Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalyANakoM meM jJAnakalyANaka DaoN0 kanchedI lAla jaina tIrthakara tIrtha kA artha ghATa hotA hai| sarovara yA nadI meM ghATa bane rahate haiM jinake sahAre manuSya inake bAhara saralatA se mA jA sakatA hai| usI prakAra "tIrtha karotIti tIrthaMkaraH" arthAt jo ghATa kA kAma kare vaha tIrthakara kahalAtA hai| tIrthaMkara bhagavAna kA mavalamba pAkara jIva saMsAra sindhu meM na DUbakara, usase pAra ho jAtA hai| nadI yA sarovara ke tIrtha meM tIna vizeSatAeM hotI haiN| (1) zItala sthAna hone se tApa zAnta hotA hai ! (2) zItala jala se tRSNA (pyAsa) zAnta hotI hai| (3) pAnI ke dvArA kIcar3a, maila Adi kI zuddhi ho jAtI hai / isI prakAra tIrthakara kI vANI kA tIrtha hai, usa vANI ko prakaTa karane ke kAraNa hI ve tIrthaMkara kahe jAte haiN| "tIrthamAgamaH arthAt Agama hI tIrtha hai"| "suda dhammo ettha puNNa titthaM" zruta aura dharma puNyatIrtha haiN| ghATa ke samAna jinavANI kI tIrthatA ke viSaya meM mUlAcAra (7/70) meM likhA hai dAhovasamaNataNhAchedo malapaMkapavahaNaM ceva / tihi kAraNehi jutto tamhA taM davvado titthaM // (1) jinavANI rUpI tIrtha meM praveza karane se bhI saMsAra kA santApa zAnta hotA hai| (2) viSayoM kI tRSNA zAnta hotI hai aura (3) AtmA ke dravyakarma, bhAvakarma Adi maila dUra hote haiM isalie jinavANI dravya tIrtha hai| jinendra ke dvArA dharmatIrtha kI pravRtti hotI hai ata: ve dharmatIrtha kahalAte haiM / ratnatraya saMyukta hone ke kAraNa unheM bhAvatIrtha bhI kahA gayA hai| trilokasAra meM likhA hai ki puSpadanta tIrthaMkara ke samaya se lekara vAsupUjya ke samaya taka bIca-bIca meM dharma viccheda huA, isa dharma viccheda ke kAla meM muni, AryikA, zrAvaka. zrAvikA kA abhAva-sA ho gayA thaa| yadyapi dharma kA uccheda avasarpiNI ke paMcama kAla ke anta meM hotA hai parantu huMDAvasarpiNI kAladoSa ke kAraNa caturtha kAla meM bhI uparyukta sAta tIrthaMkaroM ke tIrtha kAla meM bhI bIca-bIca meM dharmatIrtha kA viccheda huA, anya tIrthaMkaroM ke tIrthakAla meM aisA nahIM huaa| videha kSetra meM to dharmatIrtha kI pravRtti kabhI vicchinna nahIM hotI hai| vahAM tIrthakara hote rahate haiM / parantu kabhI bhI eka-dUsare tIrthaMkara kA paraspara darzana nahIM hotA, arthAt eka tIrthaMkara ke mukta hue binA, dUsarA tIrthakara nahIM hotA hai| kalyANaka-tIrthakara bhakti meM tIrthaMkaroM ko "paMcamahAkallAyANasaMpaNNANaM" arthAt pAMca mahAna kalyANakoM se sampanna kahA gayA hai| cUMki saMsAra pAMca prakAra ke duHkhoM/akalyANakoM (dravya, kSetra, kAla, bhAva aura bhava) kI AdhArabhUmi hai, tIrthaMkaroM ke puNya jIvana ke zravaNa, manana tathA garbha, janma, tapa, jJAna aura mokSa rUpa pAMca kalyANakoM kI vidhiyAM dekhane se, pAMca prakAra ke parAvartana rUpa pAMca akalyANakoM ke chUTane kA mArga milatA hai aura antataH yaha jIva paMcamagati arthAt mokSa kA pathika banatA hai| tIrthakAroM ke pAMca kalyANaka, paMca parAvartana rUpa pAMca akalyANakoM ke pratipakSI hI haiN| ina pAMcoM kalyANakoM ke samaya indrAdi deva Akara mahAna pUjA, utsava, samAroha karate haiN| ina utsavoM ko paMcakalyANaka kahate haiN| jIvoM kA sarvAdhika hita bhagavAna ke jJAnakalyANaka ke bAda hI hotA hai, kyoMki jIvoM ko dharma kA upadeza to unake pUrNa jJAnI hone ke uparAnta hI milatA hai, isa upadeza se hI jIva apane kalyANa kA mArga prApta karate haiM / yoM to pratyeka utsarpiNI ke tRtIya aura avasarpiNI ke caturtha kAla meM bhArata airAvata kSetra se asaMkhyAta prANI mokSa prApta karate haiM parantu tIrthaMkara caubIsa hI hote haiN| jisa jIva meM loka-kalyANa kI aisI vizeSa balavatI zubha bhAvanA utpanna hotI hai ki isa saMsAra meM moha kI agni meM agaNita jIva jala rahe haiM, maiM inheM jJAnAmRta pilAkara 124 AcAryaratna zrI dezabhuSaNa jI mahArAja abhinandana grantha .
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ sukha kA mArga batAUM aura inakA uddhAra karUM, isa prakAra kI vizvakalyANa kI prabala bhAvanA vAle bhavya prANI ke hI tIrthaMkara prakRti kA bandha hotA hai| isa tIrthaMkara prakRti ke bandha hone meM solaha bhAvanAeM kAraNa haiN| parantu ina solaha bhAvanAoM meM darzana vizuddhi bhAvanA hI mukhya hai| darzana vizuddhi bhAvanA pUrNa hone para anya bhAvanAeM sahacarI ke rUpa meM A jAtI haiN| kisI ke darzana vizuddhi ke sAtha pandraha bhAvanAeM sahacarI hone se solaha bhAvanAoM ke dvArA tIrthaMkara prakRti kA bandha hotA hai, kisI ke kevala darzana vizuddhi mAtra eka bhAvanA se hI tIrthaMkara prakRti kA bandha ho jAtA hai| kinhIM ke darzana vizuddhi ke sAtha anya kucha bhAvanAoM ke kAraNa tIrthaMkara prakRti kA bandha hotA hai / bharata tathA airAvata kSetroM ke tIrthaMkara pAMca kalyANaka vAle hI hote haiM kyoMki bharata tathA airAvata kSetra meM honahAra tIrthaMkara devagati yA narakagati se Ate haiM, yadyapi isa avasarpiNI meM hue bharata kSetra sambandhI sabhI tIrthaMkara svargagati se Akara utpanna hue the| cUMki devagati aura narakagati meM tIrthaMkara prakRti kA sattva rahatA hai, ataH vahAM se Akara tIrthaMkara hone vAlA manuSya pAMca kalyANaka vAlA tIrthaMkara hotA hai / svarga se Ane vAle honahAra tIrthaMkara jIva kI mAlA nahIM murajhAtI jabaki anya devoM kI mAlA svargagati chUTane ke chaha mAha pUrva murajhA 'jAtI hai| narakagati se Ane vAle honahAra tIrthaMkara ke narakAyu ke chaha mAha zeSa rahane para deva jAkara usake upasargoM kA nivAraNa karate haiN| tIrthaMkara prakRti kA bandha kevalI yA zrutakevalI ke pAdamUla meM samyagdRSTi jIva ko hI hotA hai| bharata kSetra meM isa samaya kevalI yA zrutakevalI kA abhAva hone ke kAraNa, tIrthaMkara prakRti kA bandha nahIM ho sakatA hai| jJAnakalyANaka kI vizeSa mahimA tIrthaMkara prakRti kA vAstavika udaya 'kevala jJAna' prApta hone para hI hotA hai, pUrNajJAnI hone ke pUrva chadmastha kAla meM ve upadeza nahIM dete haiM, jabaki jIvoM kA vAstavika kalyANa tIrthaMkara ke upadezoM se hI hotA hai| yahI kAraNa hai ki NamokAra maMtra meM sarvaprathama "Namo arihantANaM" arahantoM ko namaskAra bolate haiM, kyoMki bhagavAna kI arihanta avasthA se hI sarvAdhika lokakalyANa unakI divyadhvani dvArA hotA hai| lokakalyANa kI jisa prabala bhAvanA ke kAraNa tIrthaMkara prakRti kA bandha kiyA thA vaha arahanta avasthA meM hI sAkAra hotI hai isalie tIrthaMkara ke jJAna kalyANaka kA vizeSa mahattva hai / do kalyANaka vAle tIrthaMkara - videha kSetra meM jo tIrthaMkara hote haiM, unameM kucha pUrvabhava meM tIrthaMkara prakRti kA bandha kara cukane vAle hote haiM, unake to pAMcoM kalyANaka hote haiN| isake atirikta kucha aise bhI tIrthaMkara hote haiM jo usI manuSya bhava meM gRhastha avasthA meM rahate hue tIrthaMkara prakRti kA bandha karate haiN| carama zarIrI hone se usI bhava meM mukta hotA hai ataH unake tapa (dIkSA) jJAna aura mokSa ye tIna kalyANaka hI hote haiN| vahAM kucha aise bhI manuSya hote haiM jinhoMne muni avasthA dhAraNa kara lI thii| usake bAda muni avasthA meM hI tIrthaMkara prakRti kA bandha kiyA, dIkSA lekara ve tapasyA to pahile se hI kara rahe the, aisI sthiti meM unake jJAna aura mokSa ye do hI kalyANaka hote haiN| isa prakAra jJAnakalyANaka pratyeka sthiti meM hotA hai aura adhika samaya ke lie hotA hai| mokSa to alpa samaya meM ho jAtA hai| garbha janma aura tapa ye tIna kalyANaka sabhI tIrthaMkaroM ke nahIM hote haiM / isa dRSTi se bhI jJAnakalyANaka pUjya evaM mahattvapUrNa hai / 1 yadyapi arahanta avasthA pAte hI tatkAla mokSa nahIM ho jAtA parantu isa avasthA meM anantasukha prApta ho jAtA hai / isa dazA meM kSAyika jJAna, samyakatva, cAritra, dAna, lAbha, bhoga, upabhoga, vIrya ina nau labdhiyoM kI prApti svayaM meM bar3A atizaya hai| ina labdhiyoM kI prApti ke kAraNa jJAnadAna, abhayadAna, binA kavalAhAra kie zarIra kI svasthatA, devoM dvArA puSpavRSTi, divya siMhAsana samavazaraNa Adi kI upalabdhi hotI hai / tIrthaMkara prakRti kA bandha na karake anya mukta hone vAle asaMkhyAta manuSya haiN| ve sabhI kevalajJAna prApta karate haiM, unheM sAmAnya kevalI kahA jAtA hai| tIrthaMkara prakRti kA bandha karake kevalajJAna prApta karane vAle hI tIrthaMkara kahalAte haiM / tIrthaMkara kevalI kA tIrtha pravartana kAla AgAmI tIrthaMkara hone taka calatA hai| eka tIrthaMkara ke kAla meM usI kSetra meM dUsare tIrthaMkara kA sadbhAva nahIM hotA / parantu sAmAnya kevalI eka hI kSetra meM eka sAtha aneka bhI ho sakate haiN| yadyapi sAmAnya kevalI bhI upadeza dete haiM lekina unake lie samozaraNa kI racanA nahIM hotI hai / unake lie gandhakuTI kI racanA hotI hai| unake gaNadhara bhI hote haiM / parantu jo sAmAnya kevalI kevala jJAna hote hI antarmuhUrta meM mokSa cale jAte haiM, unakI vANI nahIM khiratI hai arthAt unakA upadeza nahIM hotA hai, isI prakAra sAmAnya kevaliyoM meM koI mUka kevalI bhI hote haiM jo upadeza nahIM dete aura mukta ho jAte haiM / jJAna kalyANaka ke caubIsa atizaya tIrthaMkaroM ke janma ke dasa hI atizaya hote haiM, ye atizaya paMcakalyANaka vAle tIrthaMkaroM ke hI hote haiM / anya ke atizaya tIrthaMkara prakRti kI atizayatA vyakta karate haiM, ina atizayoM se loka ke sukha tathA kalyANa kA vizeSa saMbaMdha nahIM hai jabaki kevalajJAna saMbaMdhI dasa atizaya to aise haiM jo sabhI tIrthakaroM ke hote haiM, tIrthaMkaroM kI atizayatA to prakAzita karate hI haiM isake sAtha hI cAroM ora sau-sau yojana sukAla honA, ativRSTi, anAvRSTi, Iti bhIti Adi malezakAraka paristhitiyoM kA abhAva honA, unake jaina dharma evaM AcAra 125
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ zarIra se kisI prANI kA ghAta na honA Adi aise atizaya haiM jo jIvoM ko sukhI karane vAle tathA duHkha nivAraka haiN| tIrthaMkaroM ke jJAnakalyANaka ke samaya devoM dvArA kie gae caudaha atizaya milAkara kevalajJAna ke caubIsa atizaya ho jAte haiN| ye devakRta atizaya bhI anyAnya jIvoM ke jIvana ko sukhamaya banA dete haiN| divyadhvani se to agaNita jIvoM kA kalyANa hotA hI hai, isake atirikta virodhI prANiyoM kA virodhabhAva lupta ho jAnA, pRthvI kA vAtAvaraNa sukhamaya ho jAnA bhI sukha pradAna karatA hai| ATha prAtihArya bhI kevalajJAna ke samaya ke haiM / isa prakAra tIrthakara prakRti kA puNya rUpa phala aura usakA vAstavika udaya jJAnakalyANaka ke rUpa meM hI dikhAI detA hai, isalie jJAnakalyANa ka sabase mahatvapUrNa tathA utkRSTa kalyANaka hai| samavazaraNa-bhagavAna ke samavazaraNa meM bAraha koThe hote haiM jinameM bhavya prANI deva, gaNadhara, muni, deviyAM, cakravartI rAjA tathA anya nareza, vidyAdhara aura manuSya tathA striyAM pazu-pakSI Adi garbhaja, saMjJI paMcendriya tiryaMca vairabhAva bhUlakara prema se baiThate haiM aura hitakArI vANI sunate haiN| tatra na mRtyurjanma ca vidveSo naiva manmathotmAdaH / rogAntakabubhukSA poDA ca na vidyate kAcit // dharmopadeza hetu nirmita samozaraNa meM upadeza ke samaya kisI strI ko prasUti nahIM hotI, kisI jIva kI mRtyu nahIM hotI, jIvoM ko kAmodreka, roga, vyasana, bhUkha, pyAsa Adi zArIrika pIr3Ae~ nahIM bhI hotI haiN| samavazaraNa meM gaMge ko vANI, andhe ko dekhane kI yogyatA, bahare ko sunane kI yogyatA, lule-laMgar3e ko calane kI yogyatA prApta ho jAtI hai| rogI vahAM pahuMcate hI nIroga, kor3hI sundara, tathA viSaile jIva niviSa ho jAte haiN| hRdaya se vaira virodha kI bhAvanA lupta ho jAtI hai| bhagavAna ke prabhAmaNDala ke prabhAva se andhakAra na rahane ke kAraNa vahAM rAtri dina kA bheda nahIM rahatA hai ata: madhya rAtri meM khirane vAlI vANI kA lAbha bhI prANI lete haiM / dharmayuga ke 16 sitambara, 1973 ke aMka meM prabhAmaNDala tathA usake dIpticakra ke sambandha meM eka lekha prakAzita huA hai jisase prabhAmaNDala kI vaijJAnikatA puSTa hotI hai| isa prakAra jJAnakalyANaka ke mahattva ko dhyAna meM rakhate hue bhagavAna dvArA upadiSTa jinavANI ke pracAra-prasAra kA vizeSa Ayojana karanA caahie| siddha : yaha anubhUtiyoM ke pare kA stara hai| siddha kArya-kAraNa ke stara se Upara uTha jAtA hai, karma ke bandhana se mukta ho jAtA hai| siddha ke bAre meM kahA gayA hai ki vaha na kisI se nirmita hotA hai aura na kisI kA nirmANa karatA hai| cUMki siddha karmoM ke bandhana se mukta hotA hai, isalie vaha bAhya vastuoM se bhI pUrNataH mukta ho jAtA hai| isaliye use na sukha kA anubhava hotA hai, na duHkha kaa| siddha ananta paramasukha meM lIna rahatA hai| siddhapada kI prApti nirvANa kI prApti ke samAna hai| aura nirvANa kI sthiti meM, niSedhAtmaka rUpa meM kaheM to, na koI pIr3A hotI hai, na sukha, na koI karma, na zuzu-azubha dhyAna, na kleza, bAdhA, mRtyu, janma, anubhUti, Apatti bhrama, Azcarya, nIMda, icchA tathA kssudhaa| spaSTa zabdoM meM kaheM to isa avasthA meM pUrNa antaHsphUrti, jJAna, paramasukha, zakti, dravyahInatA tathA sattA hotI hai / acArAMga meM siddha sthiti kA varNana isa prakAra hai : "jahAM kalpanA ke lie koI sthAna nahIM, vahA~ se sabhI AvAjeM lauTa AtI haiM; vahA~ dimAga bhI nahIM pahuMca sakatA / siddha binA zarIra, binA punarjanma tathA dravya-samparka se rahita hotA hai| vaha na strIliMga hotA hai, na pulligI aura na hI npuNskliNgii| vaha dekhatA hai, jAnatA hai, parantu yaha saba atulanIya hai / siddha kI sattA nirAkAra hotI hai| vaha nirAbaddha hotA hai|" pro0-esa0 gopAlana : jaina darzana kI rUparekhA ke paMcama bhAga 'nItizAstra' meM varNita 'SaDstarIya saMgha-vyavasthA', pR0 165 se sAbhAra uddhRta 126 bhAcAryaratna zrI dezabhUSaNa jI mahArAja abhinandana anya