kisI ke ubharate hue krodha ko vyakta karane ke lie bhI zAstroM meM udIraNA zabda kA prayoga AyA hai / para donoM sthAna para prayukta udIraNA eka nahIM hai / ukta udIraNA meM nizcita apavartana hotA hai| apavartana meM sthitighAta aura rasa ghAta hotA hai| sthiti va rasa kA ghAta kamI zubha yogoM ke binA nahIM hotA / kaSAya kI udIraNA meM krodha svayaM azubha pravRtti hai / azubha yogoM se karmoM kI sthiti adhika bar3hatI hai kama nahIM hotI / yadi azubha yogoM se sthiti hAsa hotI to adharma se nirjarA dharma bhI hotA para aisA hotA nahIM hai / ataH kaSAya kI udIraNA kA tAtparya yaha hai ki -- pradezoM meM jo udIyamAna kaSAya thI usakA bAhya nimitta milane para vipAkIkaraNa hotA hai / usa vipAkIkaraNa ko hI kaSAya kI udIraNA kaha diyA hai / AyuSya karma kI udIraNA zubha-azubha donoM yogoM se hotI hai| anazana Adi ke prasaGgoM para zubha yoga se aura apaghAta Adi ke avasaroM para azubha yoga se udIraNA hotI hai, para isase ukta pratipAdana meM koI bAdhA nahIM hai kyoMki AyuSya karma kI prakriyA meM sAta karmoM se kAphI bhinnatA hai / 7 - saMkramaNa - prayatna vizeSa se sajAtIya prakRtiyoM meM paraspara parivartita honA saMkramaNa hai / 8 - upazama - antarmuhurta taka mohanIya karma kI sarvathA anudaya avasthA upazama hai| E-nidhatta--nidhatta avasthA karmoM kI saghana avasthA hai| isa avasthA meM AtmA aura karma kA aisA dRr3ha sambandha jur3atA hai jisameM udvartana apavartana ke sivAya koI parivartana nahIM hotA / 10 - nikAcita -- nikAcita karmoM kA sambandha AtmA ke sAtha bahuta hI gADha hai| isameM bhI kisI prakAra kA parivartana nahIM hotA / saba karaNa ayogya Thahara jAte haiM / nikAcita ke lie eka dhAraNA yaha hai ki isako vipAkodaya meM bhoganA hI par3atA hai| binA vipAka meM bhoge nikAcita se mukti nahIM hotii| kintu yaha paribhASA bhI aba kucha gambhIra cintana mA~gatI hai kyoMki nikAcita ko bhI bahudhA pradezodaya se kSINa karate haiM / yadi yaha na mAne to saiddhAntika prasaGgoM para bahudhA bAdhA upasthita hotI hai jaise-naraka gati kI sthiti kama se kama 1000 sAgara ke sAtiya do bhAga arthAt 205 sAgara ke karIba hai aura narakAyu kI sthiti utkRSTa 33 sAgara kI hai| yadi naraka gati kA nikAcita baMdha hai to karIba 205 sAgara kI sthiti ko vipAkodaya meM kahA~ kaise bhogeMge jabaki narakAyu adhika se adhika 33 sAgara kA hI hai jahA~ vipAkodaya bhogA jA sakatA hai / isase yaha pramANita hotA hai ki nikAcita se bhI hama binA vipAkodaya meM bhoge mukti pA sakate haiM / pradezodaya ke moga se nirjaraNa ho sakatA hai| nikAcita aura dalika karmoM meM sabase bar3A antara yaha hai ki dalika meM udvartana apavartana Adi avasthAe~ bana sakatI haiM para nikAcita meM aisA koI parivartana nahIM hotA / Arhata darzana dIpikA meM nikAcita ke parivartana kA bhI saMketa milatA hai / zubha pariNAmoM kI tIvratA se dalika karma prakRtiyoM kA hrAsa hotA hai aura tapobala se nikAcita kA bhI / 3 AcArya zrI tulasI : jaina siddhAnta dIpikA 4|4 Ra 1 2 vahI 4|4 3 Arhata darzana dIpikA, pR0 86 - sabhya pagaI mevaM pariNAma vasAdavakkamo hojjA pApamanikAIyANaM tavasAo nikAiyANApi / F
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ karma-siddhAnta : manana aura mImAMsA | 235 000000000000 000000000000 eka prazna uThatA hai ki jaba nikAcita meM saba karaNa ayogya Thahara jAte haiN| daza avasthAoM meM se koI bhI avasthA ise prabhAvita nahIM kara sakatI / taba nikAcita ke parivartana kA rahasya kyA ho sakatA hai| vipAkodaya kA anAmoga to tapa vizeSa se nahIM banatA, vaha to sahaja paristhitiyoM ke nimitta milane para nirbhara hai / ataH yahA~ nikAcita ke / parivartana kA hArda yaha sambhava ho sakatA hai ki hara karma ke sAtha prakRti, sthiti, anubhAga aura pradeza kA baMdhana hotA hai| ina cAra meM jisakA nikAcita par3A hai usameM to kisI prakAra se parivartana nahIM hotA zeSa meM ho sakatA / yadi sthiti kA nikAcita hai to prakRti bandha meM parivartana ho sakatA hai / aura aisA mAnane se anya prasaGgoM se koI bAdhA bhI dikhAI nahIM detii| karma kI ye daza avasthAe~ puruSArtha kI pratIka haiM, mAnasa kI akarmaNya vRtti para karArI coTa karatI hai / karma kI bhautikatA karma bhautika hai / jar3a hai / kyoMki vaha eka prakAra kA baMdhana hai / jo baMdhana hotA hai vaha bhautika hotA hai / ber3I manuSya ko bA~dhatI hai / taTa nadI ko gherate haiM / bar3e-bar3e bA~dha pAnI ko bA~dha lete haiN| mahAdvIpa samudroM se Abaddha rahate haiM / ye saba bhautika haiM / isIlie baMdhana haiM / AtmA kI baikArika avasthAeM abhautika hotI huI bhI baMdhana kI taraha pratIta hotI haiM, para vAstava meM baMdhana nahIM haiM, baMdhajanita avasthAe~ haiM / pauSTika bhojana se zakti saMcita hotI hai / para donoM eka nahIM haiN| zakti bhojanajanita avasthA hai| eka bhautika hai, itara abhautika hai| dharma, adharma, AkAza, kAla, jIva ye pA~ca dravya abhautika haiM isIlie kisI ke baMdhana nahIM haiN| bhAratIya itara darzanoM meM karma ko abhautika mAnA hai| yoga darzana meM adRSTa AtmA kA vizeSa guNa hai / sAMkhya darzana meM karma prakRti kA vikAra hai, bauddha darzana meM vAsanA hai aura brahmavAdiyoM meM avidyA rUpa hai| karma ko bhautika mAnanA jaina darzana kA apanA svatantra aura maulika cintana hai| karma-siddhAnta yadi tAttvika hai to pApa karane vAle sukhI aura puNya karane vAle duHkhI kyoM dekhe jAte haiM yaha prazna bhI koI ulajhana bharA nahIM hai| kyoMki baMdhana aura phala kI prakriyA bhI kaI prakAra se hotI hai| jaina darzana meM cAra maMga Aye haiM ___ 'puNyAnubaMdhI pApa' 'pApAnubaMdhI puNya' 'puNyAnubaMdhI puNya' 'pApAnubaMdhI pApa' bhogI manuSya pUrvakRta puNya kA upabhoga karate hue pApa kA sarjana karate haiM / vedanIya ko samabhAva se sahane vAle pApa kA bhoga karate hue puNya kA arjana karate haiN| sarva sAmagrI se sampanna hote hue bhI dharmarata prANI puNya kA bhoga karate hue puNya kA saMcaya karate haiN| hiMsaka prANI pApa kA bhoga karate hue pApa ko janma dete haiM / ina maMgoM se yaha spaSTa hai ki-jo karma manuSya Aja karatA hai usakA phala tatkAla hI nahIM miltaa| bIja bone vAlA phala ko lambe samaya ke bAda pAtA hai| isa prakAra kRta karmoM kA kitane samaya taka paripAka hotA hai phira phala kI prakriyA banatI hai| pApa karane vAle duHkhI aura puNya karane vAle sukhI isIlie haiM ki ve pUrvakRta pApa-puNya kA phala bhoga rahe haiM / amUrta para mUrta kA prabhAva karma mUrta hai / AtmA amUrta hai / amUrta AtmA para mUrta kA upaghAta aura anugraha kaise ho sakatA hai jabaki amUrta AkAza para candana kA lepa nahIM hotA aura na muSTikA prahAra bhii| yaha tarka ThIka hai, para ekAnta nahIM hai / kyoMki brAhmI Adi pauSTika tattvoM ke Asevana se amUrta jJAna zakti meM sphuraNa dekhate haiN| madirA Adi ke sevana se - saMmUrchanA bhii| yaha mUrta kA amUrta para spaSTa prabhAva hai| yathArtha meM saMsArI AtmA kathaJcid mUrta bhI hai| malliSeNasUri ne likhA hai : EARN 1 yogaza0 54 "kamma ca citta poggala rUvaM jIvassa aNAi saMbaddhaM" 2 yogazataka 46 mutteNa mamuttio uvaghAyANuggahA vijujjani-jaha vinANassa ihaM mairA pANo sahAIhiM / r andu For Private & Personal use only - gAva ::SBhart/
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 mummy TAMIL saMsArI AtmA ke pratyeka pradeza para anantAnanta karma paramANu cipake hue haiM / agni ke tapAne aura ghana se pITane para suiyoM kA samUha ekIbhUta ho jAtA hai / isI ekAra AtmA aura karma kA sambandha saMzliSTa hai| yaha sambandha jar3a cetana ko eka karane vAlA tAdAtmya sambandha nahIM kintu kSIra-nIra kA sambandha hai| ataH AtmA amUrta hai yaha ekAMta nahIM hai| karmabaMdha kI apekSA se AtmA kathaJcid mUrta bhI hai| AtmA ke aneka paryAyavAcI nAmoM meM se eka nAma pudgala bhI hai| yaha pudgala abhidhA mI AtmA kA mUrtatva pramANita karatI hai / ataH karma kA AtmA para prabhAva mUrta para mUrta kA prabhAva hai| sambandha kA anAditva jaina darzana meM AtmA nirmala tattva hai / vaidika darzana meM brahma tattva vizuddha hai| karma ke sAhacarya se yaha malina . banatA hai / para ina donoM kA sambandha kaba jur3A ? isa prazna kA samAdhAna anAditva kI bhASA meM huA hai| kyoMki Adi mAnane para bahuta-sI visaGgatiyA~ AtI haiM / jaise---sambandha yadi sAdi hai to pahale AtmA hai yA karma haiM yA yugapad donoM kA sambandha hai / prathama prakAra meM pavitra AtmA karma karatI nhiiN| dvitIya bhaMga meM karma kartA ke abhAva meM banate nhiiN| tRtIya bhaMga meM yugapad janma lene vAle koI bhI do padArtha paraspara kartA karma nahIM bana skte| ata: karma aura AtmA kA anAdi sambandha hI akATya siddhAnta hai| haribhadrasUri ne anAditva ko samajhAne ke lie bahuta hI sundara udAharaNa dete hue kahA-vartamAna samaya kA anubhava karate haiN| phira bhI vartamAna anAdi hai kyoMki atIta ananta hai aura koI bhI atIta vartamAna ke binA nahIM banA phira bhI vartamAna kA pravAha kaba se calA isa prazna ke uttara meM anAditva hI abhivyakta hotA hai| isI prakAra karma aura AtmA kA sambandha vaiyaktika dRSTi se sAdi hote hue bhI pravAha kI dRSTi se anAdi hai| dharmabindu' meM bhI yahI svara gUMja rahA hai / AkAza aura AtmA kA sambandha anAdi ananta hai| para karma aura AtmA kA sambandha svarNa mRttikA kI taraha anAdi sAnta hai| agni ke tApa se mRttikA ko galAkara svarNa ko vizuddha kiyA jA sakatA hai| zubha anuSThAnoM se karma ke anAdi sambandha ko tor3akara AtmA ko zuddha kiyA jA sakatA hai| bAhya vastuoM kI prApti meM karma kA sambandha karma do prakAra ke haiM ghAtI karma, aghAtI karma / jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya aura antarAya ye cAra AtmaguNoM kI ghAta karate haiM ataH inheM ghAtI karma kahate haiN| inake dUra hone se Atma-guNa prakaTa hote haiM / zeSa cAra aghAtI karma haiM / kyoMki ye mukhyataH Atma-guNoM kI ghAta nahIM karate / / aghAtI karma bAhyarthApekSI haiM / bhautika tattvoM kI prApti inase hotI hai| sAmAnyataH eka pracalita vicAradhArA hai ki jaba kisI bAhya padArtha kI upalabdhi nahIM hotI taba socate haiM yaha karmoM kA pariNAma hai / antarAma karma TUTA nahIM hai / para yathArtha meM yaha tathya saMgata nahIM hai| antarAya karma kA udaya to isameM mUla hI nahIM hai kyoMki yaha ghAtI karma hai| isase Atma-guNoM kA ghAta hotA hai / isake TUTane se Atma-guNa hI vikasita hote haiN| anya karmajanita pariNAma bhI nahIM hai kyoMki kisI karma kA pariNAma bAhya vastu kA abhAva ho to siddhAvasthA meM sabhI sAmagrI upalabdha honI cAhie kyoMki unake kisI karma kA AvaraNa nahIM hai aura yadi kisI ke udaya-janita pariNAma para hI bAhya sAmagrI nirbhara hai SARD SHAIL 1 syAdvAda maJjarI, pR0174 2bhaga. za. 2012 3 yoga zataka zlo055 4 dharmabindu 2-52 pavAha to'nAdimAniti / 5 yogazataka zlo0 57 6 karmakANDa 16 AvaraNa moha vigghaMghAdI-jIva guNa ghAdaNAttAdo / AuNAma godaM veyaNiyaM aghAditti / PsApa GoldN bha JameEducation international - watestresorrosco amelavanysongs
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ karma-siddhAnta : manana aura mImAMsA | 237 000000000000 000000000000 CL. STRNA JATUR ....... MINISH KUTTARITY to bhagavAna mahAvIra kA Aja yaza phaila rahA hai vaha nahIM honA cAhie kyoMki unake kisI zubha karma kA udaya bhI nahIM hai ata: kisI padArtha kI prApti karmajanita ho sakatI hai| abhAva karmajanita pariNAma nahIM hai| padArtha kI prApti ke lie bhI prAcIna sAhitya meM do mAnyatAe~ upalabdha rahI haiN| eka vicAradhArA meM samagra bAhya padArtha kI prApti karmajanita hI hai| dUsarI vicAradhArA meM bAhya sAmagrI kevala sukha-duHkhAdi ke saMvedana meM nimitta mAtra banatI hai| tarka kI kasauTI para donoM kA sAmaJjasya hI upayukta hai| AtmA jina dehAdi padArthoM kA sRjana karatI hai vaha karmajanita pariNAma haiN| zeSa bhautika upalabdhi karma vedana meM nimitta hai / zeSa ko nimitta na mAnakara yadi karmajanita pariNAma hI mAnA jAye to aneka sthaloM para bAdhA upasthita hotI hai| kyoMki jo nirjIva padArtha haiM unameM bhI sundara varNa, gandha, rasa, sparza dekhe jAte haiM / ye acetana bAdala kitane sundara AkAroM ko dhAraNa karate haiM kintu inakA yaha saundarya kisI karma kA pariNAma nahIM hotA / ataH mAnanA par3atA hai ki bAhya sAmagrI karmajanita pariNAma bhI hai aura nimitta bhI / AtmA kA svAtantrya aura pAratantraya sAdhAraNatayA kahA jAtA hai AtmA kartRtva kAla meM svatantra hai aura bhoktRtva kAla meM paratantra / udAharaNa kI bhASA meM viSa ko khA lenA hAtha kI bAta hai| matyu se bacanA hAtha meM nahIM hai| yaha sthUla udAharaNa hai kyoMki viSa ko bhI viSa se niviSa kiyA jAtA hai / mRtyu se bacA jA sakatA hai / AtmA kA bhI karma ke kartRtva aura bhoktRtva donoM avasaroM para svAtantrya aura pAratantrya donoM phalita hote haiN| sahajataH AtmA karma karane meM svatantra hai / vaha cAhe jaise mAgya kA nirmANa kara sakatI hai / karmoM para vijaya prApta kara pUrNa ujjvala bana sakatI hai| para kabhI-kabhI pUrva janita karma aura bAhya nimitta ko pAkara aisI paratantra bana jAtI hai ki vaha cAhe jaisA kabhI bhI nahIM kara sktii| jaise koI AtmA sanmArga para bar3hanA cAhatI hai, para cala nahIM sakatI / paira phisala jAte haiM / yaha hai AtmA kA kartRtva kAla meM svAtantrya aura pAratantrya / karma karane ke bAda AtmA karmAdhIna hI bana jAtI hai aisA bhI nahIM hai| usameM bhI AtmA kA svAtantrya surakSita hai / vaha cAhe to azubha ko zubha meM parivartita kara sakatI hai| sthiti aura rasa kA hrAsa kara sakatI hai / vipAka kA anudaya kara sakatI hai| yahI to karmoM kI 'udvartana' 'apavartana' aura 'saMkramaNa avasthAe~ haiM / inameM AtmA kI svatantratA bola rahI hai / parataMtra vaha isa dRSTi se hai ki-jina karmoM kA usane sarjana kiyA hai unheM binA bhoge mukti nahIM hotii| bhale lambe kAla taka bhoge jAne vAle karma thor3e samaya meM bhoga lie jAe~, vipAkodaya na ho, para pradezoM meM to sabako bhoganA hI par3atA hai| karma kSaya kI prakriyA karma kSaya ko prakriyA jaina darzana meM gaharAI lie hue hai| sthiti kA paripAka hone para karma udaya meM Ate haiM aura jhar3a jAte haiM yaha karmoM kA sahaja kSaya hai / karmoM ko vizeSa rUpa se kSaya karane ke lie vizeSa prayatna karane par3ate haiM / vaha prayatna svAdhyAya, dhyAna, tapa Adi mArga se hotA hai / ina mArgoM se saptama guNasthAna taka karma kSaya vizeSa rUpa se hote haiM / aSTama guNasthAna se Age karma kSaya kI prakriyA badala jAtI hai / vaha isa prakAra hai-1. apUrva sthiti ghAta, 2. apUrva rasa ghAta, 3. guNazreNI, 4. guNa-saMkramaNa 5. apUrva sthiti bNdh| karmagrantha meM ina pAMcoM kA sAmAnya vivecana upalabdha hai / isake anusAra sarvaprathama AtmA apavartana karaNa ke mAdhyama se karmoM ko antarmuhUrta meM sthApita kara guNa zreNI kA nirmANa karatI hai| sthApanA kA krama yaha hai-udayakAlIna samaya ko lekara antarmuhUrta paryanta eka udayAtmaka samaya ko chor3akara zeSa jitane samaya haiM unameM karma dalikoM ko sthApita kiyA jAtA hai / prathama samaya meM sthApita karma dalika sabase kama hote haiN| dUsare samaya meM sthApita karma dalika usase DMRITIES ....... 4... 1. bhg0114|155; utta0 4 / 3 2. karmagrantha-dvitIya bhAga, pR0 17 helanation-netheater
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja-abhinandana anya ==. 000000000000 000000000000 haTala WpTH BER .. NEXSI NUTRITI asaMkhyAta guNa adhika hote haiM / tRtIya samaya ke usase bhI asaMkhyAta guNa adhika, yahI krama antarmuhurta ke carama samaya taka calatA rahatA hai / isa prakAra hara samaya para asaMkhyAta guNa adhika hone ke kAraNa ise guNazreNI kahA jAtA hai / guNa saMkramaNa meM azubha karmoM kI zubha meM pariNati hotI jAtI hai| sthApanA kA krama guNa zreNI kI taraha hI hai| aSTama guNasthAna se lekara caturdaza guNasthAna taka jyoM-jyoM AtmA Age bar3hatI hai tyoM-tyoM samaya svalpa aura karma dalika adhika mAtrA meM kSaya hote jAte haiN| karma kSaya kI prakriyA yaha kitanI sundara hai| isa avasara para AtmA atIva svalpa sthiti ke karmoM kA baMdhana karatI hai jaisA usane pahale kabhI nahIM kiyA hai ataH isa avasthA kA bandha apUrva sthiti baMdha kahalAtA hai| sthiti ghAta aura rasa ghAta bhI isa samaya meM apUrva hI hotA hai ataH yaha apUrva zabda sabake pIche jur3a jAtA hai| isa utkrAnti kI sthiti meM bar3hatI huI AtmA jaba paramAtmA-zakti ko jAgRta karane ke lie atyanta ugra ho jAtI hai, Ayu svalpa rahatA hai, karma adhika rahate haiM taba AtmA aura karmoM ke bIca bhayaMkara yuddha hotA hai / Atma-pradeza karmoM se lohA lene ke lie deha kI sImA ko tor3a raNabhUmi meM utara Ate haiN| AtmA bar3I tAkata ke sAtha lar3atI hai / yaha yuddha kucha mAila taka hI sImita nahIM rhtaa| sAre loka-kSetra ko ghera letA hai| isa mahAyuddha meM karma bahu saMkhyA meM zahIda ho jAte haiM / AtmA kI bahuta bar3I vijaya hotI hai| zeSa rahane vAle karma bahuta thor3e rahate haiM aura ve bhI itane durbala aura zithila ho jAte haiM ki adhika samaya taka Tikane kI inameM zakti nahIM rhtii| inakI jar3a isa prakAra se hilane lagatI hai ki phira unako ukhAr3a pheMkane ke lie choTA-sA havA kA jhoMkA bhI kAphI hai| karma kSaya kI yaha prakriyA jaina darzana meM kevali samudghAta' kI saMjJA se abhihita hai| isa kevali samudghAta kI kriyA se pAtaJjala yoga darzana kI bahukAya nirmANa kriyA bahuta kucha sAmya rakhatI hai| vahA~ batAyA hai-2"yadyapi sAmAnya niyama ke anusAra binA bhoge hue karma karor3oM kalpoM meM mI kSaya nahIM hote parantu jisa prakAra gIle vastra ko phailAkara sukhAne meM vastra bahuta jaldI sUkha jAtA hai athavA agni aura anukUla havA ke sahayoga milane se bahuta jaldI jalakara bhasma ho jAtA hai| isI prakAra yogI eka zarIra se karmoM ke phala ko bhogane meM asamartha hone ke kAraNa saMkalpa mAtra se bahuta se zarIroM kA nirmANa kara jJAnAgni se karmoM kA nAza karatA hai / yoga zAstra meM isI ko bahukAya nirmANa se sopakrama Ayu kA vipAka kahA hai|" vAyupurANa meM bhI yahI pratidhvani hai-jaise sUrya apanI kiraNoM ko pratyAvRtta kara letA hai isI prakAra yogI eka zarIra se bahuta zarIroM kA nirmANa kara phira usI zarIra meM unako khIMca letA hai| sAMkhya aura prakRti jaina darzana meM jo sthAna AtmA aura karma kA rahA, sAMkhya darzana meM vahI sthAna prakRti aura puruSa kA rahA hai| puruSa, apUrva, cetana, bhogI, nitya, sarvagata, akriya, akartA, nirguNa, sUkSma svarUpa haiN| sattva, raja aura tama ina tInoM guNoM kI sAmyAvasthA prakRti hai / prakRti puruSa kA sambandha paMgu aura aMdhe TUTU Hink ........: 1 pannavaNA pada 36 / 2 syAdvAda maJjarI se uddha ta pR0 366 / 3 vAyupurANa 66-152 / 4 syAdvAda maM0 se uddhata pR0 186 / 5 haribhadrasUri kRta SaDdarzana, zloka 36 / 6 vahI pR0 42 / JORDAR A NRNON COOO Jaimeducation international momembramory
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ karma-siddhAnta : manana aura mImAMsA | 236 000000000000 000000000000 kA sambandha hai / prakRti jar3a hai, puruSa cetana hai| karmoM kI kartA prakRti hai / puruSa karma janita phala kA bhoktA hai / puruSa ke karma-phala-bhoga kI kriyA bar3I vicitra hai / "prakRti aura puruSa ke bIca meM buddhi hai / indriyoM ke dvAra se sukha-duHkha buddhi meM pratibimbita hote haiM / buddhi ubhayamukha darpaNAkAra hai isalie usake dUsare darpaNa kI ora caitanya kA pratibimba par3atA hai| donoM kA pratibimba buddhi meM par3ane ke kAraNa buddhi meM pratibimbita sukha-duHkha ko AtmA apanA sukha-duHkha samajhatI hai| yahI puruSa kA bhoga hai kintu bAhya padArthoM ke pratibimba se usameM vikAra paidA nahIM hotaa|" vyavahAra kI bhASA meM prakRti puruSa ko bAMdhatI hai / puruSa meM bheda-jJAna ho jAne se vaha prakRti se mukta ho jAtA hai / yathArtha meM nAnA puruSoM kA Azraya lene vAlI prakRti hI bandhana ko prApta hotI hai vahI bhramaNa karatI hai| vahI mukta hotI hai / puruSa meM kevala upacAra hai / jaise nartakI raMgamaMca para apanA nRtya dikhAkara nivRtta ho jAtI hai| isI prakAra puruSa bheda-jJAna prApta hone para vaha apanA svarUpa dikhAkara nivRtta ho jAtA hai / bauddha darzana aura vAsanA bauddha darzana pratyeka padArtha ko kSaNika mAnatA hai phira bhI unhoMne karmavAda kI vyavasthA sundara DhaMga se dI hai| buddha ne kahA Aja se 61 veM varSa pahale maiMne eka puruSa kA vadha kiyA thaa| usI karma ke phalasvarUpa mere paira vidha gae haiN| maiM jo jaisA acchA yA burA karma karatA hU~ usI kA bhAgI hotA huuN| samagra prANI karma ke pIche calate haiM jaise ratha para car3he hue ratha ke pIche calate haiN| bauddha darzana meM karma ko vAsanA rUpa meM mAnA hai| AtmA ko kSaNika mAnane para karma siddhAnta meM, kRtapraNAza, akRtakarmabhoga, bhava-pramokSa, smRtibhaMga Adi doSa Ate haiN| ina doSoM ke nivAraNa ke lie inhoMne sundara yukti dI hai| DA0 nalinAkSa datta likhate haiM-"pratyeka padArtha meM eka kSaNa kI sthiti naSTa hote hI dUsare kSaNa kI sthiti prApta hotI hai / jaise eka bIja naSTa hone para hI usase vRkSa yA aMkura kI avasthA banatI hai| bIja se utpanna aMkura bIja nahIM hai kintu vaha sarvathA usase bhinna bhI nahIM hai / kyoMki bIja ke guNa aMkura meM saMkramita ho jAte haiN|" ThIka yahI udAharaNa bauddhoM kA karma siddhAnta ke viSaya meM hai| unake vicAroM meM bIja kI taraha pratyeka kSaNa ke kRta karmoM kI vAsanA dUsare kSaNa meM saMkramita ho jAtI hai / isIlie kRta praNAzAdi doSa utpanna nahIM hote / bauddha darzana kA yaha prasiddha zloka hai yasminna vahi santAne AhitAkarma vAsanA / phalaM tatra va saMdhatte kA pAse raktatA yathA // ..... ATTATIONS TRAI VERS S R 1 syAdvAda maM0 se uddhRta pR0186 2 syAdvAda maJjarI se uddhRta, pR0 187 3 vahI, pR0 162 4 vahI, pR0247 5 karmagrantha, prathama bhAga, pR013 meM uddhRta-"yaM kamma karissAmi kalyANaM vA pApakaM tassa dAyAdaM bhavissAmi / " 6 suttanipAta vosaDha sutta 61 7 anyayoga vyavaccheda dvAtrizikA, zloka 18 8 "uttara pradeza meM bauddha dharma kA vikAsa", pR0 152 6 syAdvAda maJjarI se uddhRta, pR0 247 R CAM Tar ShaanNKathAARAD
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja-abhinandana anya 000000000000 000000000000 bhAratIya anya darzanoM meM bhI karma ke sthAna para anya vibhinna abhidhAe~ apanI-apanI vyavasthA lie hue haiN| karmagrantha meM inakA zabdagrAhI ullekha huA hai "mAyA, avidyA,' prakRti, vAsanA, Azaya, dharmAdharma, adRSTa, saMskAra, bhAgya, malapAza, apUrva, zakti, lIlA Adi aadi| mAyA, avidyA, prakRti ye tIna vedAnta ke zabda haiM / apUrva zabda mImAMsaka darzana kA hai| vAsanA bauddha dharma meM prayukta hai / Azaya vizeSataH yoga aura sAMkhya darzana meM haiN| dharmAdharma, adRSTa, saMskAra vizeSakara nyAya vaizeSika darzana meM vyavahRta hai / deva, bhAgya, puNya, pApa prAyaH saba meM mAnya rahe haiN| isa prakAra karma siddhAnta vaijJAnika nirUpaNa hai| isane aneka ulajhI gutthiyoM kA sundara sulajhAva diyA hai| vibhinna gambhIra anudghATita rahasyoM ko udghATita kiyA thaa| karma-siddhAnta Atma-svAtantrya kA bala bharatA hai / navIna . utsAha jagAtA hai| gulAmI jIvana meM kuMThA paidA karatI hai phira cAhe vaha viziSTa zakti ke prati ho yA sAdhAraNa ke prati / isa kaMThA ko tor3akara karma-siddhAnta Atma zakti ke jAgaraNa kA mArga prazasta karatA hai| MARHI ...... T PURNA jANaM kareti ekko, hiMsamajANamaparo avirato ya / tattha vi baMdhaviseso, mahaMtaraM desito samae / -bRhatkalpabhASya 3938 eka avirata (asaMyamI) jAnakara hiMsA karatA hai aura dUsarA anajAna meM / zAstra meM ina donoM ke hiMsAjanya karmabaMdha meM mahAn antara batAyA hai| arthAt tIvra bhAvoM ke kAraNa jAnakara hiMsA karane vAle ko apekSAkRta karmabaMdha tIvra hotA hai| 0--2--0--0-0--0 -0-0-0--0-0--- ASHTRADIO 1 karmagrantha, prathama bhAga, pR0 23 S OTERIT POSTURILOR Want Education international