Book Title: Karm Prakrutiya aur Unka Jivan ke Sath Sambandh
Author(s): Shreechand Golecha
Publisher: Z_Jinvani_Karmsiddhant_Visheshank_003842.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/229866/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karma prakRtiyA~ aura unakA jIvana ke sAtha saMbaMdha 0 zrI zrIcanda golechA sukha-duHkha anubhava karate hue mana, vacana, kAyA dvArA jo kriyA kI jAtI hai, use bhoga kahate haiM / bhoga bhogane para jo saMskAra AtmA para aMkita hote haiM, unheM karma kahate haiM / ye saMskAra punaH jIvana para prakaTa hote haiM, use karmodaya kahate haiM / jo mukhya rUpa se ATha prakAra ke haiM yathA-1. jJAnAvaraNIya, 2. darzanAvaraNIya, 3. vedanIya, 4. mohanIya, 5. Ayu, 6. nAma, 7. gotra, 8. antarAya / 1. jJAnAvaraNIya karma 5 prakAra kA hai 1. matijJAnAvaraNIya-viSaya bhogoM meM sukha hai, aisI buddhi kA honA matijJAnAvaraNIya karma kA phala hai, yaha viSaya sukha chor3ane meM bAdhaka hai| 2. zrutajJAnAvaraNIya-bhoga ke prati ruci kA honA isakA phala hai / isase bhoga buddhi para niyantraNa nahIM ho paataa| 3. avadhijJAnAvaraNIya-matijJAnAvaraNIya aura zrutajJAnAvaraNIya karma ke kAraNa jIvana meM jo bhoga kI vRtti va pravRtti hotI hai, usa bhoga kI vRtti va pravRtti kI yathArthatA kA aMza mAtra bhI Atmika jJAna na honA avadhijJAnAvaraNIya hai| 4. manaHparyAyajJAnAvaraNIya-bhoga bhogane meM rasAnubhUti se alaga nahIM kara pAnA, isakA lakSaNa hai / isake kAraNa kAmanA kA anta nahIM hotA hai| 5. kevalajJAnAvaraNIya-citta para se ghAti karmoM kA prabhAva naSTa na honA isakA phala hai| 2. darzanAvaraNIya karma 6 prakAra kA hai 1. cakSudarzanAvaraNIya-bhoga buddhi se prabhAvita hokara dRzyamAna bhogya padArthoM se saMbaMdha sthApita karanA, cakSudarzanAvaraNIya kA phala hai / 2. acakSadarzanAvaraNIya-jina padArthoM se saMbaMdha sthApita kiyA hai unameM ruci paidA honA arthAt unameM rasa lenA acakSudarzanAvaraNIya ke kAraNa hotA hai / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karma prakRtiyAM aura unakA jIvana ke sAtha saMbaMdha ] [ 133 3. avadhidarzanAvaraNIya-cakSudarzanAvaraNIya aura acakSudarzanAvaraNIya se utpanna huI vibhinna avasthAoM ko anubhava na kara pAnA avadhidarzanAvaraNIya hai| 4. kevaladarzanAvaraNIya-caitsika mamatva isakA lakSaNa hai / 5. nidrA-indriyoM ke viSayoM meM ruci ke kAraNa bhoga bhogane ke liye sAmAnya rUpa se mUrchita honA arthAt apanI vismRti honA nidrA hai|| 6. pracalA-nidrita hone se baca nahIM pAnA, bAra-bAra machita honA pracalA hai| - 7. nidrA-nidrA-bhoga prApti ke liye bAra-bAra lAlAyita rahanA nidrAnidrA hai| 8. pracalA-pracalA-bhogecchA kA saMvaraNa na kara pAnA pracalA-pracalA hai / 6. styAnagaddhi-bhoga bhogane kI aisI tIvra AkAMkSA honA jisase apanA bhAna bhUla jAve styAnagRddhi hai / 3. vedanIya karma do prakAra kA hai indriyoM ke viSayoM meM asAtA kA saMvedana karanA asAtA vedanIya hai aura sAtA kA saMvedana karanA sAtA vedanIya hai| 4. mohanIya karma do prakAra kA hai-darzana mohanIya aura cAritra mohniiy| . 1. darzana mohanIya-bhoga pravRtti para buddhi kA jo prabhAva hotA hai vaha darzana mohanIya hai| yaha prabhAva jIvana para tIna prakAra se prakaTa hotA hai-mithyAtva, mizra aura samyaktva mohanIya / mithyAtva mohanIya-sadA bhogoM meM lage rahanA, bhaviSya meM bhI bhoga milate raheM, aisI lAlasA kA honA isakA lakSaNa hai / samyakamibhyAtva-kAma bhoga anAcaraNIya hai yaha jAnatA huA, anubhava karatA huA bhI unase virata hone meM asamartha honA aura unameM Ananda mAnate rahanA samyak mithyAtva hai| __samyaktva mohanIya-tyAga vRtti meM laga jAne para bhI pUrNa rUpa se bhogoM se virata nahIM honA isakA lakSaNa hai| 2. cAritra mohanIya-kaSAyoM (krodha, mAna, mAyA aura lobha) se saMyukta hokara bhoga pravRtti meM laga jAnA cAritra mohanIya kA lakSaNa hai / yaha cAra prakAra kA hai yathA anantAnubandhI-mithyAtva se prabhAvita bhoga avasthA ko anantAnubandhI kahate haiN| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 ] [ karma siddhAnta apratyAkhyAna-tyAgavRtti kA na honA apratyAkhyAna hai / pratyAkhyAnAvaraNa-kaSAyoM ke naSTa na hone taka tyAgavRtti kI vibhinna dazAoM ko pratyAkhyAnAvaraNa kahate haiM / saMjvalana-arthAt sAmAnya kaSAya zruta bhoga pravRtti, AhAra, bhaya, maithuna, parigraha ina cAra mUla saMjJAoM se virata nahIM honaa| krodha-kAmanA utpanna hone para kSubhita honA arthAt citta kA kupita honA krodha hai| mAna-bhoga bhogane kI abhilASA kA citta meM basa jAnA mAna hai| isakI pratikriyA ahaMkAra rUpa meM prakaTa hotI hai / mAyA-bhoga bhogane meM laga jAnA mAyA hai| lobha-bhoga kI lAlasA kA banA rahanA lobha hai / cAritra mohanIya ke anantAnubaMdhI Adi pratyeka bheda ke sAtha krodha, mAna, mAyA, lobha inakA saMbaMdha rahatA hai / nokaSAya-kaSAya ke sahAyaka kAraNoM ko nokaSAya kahate haiM / sahAyaka kAraNoM ke rahate kaSAyoM kA prabhAva pUrNata: naSTa nahIM hotA hai| yaha 6 prakAra kI hai yathA 1. rati-bhoga kAla meM jo sukhAnubhUti hotI hai use rati kahate haiM / 2. hAsa-usa sukhAnubhUti se jo ullAsa hotA hai use hAsa kahate haiM / 3. arati-icchA vAsanA ke banI rahane ke kAraNa citta kA khinna honA arati hai| 4. zoka-khinnatA ke sAtha kleza utpanna hotA hai, use zoka kahate haiM / 5. bhaya-bhoga ke sAdhanoM ke nAza kI AzaMkA bhaya hai| 6. jugupsA-bhoga sAdhanoM ke rakSaNa kI bhAvanA athavA bhoga ke sAdhanoM ke naSTa hone ke kAraNoM se ghRNA karanA jugupsA hai| 7. puruSa veda-bhogoM ko sAmAnya prakAra se vedanA (bhoganA) puruSaveda hai| 8. strI veda-rasAsakti sahita bhoga pravRtti strI veda kA lakSaNa hai| 6. napusaka veda-mithyAtva ke lakSaNoM sahita bhoga meM lage rahanA napusaka veda kA lakSaNa hai| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karma prakRtiyA~ aura unakA jIvana ke sAtha saMbaMdha ] [ 135 5. zrAyu- samagra karma prakRtiyoM se prabhAvita jIvana kI avasthA Ayu hai / usakA varNana 4 prakAra se kiyA gayA hai 1. narakAyu - jisa jIvana meM viSaya bhogoM kI atyanta cAha haiM, bhoga icchA sadA banI rahatI hai, arati aura zoka meM nimagna citta sadA azAnta rahatA hai, yaha narakAyu kA lakSaNa hai / 2. tithaMca zrAyu - bhoga se pravRtta jIvana ko tiyaMca prayu kahate haiM jo viveka jAgRta hone para kabhI tyAga kI ora bhI agrasara ho sakatA hai / 3. manuSya Ayu - jisa jIvana meM saMkalpa kI dRr3hatA hotI hai vaha manuSya jIvana hai / saMkalpa kI dRr3hatA ke kAraNa bhoga yA tyAga meM se kisI meM laga jAne meM pUrNa samartha honA isakA lakSaNa hai / 4. deva Ayu -tyAga kI pravRtti hote hue bhI icchAoM se chuTakArA na pA sakanA deva Ayu kA lakSaNa hai / 6. nAma karma - ghAti karmoM kA prabhAva mana, indriyoM aura deha para prakaTa hokara jisa prakAra kI kriyA, kriyAzakti kA prayoga jisa krama se prakaTa hokara bhogoM kI ora prerita karatA, vaha nAma karma hai / nAma karma meM Agata karma prakRtiyoM kA AdhAra isa prakAra pratIta hotA hai : , gatiyAM mana ke pariNAmoM kI jAtiyA~ indriyoM kI kriyAoM kI aura zarIra, mana va indriyoM ke dvArA hone vAlI kriyAoM ke prakAroM ke dyotaka haiM / mana aura indriya kI vibhinna avasthAe~ saMskAroM ke rUpa meM, inakI nimitta zaktiyA~ saMhananoM ke rUpa meM, inake viSaya varNa, gandha, rasa, sparza ke rUpa meM, viSayoM meM mana aura indriyoM kI kriyAe~ aMgopAMgoM ke rUpa meM, aMgopAMgoM kA zubhAzubha pravRtti yA vihAyogati ke rUpa meM varNana kI gaI haiN| Age kI prakRtiyA~ cetana ke aguru-laghutva guNa ke kAraNa kramazaH prakaTa hone vAlI avasthAoM kI sUcaka haiM | nAma karma kI prakRtiyAM isa prakAra haiM gati nAma karma - citta kI sakriyatA kA honA gati nAma karma hai / jAti nAma karma - indriyoM kI sakriyatA kA honA jAti nAma karma hai / yaha ekendriya, bendriya zrAdi pAMca indriyoM kI apekSA pA~ca prakAra kA hai / zarIra nAma karma - zarIra ke avayavoM (kriyA ke sAdhanoM ) kA kAryarata honA zarIra nAma karma hai / yaha pA~ca prakAra kA hai audArika - deha kA sAmAnya rUpa se kAryarata honA audArika zarIra hai | vaikriya - indriyoM kA sAmAnya se adhika vikRta hokara kAryarata honA vaikriya zarIra hai / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 ] [ karma siddhAnta pAhAraka-saMyama pAlana karane para citta kI pramattA kA kAryarata honA AhAraka zarIra hai| tejasa-karmazakti cetanazakti kA prabhAva taijasa zarIra hai| kArmaNa-pUrva saMskAroM kI jAgRti kA prabhAva kArmaNa zarIra hai| baMdhana nAma karma-uparyukta pAMcoM zarIroM meM se jo zarIra eka dUsare se saMyukta hokara baMdhana ko prApta hote haiM, vaha baMdhana nAma karma hai| saMghAtana-pAMcoM zarIroM kI saMyukta kArya zakti saMghAtana hai| saMsthAna saMyukta kArya zakti jIvana para jisa prakAra kA prabhAva prakaTa karatI hai, vaha saMsthAna hai / yaha chaH prakAra kA hai huNDaka-atyanta tIvra abhilASAoM ke sAtha bhoga pravRttiyoM meM (grAma zUkara kI taraha) lage rahane kI vRtti huNDaka saMsthAna kA lakSaNa hai| vAmana-bhoga vRtti kA kucha kama honA, alpa honA vAmana hai| kubjaka-alpa Arjava, mArdava kA prakaTa honA kubjaka saMsthAna hai| svAti-AtmalakSI honA svAti saMsthAna hai| nyagarodha parimaNDala-bhoga vRttiyoM kA nigraha karane kI avasthA nyagarodha parimaNDala saMsthAna hai| __ samacaturasra-samAna bhAva kA honA samacaturasra saMsthAna hai| noTa :-uparyukta saMsthAnoM ke artha 'zabda kalpadruma' koSa ke AdhAra para kiye gaye haiN| aMgopAMga saMsthAnoM se prabhAvita hokara praudArika, vaikriya yA AhAraka zarIra kA kAryarata honaa| saMhanana-aMgopAMga kI kriyA zakti saMhanana hai| vaha 6 prakAra kA haivajra RSabhanArAca, RSabhanArAca, nArAca, arddhanArAca, kIlikA aura supATikA / ye sabhI saMsthAna puruSArtha ke vAcaka haiN| __ varga, gaMdha rasa, sparza-saMhanana ke anusAra pAMcoM indriyoM ke viSayoM meM lagA rahanA varNa, gaMdha, rasa, sparza kahA gayA hai / gatyAnapUrvo-indriyoM ke viSayoM meM tIvratA yA maMdatA ke sAtha lage rahane kI vRttiyoM ke saMskAroM kA honA gatyAnupUrvI hai| vihAyogati-azubha se zubha kI ora, aura zubha se azubha kI ora jAne ke saMskAroM ko kramazaH zubha-azubha vihAyogati kahate haiN| agurulaghu-cetana guNa kA prakaTa honA agurulaghu hai / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karma prakRtiyA~ aura unakA jIvana ke sAtha saMbaMdha ] [ 137 upaghAta-karma cetanA ke pazcAt indriyoM kA saMcaraNa hokara bhoga vastu se sambandha sthApita karane ko upaghAta nAma kahate haiM / parAghAta - bhoga vastunoM se saMbaMdha sthApita hone para viSayoM kI ora AkarSita honA parAghAta hai / ucchavAsa - bhoga padArthoM meM AkarSita hone ke kAraNa bhoga padArthoM ko prApta karane ke liye utsuka hone ko ucchavAsa kahate haiM / prAtapa - utsuka hone para bhogane kI AkAMkSA kA prakaTa honA jisase deha tApa hotA hai, tapa nAma hai / udyota - prakaTa huI AkAMkSAeM pUrNa karane ko udyata yA utsuka honA udyota nAma karma hai / trasa, sthAvara, azubha aura zubha- upaghAta kI avasthA meM indriyoM kA bAhya rUpa se kArya rUpa meM rata honA trasa nAma karma hai, AMtarika saMcaraNa sthAvara nAma karma hai, zubha yA azubha meM lagane ke saMskAra zubha, azubha prakRti hai / bAdara, sUkSma, subhaga, dubhaga- parAghAta kI avasthA meM bAhya rUpa se kAryarata honA bAdara nAma aura sUkSma rUpa se kAryarata hone ke saMskAra sUkSma nAma karma hai | parAghAta avasthA meM niyaMtraNa karane ke saMskAra subhaga aura niyantraNa nahIM karane ke saMskAra ko dubhaga nAma karma kahate haiM / paryApta aparyApta - susvara - dusvara ucchavAsa avasthA arthAt bhoga bhogane ke liye paryApta rUpa se yA aparyApta rUpa se utsuka honA paryApta aparyApta nAma karma hai / usa paryApta-aparyApta avasthA meM zubha kI ora yA azubha kI ora jAne kI avasthA susvara- dusvara hai / pratyeka sAdhAraNa, zrAdeya - zranAdeya - ucchavAsa avasthA meM pratyeka bhogya vastu ke prati utpanna AkAMkSA pratyeka hai aura sAmAnya prAkAMkSA utpanna honA sAdhAraNa hai / AkAMkSAoM kA nahIM karanA Adeya hai aura AkAMkSAoM ko karanA anAdeya hai / sthira sthira, yazakIrti, zrayazakIrti - udyota avasthA meM saMskAroM ke anusAra pravRtti honA asthiratA hai aura bhogoM meM pravRtti na honA sthiratA hai / zubha pravRttiyoM meM laganA yazakIrti hai aura mana ko niyantrita nahIM karanA ayazakIrti hai / nirmANa - ukta prakRtiyoM ko niyamita karanA nirmANa hai / tIrthaMkara - prakRtiyoM se uparata hone kI vRtti tIrthaMkara nAma karma hai / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 ] [karma siddhAnta 7. gotra-nAma karma ko sarva uttara prakRtiyoM kI sammilita zakti kA prabhAva deha kI kriyAoM para prakaTa hotA hai, vaha gotra karma hai / yadi ve daihika kriyAe~ sad pravRttiyoM ke rUpa meM haiM to vaha ucca gotra hai / duSpravRttiyoM ke rUpa meM to vaha nIca gotra hai| 8. aMtarAya-Ayu, nAma, gotra inakA udaya (vedana hone para bhoga kI kAmanA kA paidA honA) aMtarAya karma hai / bhogoM ko prApta karane kI abhilASA dAnAntarAya hai, bhogoM ke prati ruci hone kI avasthA lAbhAntarAya hai, bhogane kI abhilASA bhogAntarAya hai, bAra-bAra bhogane kI abhilASA, lAlasA kA banA rahanA upabhoga antarAya aura bhogoM ke prati puruSArtha karane kI vRtti vIryAntarAya hai / bhogoM ke bhogane kI icchA yA vAsanA nahIM rahane para aMtarAya karma kSaya ho jAtA hai| isa lekha meM Ayu, nAma, antarAya Adi karmoM kI mUla va uttara prakRtiyoM kI paribhASAe~ paramparAgata paribhASAoM se bhinna rUpa meM prastuta kI gaI haiN| inakA AdhAra yaha hai ki deha kA halkA, bhArI, kaThora, narma, sabala-nirbala, sundaraasundara honA, deha kA kAlA, gorA Adi vargoM kA honA, sugaMdha-durgandha yukta honA, mIThA, khaTTA Adi AsvAdana karanA Adi kI upalabdhi karma bandha ke kAraNa nahIM hai / apitu indriya aura mana kI pravRttiyA~ va kriyAe~ hI karma bandha ke kAraNa hotI haiN| isI prakAra Ayu kI kamI-adhikatA bhI karma bandha kA phala nahIM hai apitu Ayu jIvana kI eka avasthA hai tathA bhogopabhoga saMbaMdhI vastuoM kA milanA na milanA sAmAnya rUpa se antarAya rUpa hai, parantu antarAya karma nahIM hai| prAtama-dhyAna rAga-jaMgalA maiM nija Atama kaba dhyaauuNgaa| rAgAdika paraNAma tyAga ke, samatA sauM lau lagAU~gA / / maiM nija0 1 / / mana vaca kAya jogathira karake, jJAna samAdhi lagAU~gA / kaba hauM zreNi car3hi dhyAU~, cArita moha nazAUMgA / maiM nija0 2 // cAroM karama ghAtiyA hana kari, paramAtama pada paauuNgaa| jJAna daraza sukha bala bhaNDArA, cAra aghAti vahAU~gA / / maiM nija0 3 / / parama niraMjana siddha buddha pada, paramAnanda khaauuNgaa| 'dyAnata' yaha sampatti jaba pAU~, bahuri na jaga meM AU~gA / / maiM nija0 4 / / -dyAnatarAya Jain Educationa International For Personal and Private Use Only