Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIva dayA kA vizleSaNa jIva dayA ke prakAra 1. jIvadayA kA eka prakAra puNyabhAva rUpa hai| puNyabhAva rUpa hone ke kAraNa usakA antarbhAva Asrava aura bandhatattva meM hI hotA hai, saMvara aura nirjarA meM antarbhAva nahIM hotaa| yaha puNyabhAva rUpa jIvadayA vyavahAra-dharmarUpa jIvadayA kI utpatti meM kAraNa hai| isa bAta ko Age spaSTa kiyA jAyegA / paM0 vaMzIdhara vyAkaraNAcArya 2. jIvadayA kA dUsarA prakAra jIva ke zuddha svabhAvabhUta nizcaya dharma rUpa hai| isakI puSTi dhavala pustaka 13 ke pRSTha 362 para nirdiSTa nimna vacana ke AdhAra para hotI hai karaNAe jIvasahAyarasa kmmjgidttvirohaado| artha - karuNA jIva kA svabhAva hai ataH isake karmajanita hone kA virodha hai / yadyapi dhavalA ke isa vacana meM jIva dayA ko jIva kA svataH siddha svabhAva batalAyA hai, parantu jIva ke svataH siddha svabhAva-bhUta vaha jIvadayA anAdikAla se mohanIya karma kI koma prakRtiyoM ke udama se vikRta rahatI AI hai, ataH mohanIya karma kI una koSa-prakRtiyoM ke pathAsthAna yathAyogya rUpa meM hone vAle upazama, kSaya yA kSayopazama se jaba vaha zuddha rUpa meM vikAsa ko prApta hotI hai taba use nizcayadharmarUpatA prApta ho jAtI hai| isakA antarbhAva Asrava aura bandhatattva meM nahIM hotA, kyoMki jIva ke zuddha svabhAvabhUta hone ke kAraNa vaha karmoM ke Asrava aura bandha kA kAraNa nahIM hotI hai| tathA isakA antarbhAva saMvara aura nirjarA tattva meM bhI nahIM hotA, kyoMki isakI utpatti hI saMvara aura nirjarApUrvaka hotI hai| 3. jIvadayA kA tIsarA prakAra adayArUpa azubha pravRtti se nivRttipUrvaka hone vAlI dayArUpa zubha pravRtti ke rUpa meM vyavahAradharma rUpa hai / isakA samarthana bhI Agama pramANoM ke AdhAra para hotA hai| isakA antarbhAva adayArUpa azubha pravRtti se nivRttirUpa hone ke AdhAra para saMvara aura nirjarA kA kAraNa ho jAne se saMvara aura nirjarA tattva meM hotA hai, aura dayArUpa puNyapravRtti rUpa hone ke AdhAra para Asrava aura bandha kA kAraNa ho jAne se Asrava aura bandhatattva meM bhI hotA hai| karmoM ke saMvara aura nirjaraNa meM kAraNa hone se yaha vyavahAradharmarUpa jIvadayA jIva ke zuddha svabhAvabhUta nizcayadharmarUpa jIvadayA kI utpatti meM kAraNa siddha hotI hai| puNyabhUta dayA kA vizeSa spaSTIkaraNa bhavya aura abhavya donoM prakAra ke jIva satata viparItAbhiniveza aura mithyAjJAnapUrvaka Asaktivaza adayArUpa saMkalpIpApamaya azubha pravRtti karate rahate haiM, tathA kadAcit sAMsArika svArthavaza dayArUpa puNyamaya zubha pravRtti bhI kiyA karate haiN| ye jIva yadi kadAcit adayArUpa saMkalpIpApamaya azubha pravRtti ke sAtha samyak abhiniveza aura samyagjJAnapUrvaka karttavyavaza dayArUpa puNyamaya zubha pravRtti karane lagate haiM to unake antaHkaraNa meM usa adayArUpa saMkalpIpApamaya azubha pravRtti se ghRNA utpanna ho jAtI hai aura taba ve usa adayArUpa saMkalpI pApamaya azubha pravRtti se sarvathA nivRtta ho jAte haiM / isa taraha vaha puNyabhAvarUpa jIvadayA adayArUpa saMkalpI pApamaya azubha pravRtti se sarvathA nivRttipUrvaka hone vAlI dayArUpa puNyamaya zubha pravRtti rUpa vyavahAradharma kI utpatti meM kAraNa siddha ho jAtI hai / nizcayadharmarUpa jIvadayA kA vizeSa spaSTIkaraNa nizcayadharmarUpa jIvadayA kI utpatti bhavya jIva meM hI hotI hai, abhavya jIva meM nhiiN| tathA usa bhavya jIva meM usakI utpatti mohanIya karma ke bheda anantAnubandhI, apratyAkhyAnAvaraNa, pratyAkhyAnAvaraNa aura saMjvalanarUpa kaSAyoM kI krodha - prakRtiyoM kA yathAsthAna yathAyogya jaina dharma evaM AcAra 37
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ upazama, kSaya yA kSayopazama hone para zuddha svabhAva ke rUpa meM uttarottara prakarSa ko lekara hotI hai| isakI pratikriyA nimna prakAra hai-- (ka) abhavya aura bhavya donoM prakAra ke jIvoM kI bhAvavatI zakti kA anAdikAla se anantAnubandhI Adi ukta cAroM kaSAyoM kI krodha-prakRtiyoM ke sAmUhika udayapUrvaka adayArUpa vibhAvapariNamana hotA AyA hai| donoM prakAra ke jIvoM meM usa adayArUpa vibhAvapariNamana kI samApti meM kAraNabhUta kSayopazama, vizuddhi, dezanA aura prayogya labdhiyoM ke vikAsa kI yogyatA bhI svabhAvataH vidyamAna hai| bhavya jIvoM meM to usa adayArUpa vibhAva-pariNati kI samApti meM anivArya kAraNabhUta AtmonmukhatArUpa karaNalabdhi ke vikAsa kI yogyatA bhI svabhAvataH vidyamAna hai| isa taraha jisa bhavya jIva meM jaba kSayopazama, vizuddhi, dezanA aura prayogya labdhiyoM kA vikAsa ho jAne para ukta karaNalabdhi kA bhI vikAsa ho jAtA hai taba sarvaprathama usa karaNalabdhi ke bala se usa bhavya jIva meM mohanIya karma ke bheda darzanamohanIya karma kI yathAsaMbhavarUpa meM vidyamAna mithyAtva, samyagmithyAtva aura samyak prakRtirUpa tIna prakRtiyoM kA va cAritramohanIyakarma ke prathamabheda anantAnabaMdhI kaSAya ke niyama se vidyamAna mAna, mAyA aura lobha prakRtiyoM ke sAtha krodha prakRti kA bhI yathAyogya upazama, kSaya yA kSayopazama hone para caturtha guNasthAna ke prathama samaya meM usakI usa bhAvavatI zakti kA zuddha svabhAvabhUta nizcayadharma ke rUpa meM eka prakAra kA jIvadayA-rUpa pariNamana hotA hai| (kha) isake pazcAt usa bhavyajIva meM yadi usa AtmonmukhatArUpa karaNalabdhi kA vizeSa utkarSa ho jAve, to usake bala se usameM cAritramohanIya karma ke dvitIya bheda apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya kI niyama se vidyamAna mAna, mAyA aura lobha prakRtiyoM ke sAtha krodha-prakRti kA bhI kSayopazama hone para paMcama guNasthAna ke prathama samaya meM usakI usa bhAvavatI zakti kA zuddha svabhAvabhUta nizcayadharma ke rUpa meM dUsare prakAra kA jIvadayArUpa pariNamana hotA hai| (ga) isake bhI pazcAt usa bhavya jIva meM yadi usa AtmomukhatA-rUpa karaNalabdhi kA aura vizeSa utkarSa ho jAve to usake bala se usameM cAritramohanIyakarma ke tRtIya bheda pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya kI niyama se vidyamAna mAna, mAyA aura lobha-prakRtiyoM ke sAtha krodhaprakRti kA bhI kSayopazama hone para saptama guNasthAna ke prathama samaya meM usakI usa bhAvavatI zakti kA zuddha svabhAvabhUta nizcayadharma ke rUpa meM tIsare prakAra kA jIvadayArUpa pariNamana hotA hai / yahAM yaha jJAtavya hai ki saptama guNasthAna ko prApta jIva satata saptama se SaSTha aura SaSTha se saptama donoM guNasthAnoM meM antarmuhUrta kAla ke antarAla se jhUle kI taraha jhUlatA rahatA hai| (gha) ukta prakAra saptama se SaSTha aura SaSTha se saptama donoM guNasthAnoM meM jhUlate hue jIva meM yadi saptama guNasthAna se pUrva hI darzanamohanIya karma kI ukta tIna aura cAritramohanIya karma ke prathama bheda anantAnubandhI kaSAya kI ukta cAra-ina sAta prakRtiyoM kA upazama yA kSaya hocakA ho, athavA saptama guNasthAna meM hI unakA upazama yA kSaya ho jAve to usake pazcAt vaha jIva usa AtmonmukhatArUpa karaNalabdhi kA saptama, aSTama aura navama guNasthAnoM meM kramazaH adha:karaNa, apUrvakaraNa aura anivRttikaraNa ke rUpa meM aura bhI vizeSa utkarSa prApta kara letA hai aura taba navama guNasthAna meM hI usa jIva meM cAritramohanIya karma ke ukta dvitIya aura tRtIya bhedarUpa apratyAkhyAnAvaraNa aura pratyAkhyAnAvaraNa kaSAyoM kI krodha-prakRtiyoM ke sAtha cAritramohanIya karma ke caturtha bheda saMjvalana kaSAya kI krodha-prakRti kA bhI upazama yA kSaya hone para usa jIva kI usa bhAvavatI zakti kA zuddha svabhAvabhUta nizcayadharma ke rUpa meM cauthe prakAra kA jIvadayArUpa pariNamana hotA hai| isa vivecana kA tAtparya yaha hai ki yadyapi bhavya aura abhavya donoM prakAra ke jIvoM kI bhAvavatI zakti kA anAdikAla se cAritramohanIya karma ke bheda anantAnubandhI Adi cAroM kaSAyoM kI krodha prakRtiyoM ke sAmUhika udayapUrvaka adayArUpa vibhAvapariNamana hotA AyA hai, parantu jaba jisa bhavya jIva kI usa bhAvavatIzakti kA vaha adayArUpa vibhAva-pariNamana yathAsthAna usa-usa krodha-prakRti kA yathAsaMbhava upazama, kSaya yA kSayopazama hone para yathAyogya rUpa meM samApta hotA jAtA hai, taba usake bala se usa jIva kI usa bhAvavatIzakti kA uttarottara vizeSatA lie hue zuddha svabhAvarUpa nizcaya dharma ke rUpa meM dayArUpa pariNamana hotA jAtA hai| itanA avazya hai ki una krodha-prakRtiyoM kA yathAsthAna yathAyogya rUpa meM hone vAlA vaha upazama, kSaya yA kSayopazama usa bhavya jIva meM kSayopazama, vizuddhi, dezanA aura prayogya labdhiyoM ke vikAsapUrvaka AtmonmukhatArUpa karaNalabdhi kA vikAsa hone para hI hotA hai / vyavahAradharmarUpa jIvadayA kA vizeSa spaSTIkaraNa __ bhavya jIva meM uparyukta pAMcoM labdhiyoM kA vikAsa taba hotA hai jaba vaha jIva apanI kriyAvatI zakti ke pariNamanasvarUpa mAnasika, vAcanika aura kAyika dayArUpa puNyamaya zubha pravRttiyoM ko kriyAvatI zakti ke hI pariNamanasvarUpa mAnasika, vAcanika aura kAyika adayArUpa saMkalpIpApamaya azubha pravRttiyoM se manogupti, vacanagupti aura kAyagupti ke rUpa meM nivRttipUrvaka karane lagatA hai| ina adayArUpa saMkalpIpApamaya azubha pravRttiyoM se nivRttipUrvaka kI jAne vAlI dayArUpa puNyamaya zubha pravRtti kA nAma hI vyavahAradharma rUpa dayA hai| isa taraha yaha nirNIta hai ki jIva kI kriyAvatI zakti ke pariNamanasvarUpa vyavahAradharmarUpa jIvadayA ke bala para hI bhavyajIva meM bhAvavatI zakti ke pariNamanasvarUpa nizcayadharmarUpa jIva-dayA kI utpatti meM kAraNabhUta kSayopazama, vizuddhi, dezanA, prayogya aura karaNalabdhiyoM kA vikAsa 38 AcArya zrI dezabhUSaNa jI mahArAja abhinandana grantha
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ hotA hai| isa taraha nizcayadharma rUpa jIvadayA kI utpatti meM vyavahAradharma rUpa jIvadayA kAraNa siddha ho jAtI hai| yahAM yaha jJAtavya hai ki koI-koI abhavya jIva bhI vyavahAradharma rUpa dayA ko aMgIkAra karake apane meM kSayopazama, vizuddhi, dezanA aura prayogya labdhiyoM kA vikAsa kara letA hai| itanA avazya hai ki usakI svabhAvabhUta abhavyatA ke kAraNa usameM AtmonmukhatArUpa karaNalabdhi kA vikAsa nahIM hotA hai| isa taraha usameM bhAvavatI zakti ke pariNamanasvarUpa nizcayadharma rUpa jIvadayA kA vikAsa bhI nahIM hotA hai| yahAM yaha bhI jJAtavya hai ki bhavya jIva meM ukta krodha-prakRtiyoM kA yathAsaMbhava rUpa meM hone vAlA vaha upazama, kSaya yA kSayopazama yadyapi AtmonmukhatArUpa karaNalabdhi kA vikAsa hone para hI hotA hai, parantu usameM usa karaNalabdhi kA vikAsa kramazaH kSayopazama, vizuddhi, dezanA aura prayogya ina cAroM labdhiyoM kA vikAsa hone para hI hotA hai / ataH ina cAroM labdhiyoM ko bhI ukta krodha-prakRtiyoM ke yathAyogya upazama, kSaya yA kSayopazama meM kAraNa mAnA gayA hai| jIva kI bhAvavatI aura kriyAvatI zaktiyoM ke sAmAnya pariNamanoM kA vivecana jIva kI bhAvavatI aura kriyAvatI-ina donoM zaktiyoM ko Agama meM usake svataHsiddha svabhAva ke rUpa meM batalAyA gayA hai| inameM se bhAvavatIzakti ke pariNamana eka prakAra se to mohanIyakarma ke udaya meM vibhAva-rUpa, va usake upazama, kSaya yA kSayopazama meM zuddha svabhAvarUpa hote haiM, tathA dUsare prakAra se hRdaya ke sahAre para tattvazraddhAnarUpa yA atattvazraddhAna rUpa aura mastiSka ke sahAre para tattvajJAnarUpa yA atattvajJAnarUpa hote haiM / evaM kriyAvatI zakti ke pariNamana saMsArAvasthA meM eka prakAra se to mAnasika, vAcanika aura kAyika puNyamaya zubha aura pApamaya azubha pravRttirUpa hote haiM, dUsare prakAra se pApamaya azubha pravRtti se manogupti, vacanagupti aura kAyagupti ke rUpa meM nivRttipUrvaka mAnasika, vAcanika aura kAyika puNyamaya zubha pravRttirUpa hote haiM aura tIsare prakAra se sakriya manovargaNA, vacanavargaNA aura kAyavargaNA ke sahAre para puNya rUpatA aura pAparUpatA se rahita AtmakriyA ke rUpa meM hote haiN| inake atirikta saMsAra kA viccheda ho jAne para jIva kI kriyAvatI zakti kA cauthe prakAra se jo pariNamana hotA hai, vaha svabhAvata: urdhvagamana-rUpa hotA hai / jIva kI kriyAvatI zakti ke ina cAroM prakAra se hone vAle pariNamanoM meM se pahale prakAra ke pariNamana karmoM ke AsravapUrvaka prakRti, pradeza, sthiti aura anubhAgarUpa cAroM prakAra ke bandha meM kAraNa hote haiM / dUsare prakAra ke pariNamana pApamaya azubha pravRtti se nivRttirUpa hone se bhavyajIva meM yathAyogya karmoM ke saMvarapUrvaka nirjaraNa meM kAraNa hote haiM, tathA puNyarUpa zubha pravRttirUpa hone se yathAyogya karmoM ke AsravapUrvaka prakRti, pradeza, sthiti aura anubhAgarUpa cAroM prakAra ke bandha meM kAraNa hote haiN| tIsare prakAra ke pariNamana puNyarUpatA aura pAparUpatA se rahita hone se kevala sAtAvedanIya karma ke AsravapUrvaka prakRti tathA pradeza bandha meM kAraNa hote haiM aura cauthe prakAra kA pariNamana kevala AtmAzrita hone se karmoM ke Asrava aura bandha meM kAraNa nahIM hotA hai aura karmoM ke saMvara aura nirjaraNapUrvaka una karmoM kA sarvathA abhAva ho jAne se karmoM kA saMvara aura nirjaraNa kA kAraNa hone kA to prazna hI nahIM rahatA hai| jIva kI kriyAvatI zakti ke pravattirUpa pariNamanoM kA vizleSaNa jIva kI bhAvavatI zakti ke hRdaya ke sahAre para atattvazraddhAnarUpa, aura mastiSka ke sahAre para atattvajJAnarUpa jo pariNamana hote haiM, unase prabhAvita hokara jIva kI kriyAvatI zakti ke Asaktivaza mAnasika, vAcanika aura kAyika saMkalpIpApamaya azubha pravRttirUpa pariNamana hote haiM / evaM kadAcit sAMsArika svArthavaza puNyamaya zubhapravRttirUpa pariNamana bhI hote haiM, isI taraha jIva kI bhAvavatI zakti ke hRdaya ke sahAre para tattvazraddhAna rUpa aura mastiSka ke sahAre para tattvajJAna rUpa jo pariNamana hote haiM unase prabhAvita hokara jIva kI kriyAvatI zakti ke eka to Asaktivaza mAnasika, vAcanika aura kAyika ArambhIpApamaya azubha pravRtti rUpa pariNamana hote haiM aura dUsare kartavyavaza mAnasika, vAcanika aura kAyika puNyamaya zubhapravRtti rUpa pariNamana hote haiN| saMsArI jIva Asakti, moha, mamatA tathA rAga aura dveSa ke vazIbhUta hokara mAnasika, vAcanika aura kAyika pravRtti rUpa jo lokaviruddha hiMsA, jhUTha, corI tathA padArthoM ke anAvazyaka bhoga aura saMgraha-rUpa kriyAe~ satata karatA rahatA hai, ve sabhI kriyAe~ saMkalpI pApa kahalAtI haiM / inameM sabhI taraha kI svaparahitavighAtaka kriyAe~ antarbhUta hotI haiN| saMsArI jIva azakti, majabUrI Adi anivArya paristhitiyoMvaza mAnasika, vAcanika aura kAyika pravRtti-rUpa jo lokasammata hiMsA, jhUTha, corI tathA Avazyaka bhoga aura saMgraharUpa kriyAe~ karatA hai, ve sabhI kriyAe~ ArambhIpApa kahalAtI haiN| inameM jIvana kA saMcAlana, kuTumba kA bharaNa-poSaNa tathA dharma, saMskRti, samAja, rASTra aura loka kA saMrakSaNa Adi upayogI kAryoM ko sampanna karane ke lie nItipUrvaka kI jAne vAlI asi, masi, kRSi, sevA, zilpa, vANijya tathA anivArya bhoga aura saMgraha rUpa kriyAe~ antarbhUta hotI haiN| saMsArI jIva jitanI parahitakArI mAnasika, vAcanika aura kAyika kriyAe~ karatA hai, ve sabhI kriyAe~ puNya kahalAtI haiN| isa prakAra kI puNyarUpa kriyAe~ do prakAra kI hotI haiM- eka to sAMsArika svArthavaza kI jAne vAlI puNyarUpa kriyA aura dUsarI kartavyavaza kI jaina dharma evaM AcAra
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ jAne vAlI puNyarUpa kriyA / inameM se kartavyavaza kI jAne vAlI puNyarUpa kriyA hI vAstavika puNyakriyA hai| aisI puNyakriyA se hI paropakAra kI siddhi hotI hai / isake atirikta vItarAgI deva kI ArAdhanA vItarAgatA ke poSaka zAstroM kA paThana-pAThana, cintana aura manana va vItarAgatA ke mArga para ArUr3ha guruoM kI sevA-bhakti tathA svAlambana zakti ko jAgrat karane vAle vratAcaraNa aura tapazcaraNa Adi bhI puNyakriyAoM meM antarbhUta hote haiN| ___ yahAM itanA vizeSa jJAtavya hai ki ukta ArambhI pApa bhI yadi Asakti Adi ke vazIbhUta hokara kiye jAte haiM tathA pUNya bhI ahaMkAra Adi ke vazIbhUta hokara kiye jAte haiM to unheM saMkalpI pApa hI jAnanA caahie| saMsArI jIva kI kriyAvatI zakti ke dayA aura adayA-rUpa pariNamanoM kA vivecana Upara spaSTa kiyA jA cukA hai ki jIva kI bhAvavatIzakti kA cAritramohanIya karma ke bheda anantAnubandhI Adi cAroM kaSAyoM kI krodha prakRtiyoM ke udaya meM adayArUpa vibhAva-pariNamana hotA hai, aura unhIM krodhaprakRtiyoM ke yathAsthAna, yathAsaMbhava rUpa meM hone vAle upazama, kSaya yA kSayopazama meM dayArUpa svabhAva-pariNamana hotA hai| yahAM jIva kI kriyAvatI zakti ke mAnasika, vAcanika aura kAyika pariNamanoM ke viSaya meM yaha batalAyA jA rahA hai ki jIva dvArA parahita kI bhAvanA se kI jAne vAlI kriyAe~ puNya ke rUpa meM dayA kahalAtI haiM aura jIva dvArA para ke ahita kI bhAvanA se kI jAne vAlI kriyAe~ saMkalpIpApa ke rUpa meM adayA kahalAtI haiN| inake atirikta jIva kI jina kriyAoM meM para ke ahita kI bhAvanA preraka na hokara kevala svahita kI bhAvanA preraka ho, parantu jinase para kA ahita honA nizcita ho, ve kriyAe~ ArambhIpApa ke rUpa meM adayA kahalAtI haiM / jaise-eka vyakti dvArA anItipUrvaka dUsare vyakti para AkramaNa karanA saMkalpIpAparUpa adayA hai, parantu usa dUsare vyakti dvArA AtmarakSA ke lie usa AkrAmaka vyakti para pratyAkramaNa karanA ArambhIpAparUpa adayA hai| yahAM itanA vizeSa jAnanA cAhie ki jIva kI puNyamaya kriyA saMkalpIpApamaya kriyA ke sAtha bhI saMbhava hai aura ArambhIpApamaya kriyA ke sAtha bhI saMbhava hai, parantu saMkalpI aura ArambhI donoM pAparUpa kriyAoM meM jIva kI pravRtti eka sAtha nahIM ho sakatI hai, kyoMki saMkalpIpAparUpa kriyAoM ke sAtha jo ArambhIpAparUpa kriyAe~ dekhane meM AtI haiM unheM vAstava meM saMkalpI pAparUpa kriyAe~ hI mAnanA yuktisaMgata hai| isa taraha saMkalpI pAparUpa kriyAoM se sarvathA tyAgapUrvaka jo ArambhI pAparUpa kriyAe~ kI jAtI haiM, unheM hI vAstavika ArambhIpAparUpa kriyAe~ samajhanA caahie| vyavahAradharmarUpa dayA kA vizleSaNa aura kArya Upara batalAyA jA cukA hai ki jIva dvArA mAnasika, vAcanika aura kAyika saMkalpI pApamaya adayArUpa azubha kriyAoM ke sAtha parahita kI bhAvanA se kI jAne vAlI mAnasika, vAcanika aura kAyika zubha kriyAeM puNya ke rUpa meM dayA kahalAtI haiM aura ve karmoM ke Asrava aura bandha kA kAraNa hotI haiM, parantu bhavya aura abhavya donoM prakAra ke jIvoM dvArA kama se kama mAnasika, vAcanika aura kAyika saMkalpI pApamaya adayArUpa azubha kriyAoM se manogupti, vacanagupti aura kAyagupti ke rUpa meM hone vAlI sarvathA nivRttipUrvaka jo mAnasika, vAcanika aura kAyika dayA ke rUpa meM puNyamaya zubha kriyAeM kI jAne lagatI haiM ve kriyAeM hI vyavahAradharmarUpa dayA kahalAtI haiN| isameM hetu yaha hai ki ukta saMkalpI pApamaya adayArUpa azubha kriyAoM se nivRttipUrvaka kI jAne vAlI puNyabhUta dayA bhavya aura abhavya donoM prakAra ke jIvoM meM kSayopazama, vizuddhi, dezanA aura prayogya labdhiyoM ke vikAsa kA kAraNa hotI hai, tathA bhavya jIva meM to vaha puNyarUpa dayA ina labdhiyoM ke vikAsa ke sAtha AtmonmukhatArUpa karaNalabdhi ke vikAsa kA kAraNa hotI hai| ukta karaNalabdhi prathamataH mohanIyakarma ke bheda darzanamohanIya karma kI yathAsaMbhava rUpa meM vidyamAna mithyAtva, samyagmithyAtva aura samyak prakRtirUpatIna va mohanIyakarma ke bheda cAritramohanIyakarma kI anantAnubandhI kaSAyarUpa krodha, mAna, mAyA aura lobharUpa cAra-isa taraha sAta prakRtiyoM ke yathAyogya upazama, kSaya yA kSayopazama meM kAraNa hotI haiN| isa taraha ukta vyavahAradharma rUpa dayA karmoM ke saMvara aura nirjaraNa meM kAraNa siddha ho jAtI haiN| itanI bAta avazya hai ki usa vyavahAradharma rUpa dayA meM jitanA puNyamaya dayArUpa pravRtti kA aMza vidyamAna rahatA hai vaha to karmoM ke Asrava aura bandha kA hI kAraNa hotA hai tathA usa vyavahAradharma rUpa dayA kA saMkalpIpApamaya adayArUpa pravRtti se hone vAlI sarvathA nivRtti kA aMza hI karmoM ke saMvara aura nirjaraNa kA kAraNa hotA hai| dravyasaMgrahagrantha kI gAthA 45 meM jo vyavahAra-cAritra kA lakSaNa nirdhArita kiyA gayA hai, usake AdhAra para vyavahAradharma rUpa dayA kA svarUpa spaSTa rUpa se samajha meM A jAtA hai / vaha gAthA nimna prakAra hai asuhAdo viNivittI suhe pavittI ya jANa cArittaM / badasamidiguttirUvaM bavahAraNayA du jiNabhaNiyaM // 45 // artha-azubha se nivRttipUrvaka hone vAlI zubha pravRtti ko jina bhagavAn ne vyavahAra-cAritra kahA hai| aisA vyavahAra-cAritra vrata, samiti aura guptirUpa hotA hai| 40 AcArya zrI dezabhUSaNa jI mahArAja abhinandana grantha ..
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa gAthA meM vrata, samiti aura gupti ko vyavahAracAritra kahane meM hetu yaha hai ki inameM azubha se nivRtti aura zubha meM pravRtti kA rUpa pAyA jAtA hai| isa taraha isa gAthA se nirNIta ho jAtA hai ki jIva puNyarUpa jIvadayA ko jaba taka pAparUpa adayA ke sAtha karatA hai taba taka to usa dayA kA antarbhAva puNya-rUpa dayA meM hotA hai aura vaha jIva ukta puNya-rUpa jIva-dayA ko jaba pApa-rUpa adayA se nivRttipUrvaka karane laga jAtA hai taba vaha puNyabhUta dayA vyavahAra-dharma kA rUpa dhAraNa kara letI hai, kyoMki isa dayA se jahA~ eka ora puNyamaya pravRttirUpatA ke AdhAra para karmoM kA Asrava aura bandha hotA hai vahAM dUsarI ora usa dayA se pAparUpa adayA se nivRtti rUpatA ke AdhAra para bhavya jIva meM karmoM kA saMvara aura nirjaraNa bhI huA karatA hai| vyavahAra-dharma rUpa dayA se karmoM kA saMvara aura nirjaraNa hotA hai, isakI puSTi AcArya vIrasena ke dvArA jayadhavalA ke maMgalAcaraNa kI vyAkhyA meM nirdiSTa nimna vacana se hotI hai suha-suddhapariNAmehi kammakkhayAbhAve tkkhyaannuvvttiido| artha-zubha aura zuddha ke rUpa meM mizrita pariNAmoM se yadi karma-kSaya nahIM hotA ho, to karmakSaya kA honA asaMbhava ho jaayegaa| AcArya vIrasena ke bacana meM saha-saddhapariNAmehi' pada kA grAhya artha AcArya vIrasena ke vacana ke 'suha-suddhapariNAmehi' pada meM suha aura suddha do zabda vidyamAna haiN| inameM se 'suha' zabda kA artha bhavya jIva kI kriyAvatI zakti ke pravRttirUpa zubha pariNamana ke rUpa meM aura 'suddha' zabda kA artha usa bhavya jIva kI kriyAvatI zakti ke azubha se nivRttirUpa zuddha pariNamana ke rUpa meM grahaNa karanA hI yukta hai| 'suha' zabda kA artha jIva kI bhAvavatI zakti ke puNyakarma ke udaya meM hone vAle zubha pariNAma ke rUpa meM aura 'suddha' zabda kA artha usa jIva kI bhAvavatI zakti ke mohanIya karma ke yathAyogya upazama, kSaya yA kSayopazama meM hone vAle zuddha pariNamana ke rUpa meM grahaNa karanA yukta nahIM hai| Age isI bAta ko spaSTa kiyA jAtA hai jIva kI kriyAvatI zakti ke mAnasika, vAcanika aura kAyika zubha aura azubha pravRttirUpa pariNamana karmoM ke Asrava aura bandha ke kAraNa hote haiM, aura usI kriyAvatI zakti ke mAnasika, vAcanika aura kAyika una pravRtti rUpa pariNamanoM se manogupti, vacanagupti aura kAyagupti ke rUpa meM nivRttirUpa zuddha pariNamana bhavya jIva meM karmoM ke saMvara aura nirjaraNa ke kAraNa hote haiN| jIva ko bhAvavatI zakti ke na to zubha aura azubha pariNamana karmoM ke Asrava aura bandha ke kAraNa hote haiM, aura na hI usake zuddha pariNamana karmoM ke saMbara aura nirjaraNa ke kAraNa hote haiM, isameM yaha hetu hai ki jIva kI kriyAvatI zakti kA mana, vacana aura kAyika sahayoga se jo kriyArUpa pariNamana hotA hai, use yoga kahate hai ('kAyavAGmanaHkarma yoga:'- ta0 sU0 6-1) / yaha yoga yadi jIva kI bhAvavatI zakti ke pUrvokta tattvazraddhAna aura tattvajJAnarUpa zubha pariNamanoM se prabhAvita ho to use zubha yoga kahate haiM aura vaha yoga yadi jIva kI bhAvavatI zakti ke pUrvokta atattvazraddhAna atattvajJAna rUpa azuddha pariNamanoM se prabhAvita ho to use azubha yoga kahate haiM, ('zubhapariNAmanivRtto yogaH shubhH)|ashubhprinnaamnivRtto yoga: azubhaH'-sarvArtha siddhi 6-3) yaha yoga hI karmoM kA Asrava arthAt bandha kA dvAra kahalAtA hai| ('sa AzravaH' ta0 suu06-2)| isa taraha jIva kI kriyAvatI zakti kA zubha aura azubha yogarUpa pariNa mana hI karmoM ke AsravapUrvaka prakRti, pradeza, sthiti aura anubhAga rUpa bandha kA kAraNa siddha hotA hai| yadyapi yoga kI zubharUpatA aura azubharUpatA kA kAraNa hone se jIva kI bhAvavatI zakti ke tattvazraddhAna aura tattvajJAna rUpa zubha pariNamanoM ko va atattvazraddhAna aura atattvajJAna rUpa azubha pariNamanoM ko bhI karmoM ke AsravapUrvaka bandha kA kAraNa mAnanA ayukta nahIM hai, parantu karmoM ke Asrava aura bandha kA sAkSAt kAraNa to yoga hI nizcita hotA hai| jaise koI DAkTara zIzI meM rakhI huI tejAba ko bhramavaza AMkha kI davAI samajha rahA hai to bhI taba taka vaha tejAba rogI kI AMkha ko hAni nahIM pahuMcAtI hai, jaba taka vaha DAkTara usa tejAba ko rogI kI AMkha meM nahIM DAlatA hai| jaba DAkTara usa tejAba ko rogI kI AMkha meM DAlatA hai to tatkAla vaha tejAba rogI kI AMkha ko hAni pahuMcA detI hai| isI taraha AMkha kI davAI ko AMkha kI davAI samajhakara bhI jaba taka DAkTara use rogI kI AMkha meM nahIM DAlatA hai taba taka vaha davAI usa rogI kI AMkha ko lAbha nahIM pahuMcAtI hai| parantu,jaba DAkTara usa davAI ko AMkha meM DAlatA hai, to tatkAla vaha davAI rogI kI AMkha ko lAbha pahuMcA detI hai| isase nirNIta hotA hai ki jIva kI kriyAvatI zakti kA zubha aura azubha yogarUpa pariNamana hI Asrava aura bandha kA kAraNa hotA hai| itanA avazya hai ki jIva kI bhAvavatI zakti kA hRdaya ke sahAre para hone vAlA tattvazraddhAna rUpa zubha pariNamana yA atattvazraddhAnarUpa azubha pariNamana aura jIva kI bhAvavatI zakti kA mastiSka ke sahAre para hone vAlA tattvajJAnarUpa zubha pariNa mana yA atattvajJAnarUpa azubha pariNamana bhI yoga kI zubharUpatA aura azubharUpatA meM kAraNa hone se paramparayA Asrava aura bandha meM kAraNa mAne jA sakate haiM, parantu Asrava aura bandha meM sAkSAt kAraNa to yoga hI hotA hai| isI prakAra jIva kI kriyAvatI zakti ke yoga-rUpa pariNamana ke nirodha ko hI karma ke saMvara aura nirjaraNa meM kAraNa mAnanA yukta hai ('AsravanirodhaH saMvara:'-ta0sU06-1) / jIva kI bhAvavatI zakti ke mohanIyakarma ke yathAsaMbhava upazama, kSaya yA kSayopazama meM hone vAle svabhAvabhUta zuddha pariNamanoM ko saMvara aura nirjarA kA kAraNa mAnanA yukta nahIM hai, kyoMki bhAvavatI zakti ke svabhAvabhUta zuddha pariNamana mohanIya karma ke yathAsaMbhava upazama, kSaya yA kSayopazamapUrvaka hone ke kAraNa saMvara. aura nirjarA ke kArya ho jAne se karmoM ke saMbara aura nirjaraNa jaina dharma evaM AcAra
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAraNa siddha nahIM hote haiN| eka bAta aura ! jaba jIva kI kriyAvatI zakti ke yogarUpa pariNamanoM se karmoM kA Asrava hotA hai to karmoM ke saMvara aura nirjaraNa kA kAraNa yoga nirodha ko hI mAnanA yukta hai| yahI kAraNa hai ki jIva meM guNasthAnakrama se jitanA jitanA yoga kA nirodha hotA jAtA hai usa jIva meM vahAM utanA utanA karmoM kA saMvara niyama se hotA jAtA haiM, tathA jaba yoga kA pUrNa nirodha ho jAtA hai taba karmoM kA saMvara bhI pUrNa rUpa se ho jAtA hai| karmoM kA saMvara hone para baddha karmoM kI nirjarA yA to niSeka-racanA ke anusAra savipAka rUpa meM hotI hai athavA 'tapasA nirjarA ca' (ta0 sU0 6-3) ke anusAra kriyAvatI zakti ke pariNamana-svarUpa tapa ke bala para avipAka rUpa meM hotI hai / isake atirikta yadi jIva kI bhAvavatIzakti ke svabhAvabhUta zuddha pariNamanoM ko saMvara aura nirjarA kA kAraNa svIkAra kiyA jAtA hai to `jaba dvAdaza guNasthAna ke prathama samaya meM hI bhAvavatI zakti ke svabhAvabhUta pariNamana kI zuddhatA kA pUrNa vikAsa ho jAtA hai to eka to dvAdaza aura trayodaza guNasthAnoM meM sAtAvedanIya karma kA AstravapUrvaka prakRti aura pradezarUpa meM bandha nahIM honA caahie| dUsare dvAdaza guNasthAna ke prathama samaya meM hI bhAvavatI zakti ke svabhAvabhUta pariNamana kI zuddhatA kA pUrNa vikAsa ho jAne para jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura antarAya ina tInoM ghAtI karmoM kA tathA cAroM aghAtI karmoM kA sarvathA kSaya ho jAnA caahie| parantu jaba aisA hotA nahIM hai to yahI svIkAra karanA par3atA hai ki Asrava aura bandha kA mUla kAraNa yoga hai, aura vidyamAna jJAnAvaraNAdi ukta tInoM ghAtI karmoM kI evaM cAroM aghAtI karmoM kI nirjarA niSekakrama se hI hotI hai| trayodaza guNasthAna meM kevalI bhagavAn aghAtI karmoM kI samAna sthiti kA nirmANa karane ke lie jo samud ghAta karate haiM vaha bhI unakI kriyAvatI zakti kA hI kAyika pariNamana hai / isa vivecana se yaha spaSTa ho jAtA hai ki jayadhavalA ke maMgalAcaraNa kI vyAkhyA meM nirdiSTa AcArya vIrasena ke uparyukta vacana ke aMgabhUta "suha-suddhapariNAmehi' pada se jIva kI triyAvatI zakti ke azubha pravRtti se nivRttipUrvaka zubha meM pravRtti rUpa pariNamatoM kA abhiprAya grahaNa karanA hI saMgata hai| bhAvavatI zakti ke tattvazraddhAna aura tattvajJAna rUpa zubha va mohanIya karma ke yathAsthAna yathAyogya upazama, kSaya yA kSayopazama meM hone vAle svabhAvabhUta zuddha pariNamanoM kA abhiprAya grahaNa karanA saMgata nahIM hai| yahAM yaha bAta bhI vicAraNIya hai ki jayadhavalA ke ukta vacana ke 'suha- suddha pariNAmehi' pada ke antargata 'suddha' zabda kA artha yadi jIva kI bhAvavatIzakti ke mohanIya karma ke yathAsaMbhava upazama, kSaya yA kSayopazama meM vikAsa ko prApta zuddha pariNamana svarUpa nizcayadharma ke rUpa meM svIkAra kiyA jAye to usa pada ke antargata 'suha' zabda kA artha pUrvokta prakAra jIva kI bhAvavatIzakti ke tattvazraddhAna aura tattvajJAna rUpa zubha pariNamana ke rUpa meM to svIkAra kiyA hI nahIM jA sakatA hai, isalie usa 'suha' zabda kA artha yadi jIva kI kriyAvatI zakti ke pariNamana svarUpa puNyamaya zubha pravRtti ke rUpa meM svIkAra kiyA jAye to yaha bhI saMbhava nahIM hai, kyoMki puNyamaya zubha pravRtti to karmoM ke A aura bandha kA hI kAraNa hotI hai| ataH usa 'suha' zabda kA artha jIva kI kriyAvatI zakti ke pariNamana svarUpa pApamaya azubha pravRtti se nivRttipUrvaka puNyamaya zubha pravRtti ke rUpa meM hI svIkAra karanA hogA, kyoMki isa prakAra ke vyavahAra-dharma ke puNyamaya zubha pravRttirUpa aMza se jahAM karmoM kA Asrava aura bandha hotA hai, vahIM usake pApamaya azubha pravRtti se nivRttirUpa aMza se karmoM kA saMvara aura nirjaraNa bhI hotA hai / parantu aisA svIkAra kara lene para bhI jIva kI bhAvavatI zakti ke svabhAvabhUta nizcayadharmarUpa pariNamana ko pUrvokta prakAra karmoM ke saMvara aura nirjaraNa kA kAraNa siddha na hone se 'suddha' zabda kA artha kadApi nahIM mAnA jA sakatA hai| isa prakAra jayadhavalA ke 'suha-suddhapariNAmehi' pada ke antargata 'suddha' zabda ke nirarthaka hone kA prasaMga upasthita ho jAyegA / ataH ukta 'suha- suddhapariNAmehi' isa sampUrNa pada kA artha jIva kI kriyAvatI zakti ke pariNamanasvarUpa pApamaya azubha pravRtti se nivRttipUrvaka puNyamaya zubha pravRtti ke rUpa meM hI grAhya ho sakatA hai| yadi yaha kahA jAya ki jIva ko mokSa kI prApti usakI bhAvavatI zakti kA zuddha svabhAvabhUta nizcayadharma ke rUpa meM pariNamana hone para hI hotI hai, isa lie 'suha-suddhapariNAmehiM' pada ke antargata 'zuddha' zabda niraka nahIM hai to isa bAta ko svIkAra karane meM yadyapi koI Apatti nahIM hai, parantu aisA svIkAra karane para bhI yaha to kahA hI jA sakatA hai ki mokSa kI prApti jIva kI bhAvavatI zakti ke svabhAva bhUta zuddha pariNamana ke hone para honA eka bAta hai aura usa svabhAvabhUta zuddha pariNamana ko karmakSaya kA kAraNa mAnanA anya bAta hai, kyoMki vAstava meM dekhA jAye to dvAdazaguNasthAnavartI jIva kA vaha zuddha svabhAva mokSarUpa zuddha svabhAva kA hI aMza hai jo mohanIya karma ke sarvathA hone para hI prakaTa hotA hai / anta meM eka bAta yaha bhI vicAraNIya hai ki ukta 'suha- suddhapariNAmehiM' pada ke antargata 'suddha' zabda kA jIva kI bhAvavatI zakti kA svabhAvabhUta zuddha pariNamana artha svIkAra karane para pUrvokta yaha samasyA to upasthita hai hI ki dvAdaza guNasthAna ke prathama samaya meM zuddha svabhAvabhUta nizcayadharma kA pUrNa vikAsa ho jAne para jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura antarAya ina tInoM ghAtI karmoM kA evaM cAroM aghAtI karmoM ke eka sAtha kSaya hone kI prasakti hotI hai| sAtha hI yaha samasyA bhI upasthita hotI hai ki jIva kI bhAvavatI zakti ke svabhAvabhUta zuddha pariNamana ke vikAsa kA prArambha jaba prathama guNasthAna ke anta samaya meM mohanIyakarma kI mithyAtva, samyagmithyAtva aura samyak prakRtirUpa tIna aura anantAnu-bandhI krodha, mAna, mAyA aura lobha-rUpa cAra, ina sAta prakRtiyoM kA upazama, kSaya yA kSayopazama ho jAne para caturtha guNasthAna ke prathama samaya meM hotA hai to aisI sthiti meM usa svabhAvabhUta zuddha pariNamana ko karmoM ke saMvara aura nirjaraNa kA kAraNa kaise mAnA jA sakatA hai ? arthAt nahIM AcArya zrI dezabhUSaNa jI mahArAja abhinandana grantha 4.2
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAnA jA sakatA hai| yaha bAta pUrva meM spaSTa kI jA cukI hai| prakati meM karmoM ke Asrava aura bandha tathA saMvara aura nirjarA kI prakriyA 1. abhavya aura bhavya mithyAdRSTi jIva jaba taka Asaktivaza mAnasika, vAcanika aura kAyika saMkalpI pApamaya adayArUpa azubha pravRtti karate rahate haiM taba taka ve usa pravRtti ke AdhAra para satata karmoM kA Asrava aura bandha hI kiyA karate haiM, tathA usa saMkalpIpApamaya azubha pravRtti ke sAtha ve yadi kadAcit sAMsArika svArthavaza mAnasika, vAcanika aura kAyika puNyamaya dayArUpa zubha pravRtti bhI karate haiM, to bhI ve una pravRttiyoM ke AdhAra para satata kamA kA Asrava aura bandha bhI kiyA karate haiN| 2. abhavya aura bhavya mithyAdRSTi jIva jaba Asaktivaza hone vAle saMkalpIpApamaya adayArUpa azubha pravRtti ke sAtha mAnasika, vAcanika aura kAyika puNyamaya dayArUpa zubha pravRtti ko kartavyavaza karane lagate haiM, taba bhI ve karmoM kA Asrava aura bandha hI kiyA karate haiN| 3. abhavya aura bhavya mithyAdRSTi jIva ukta saMkalpIpApamaya adayArUpa azubha pravRtti kA manogupti, vacanagupti aura kAyagupti ke rUpa meM sarvathA tyAga kara yadi Asaktivaza hone vAle mAnasika, vAcanika aura kAyika ArambhIpApamaya adayArUpa azubha pravRtti ke sAtha kartavyavaza mAnasika, vAcanika aura kAyika puNyamaya dayArUpa zubha pravRtti karane lagate haiM, to bhI ve karmoM kA Asrava aura bandha hI kiyA karate haiN| 4. abhavya aura bhavya mithyAdRSTi jIva yadi ukta saMkalpIpApamaya adayArUpa azubha pravRtti ke ukta prakAra sarvathA tyAgapUrvaka ukta ArambhI pApamaya adayArUpa azubha pravRtti kA bhI manogupti, bacanagupti aura kAyagupti ke rUpa meM ekadeza athavA sarvadeza tyAga kara kartavyavaza mAnasika, vAcanika aura kAyika puNyamaya dayArUpa zubha pravRtti karane lagate haiM, to bhI ve karmoM kA Asrava aura bandha hI kiyA karate haiN| 5. abhavya aura bhavya mithyAdRSTi jIva ukta saMkalpIpApamaya adayArUpa azubha pravRtti kA sarvathA tyAgakara ukta ArambhI pApamaya adayArUpa azubha pravRtti ke sAtha kartavyavaza puNyamaya dayArUpa zubha pravRtti karate hue athavA ukta saMkalpIpApamaya adayArUpa azubha pravRtti kA sarvathA va ukta ArambhI pApamaya adayArUpa azubha pravRtti kA ekadeza yA sarvadeza tyAga kara kartavyavaza puNyamaya zubha pravRtti karate hue yadi kSayopazama, vizuddhi, dezanA aura prayogya labdhiyoM kA apane meM vikAsa kara lete haiM, to bhI ve karmoM kA Asrava aura bandha hI kiyA karate haiN| 6. yata: mithyAtva guNasthAna ke atirikta sabhI guNasthAna bhavya jIva ke hI hote haiM, abhavya jIva ke nahIM, ataH jo bhavya jIva sAsAdana samyagdRSTi ho rahe hoM, unameM bhI ukta pAMcoM anucchedoM meM se do, tIna aura cAra saMkhyaka anucchedoM meM pratipAdita vyavasthAe~ yathAyogya pUrva saMskAravaza yA sAmAnyarUpa se lAgU hotI haiM, tathA anuccheda tIna aura cAra meM pratipAdita vyavasthAe~ mithyAtva guNasthAna kI ora jhuke hue samyagmithyAdRSTi jIvoM meM bhI lAgU hotI haiN| sAsAdana samyagdRSTi jIvoM meM anuccheda eka meM pratipAdita vyavasthA isalie lAgU nahIM hotI ki ve jIva eka to kevala saMkalpIpApamaya adayArUpa azubha pravRtti kadApi nahIM karate haiM va unakI pravRtti abuddhipUrvaka hone ke kAraNa ve puNyamaya dayArUpa pravRtti bhI sAMsArika svArthavaza nahIM karate haiM, tathA unameM anuccheda pAMca meM pratipAdita vyavasthA isalie lAgU nahIM hotI ki ve apanA samaya vyatIta karake niyama se mithyAtva guNasthAna ko hI prApta karate haiN| isI taraha mithyAtva guNasthAna kI ora jhuke hue samyagmithyAdRSTi jIvoM meM anuccheda eka aura do meM pratipAdita vyavasthAe~ isalie lAgU nahIM hotI ki unameM saphalmI pApamaya adayArUpa azubha pravRtti kA sarvathA abhAva rahatA hai tathA unameM anuccheda pAMca kI vyavasthA isalie lAgU nahIM hotI ki ve bhI mithyAtva guNasthAna kI ora jhuke hue hone ke kAraNa apanA samaya vyatIta karake mithyAtva guNasthAna ko hI prApta karate haiM / isa taraha sAsAdana samyagdRSTi aura mithyAtva guNasthAna kI ora jhuke hue samyagmithyAdRSTi jIva satata yathAyogya karmoM kA Asrava aura bandha hI kiyA karate haiN| yahAM yaha dhyAtavya hai ki sAsAdana samyagdRSTi jIvoM ke sAtha samyagmithyAdRSTi jIvoM kI pravRttiyAM bhI abuddhipUrvaka huA karatI haiN| 7. uparyukta jIvoM se atirikta jo bhavya mithyAdRSTi jIva aura samyagmithyAdRSTi jIva samyaktva-prApti kI ora jhuke hue hoM arthAt samyaktva-prApti meM anivArya kAraNabhUta karaNalabdhi ko prApta ho gaye hoM, ve niyama se yathAyogya karmoM kA Asrava aura bandha karate hue bhI darzanamohanIya karma kI yathAsambhava rUpa meM vidyamAna mithyAtva, samyagmithyAtva aura samyakprakRti rUpa tIna tathA cAritra mohanIya karma ke prathama bheda anantAnubandhI kaSAya kI niyama se vidyamAna-krodha, mAna, mAyA aura lobha-rUpa cAra-isa taraha sAta karma-prakRtiyoM kA upazama, kSaya yA kSayopazama rUpa meM saMvara aura nirjaraNa kiyA karate haiN| isI taraha caturtha guNasthAna se lekara Age ke guNasthAnoM meM vidyamAna jIva yathAyogya karmoM kA Asrava aura bandha, yathAyogya karmoM kA saMbara aura nirjaraNa kiyA karate haiN| uparyukta vivecana kA phalitArtha 1. koI abhavya aura bhavya mithyAdaSTi jIva saMkalpIpApamaya adayArUpa azubha pravRtti hI kiyA karate haiM / athavA saMkalpIpApamaya adayArUpa azubha pravRtti ke sAtha sAMsArika svArthavaza puNyamaya dayArUpa zubha pravRtti bhI kiyA karate haiN| koI abhavya aura bhavya mithyAdRSTi jaina dharma evaM AcAra 43
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIva saMkalpIpApamaya adayArUpa azubha pravRtti ke sAtha puNyamaya dayArUpa zubha pravRtti kartavyavaza kiyA karate haiN| koI abhavya aura bhavya mithyAdRSTi jIva saMkalpIpApamaya adayArUpa azubha pravRtti ke sarvathA tyAgapUrvaka ArambhIpApamaya adayArUpa zubha pravRtti ke sAtha kartavyavaza puNyamaya dayA rUpa zubha pravRtti kiyA karate haiM evaM koI abhavya aura bhavya mithyAdRSTi jIva saMkalpIpApamaya adayArUpa azubha pravRtti ke sarvathA va ArambhIpApamaya adayArUpa azubha pravRtti ke ekadeza athavA sarvadeza tyAgapUrvaka kartavyavaza puNyamaya dayArUpa zubha pravRtti kiyA karate haiM / 2. koI sAsAdana samyagdRSTi jIva sAmAnya rUpa se saMkalpIpApamaya adayArUpa azubha pravRtti ke sAtha pUrva saMskAra ke bala para kartavyavaza puNyamaya dayA rUpa zubha pravRtti kiyA karate haiN| koI sAsAdana samyagdRSTi jIva pUrva saMskAra ke bala para saMkalpIpApamaya adayArUpa azubha pravRtti se sarvathA nivRttipUrvaka Arambha pApamaya adayArUpa azubha pravRtti ke sAtha kartavyavaza puNyamaya dayArUpa zubha pravRtti kiyA karate haiM, aura koI sAsAdana samyagdRSTi jIva pUrva saMskAravaza saMkalpIpApamaya adayArUpa azubha pravRtti se sarvathA va ArambhIpApa rUpa adayArUpa azubha pravRtti se ekadeza athavA sarvadeza nivRttipUrvaka kartavyavaza puNyamaya dayArUpa zubha pravRtti kiyA karate haiN| ___3. samyagmithyAdRSTi jIva yadyapi bhavya mithyAdRSTi aura sAsAdana samyagdRSTi jIvoM ke samAna hI pravRtti kiyA karate haiM, parantu unameM itanI vizeSatA hai ki ve saMkalpIpApamaya adayArUpa azubha pravRtti kisI bhI rUpa meM nahIM karate haiN| 4. caturtha guNasthAna se lekara Age ke guNasthAnoM meM vidyamAna sabhI jIva tatIya guNasthAnavI jIvoM ke samAna saMkalpI pApamaya adayArUpa azubha pravRtti se sarvathA rahita hote haiM / isa taraha caturtha guNasthAnavI jIva yA to Asaktivaza ArambhIpApamaya adayArUpa azubha pravRtti ke sAtha kartavyavaza puNyamaya dayArUpa zubha pravRtti kiyA karate haiM athavA ArambhIpApamaya adayArUpa azubha pravRtti se ekadeza yA sarvadeza nivRttipUrvaka kartavyavaza puNyamaya dayArUpa zubha pravRtti kiyA karate haiN| 5. paMcama guNasthAnavI jIva niyama se ArambhIpApamaya adayArUpa azubha pravRtti se ekadezanivRttipUrvaka dayArUpa zubha pravRtti kiyA karate haiM, kyoMki aisA kiye binA jIva ko paMcama guNasthAna kadApi prApta nahIM hotA hai| itanA avazya hai ki koI paMcama guNasthAnavartI jIva ArambhIpApamaya adayA rUpa azubha pravRtti se sarvadezanivRttipUrvaka kartavyavaza puNya maya dayArUpa zubha pravRtti kiyA karate haiN| 6. SaSTha guNasthAnavI jIva niyama se ArambhIpApamaya adayArUpa azubha pravRtti se sarvadeza nivRtti-pUrvaka kartavyavaza puNyamaya zubha pravRtti karate haiM, kyoMki aisA kiye binA jIva ko SaSTha guNasthAna prApta nahIM hotaa| 7. SaSTha guNasthAna se Age ke guNasthAnoM meM jIva ArambhIpApamaya adayA rUpa azubha pravRtti se sarvathA nivRtta rahatA hai tathA puNyamaya dayArUpa zubha pravRtti bhI bAhya rUpa meM nahIM karate hue antaraMga rUpa meM hI taba taka karatA rahatA hai, jaba taka navama guNasthAna meM usako apratyAkhyAnAvaraNa, pratyAkhyAnAvaraNa aura saMjvalana kaSAyoM kI krodha-prakRtiyoM ke sarvathA upazama yA kSaya karane kI kSamatA prApta nahIM hotii| tAtparya yaha hai ki jIva ke apratyAkhyAnAvaraNa krodha karma kA udaya prathama guNasthAna se lekara caturtha guNasthAna ke anta samaya taka rahatA hai aura paMcama guNasthAna meM aura usake Age usakA kSayopazama hI rahA karatA hai / isI taraha jIva ke pratyAkhyAnAvaraNa krodha karma kA udaya prathama guNasthAna se lekara paMcama guNasthAna ke anta samaya taka rahA karatA hai, aura SaSTha guNasthAna meM aura usake Age usakA kSayopazama hI rahA karatA hai tathA ina sabhI guNasthAnoM meM saMjvalana krodha karma kA udaya hI rahA karatA hai| parantu saMjvalana krodha karma kA udaya va apratyAkhyAnAvaraNa aura pratyAkhyAnAvaraNa krodha karmoM kA kSayopazama taba taka rahA karatA hai jaba taka navama guNasthAna meM inakA sarvathA upazama yA kSaya nahIM ho jAtA hai / apratyAkhyAnAvaraNa krodha karma kA bandha caturtha guNasthAna taka hI hotA hai| pratyAkhyAnAvaraNa krodha karma kA bandha paMcama guNasthAna taka hI hotA hai aura saMjvalana krodha karma kA bandha navama guNasthAna ke eka nizcita bhAga taka hI hotA hai| ina sabake bandha kA kAraNa jIva kI bhAvavatI zakti ke hRdaya aura mastiSka ke sahAre para hone vAle yathAyogya pariNamanoM se prabhAvita jIva kI kriyAvatI zakti kA mAnasika, vAcanika aura kAyika yathAyogya pravRttirUpa pariNamana hI hai| jIva caturtha guNasthAna meM jaba taka ArambhI pApamaya adayArUpa azubha pravRtti kA yathAyogya rUpa meM ekadeza tyAga nahIM karatA, taba taka to usake apratyAkhyAnAvaraNa krodha karma kA bandha hotA hI rahatA hai| parantu vaha jIva yadi ArambhIpApamaya adayArUpa azubha pravRtti kA ekadeza tyAga kara detA hai aura usa tyAga ke AdhAra para usameM kadAcit usa apratyAkhyAnAvaraNa krodhakarma ke kSayopazama kI kSamatA prApta ho jAtI hai to isake pUrva usa jIva meM usa krodha karma ke bandha kA abhAva ho jAtA hai| yaha vyavasthA caturtha guNasthAna ke samAna prathama aura tRtIya guNasthAna meM bhI lAgU hotI hai / isI taraha jIva paMcama guNasthAna meM jaba taka ArambhIpApamaya adayArUpa azubha pravRtti kA sarvadeza tyAga nahIM karatA taba taka to usake pratyAkhyAnAvaraNa krodha karma kA bandha hotA hI hai, parantu yaha jIva yadi ArambhIpApamaya adayArUpa azubha pravRtti kA sarvadeza tyAga kara detA hai aura isa tyAga ke AdhAra para usameM kadAcit usa pratyAkhyAnAvaraNa krodha karma ke kSayopazama kI kSamatA prApta ho jAtI hai to isake pUrva usa jIva meM usa krodha karma ke bandha kA abhAva ho jAtA hai| yaha vyavasthA paMcama guNasthAna ke samAna prathama, tRtIya aura caturtha guNasthAnoM meM bhI lAgu hotI hai| paMcama guNasthAna ke Age ke guNasthAnoM meM taba taka jIva saMjvalana krodha karma kA bandha karatA rahatA hai jaba taka vaha navama guNasthAna meM bandha ke anukUla apanI mAnasika, vAcanika aura kAyika pravRtti karatA rahatA '44 AcArya zrI dezabhUSaNa jI mahArAja abhinandana grantha
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai / aura jaba vaha navama guNasthAna meM saMjvalana krodha karma ke upazama yA kSaya kI kSamatA prApta kara letA hai to isake pUrva usa jIva meM usa krodha karma ke bandha kA abhAva ho jAtA hai| itanA vivecana karane meM merA uddezya isa bAta ko spaSTa karane kA hai ki jIva kI kriyAvatI zakti ke mAnasika, vAcanika aura kAyika adayArUpa azubha aura dayArUpa zubha pravRttiyoM ke rUpa meM hone vAle pariNamana hI krodha karma ke Asrava aura bandha meM kAraNa hote haiM, aura una pravRttiyoM kA nirodha karane se hI una krodha karmoM kA saMbara aura nirjaraNa karane kI kSamatA jIva meM AtI hai / jIva kI bhAvavatI zakti kA na to mohanIya karma ke udaya meM hone vAlA vibhAva pariNamana Asrava aura bandha kA kAraNa hotA hai aura na hI mohanIya karma ke upazama, kSaya yA kSayozama meM hone vAlA bhAvavatI zakti kA svabhAvarUpa zuddha pariNamana saMvara aura nirjarA kA kAraNa hotA hai| itanA avazya hai ki jIva kI bhAvavatI zakti ke hRdaya ke sahAre para hone vAle tattvazraddhAnarUpa zubha aura atattvazraddhAnarUpa azubha tathA mastiSka ke sahAre para hone vAle tattvajJAnarUpa zubha aura atattvajJAnarUpa azubha pariNamana apanI zubharUpatA aura azubharUpatA ke AdhAra para yathAyogya zubha aura azubha karmoM ke Asrava aura bandha ke paramparayA kAraNa hote haiM, aura tattvazraddhAna vyavahArasamyagdarzana ke rUpa meM tathA tattva-jJAna vyavahArasamyagjJAna ke rUpa meM yathAyogya karmoM ke Asrava aura bandha ke sAtha yathAyogya karmoM ke saMvara aura nirjarA ke bhI paramparayA kAraNa hote haiN| isa vivecana se yaha bAta acchI taraha spaSTa ho jAtI hai ki kriyAvatI zakti ke pariNa manasvarUpa jIva kI mAnasika, vAcanika aura kAyika adayArUpa azubha aura dayA rUpa zubha pravRttiyAM yathAyogya azubha aura zubha karmoM ke Asrava aura bandha kA sAkSAt kAraNa hotI haiM, tathA adayArUpa azubha pravRtti se nivRttipUrvaka hone vAlI dayArUpa zubha pravRtti yathAyogya karmoM ke Asrava aura bandha ke sAtha yathAyogya karmoM ke saMvara aura nirjaraNa kA sAkSAt kAraNa hotI haiM, evaM jIva kI kriyAvatI zakti ke pariNamana svarUpa tathA dayArUpa zubha aura adayArUpa azubharUpatA se rahita jIva kI mAnasika, vAcanika aura kAyika yogarUpa pravRtti mAtra sAtAvedanIya karma ke AsravapUrvaka kevala prakRti aura pradezarUpa bandha kA kAraNa hotI hai, tathA yoga kA abhAva karmoM ke saMvara aura nirjaraNa kA kAraNa hotA hai| ___isa sampUrNa vivecana se yaha bAta acchI taraha spaSTa ho jAtI hai ki jIva-dayA puNyarUpa bhI hotI hai, jIva ke zuddha svabhAvabhUta nizcayadharma rUpa bhI hotI hai tathA isa nizcayadharma rUpa jIvadayA kI utpatti meM kAraNabhUta vyavahAradharma rUpa bhI hotI hai| arthAt tInoM prakAra kI jIvadayAeM apanA-apanA svatantra astitva aura mahattva rakhatI haiN| muNi-cAritta (muni-cAritra) paMca mahavvaya sAhU iyaro ekkAiNuvvae ahavA / sai sAmaiyaM sAhU paDivajjai ittaraM iyaro // saMpuNNaM paripAlai sAmAyAri sadeva sAhu tti / iyaro takkAlammi vi apariNANAio Na tahA // hiMsA-virai ahiMsA asacca-viraI adattaviraI ya / turiyaM abamha-viraI paMcama saMgammi viraI ya // bhagavAn zrI jinendradeva kahate haiM ki sAdhu arthAt muni pAMca mahAvratoM kA pAlana karatA hai, tathA gRhastha unhIM pAMcoM meM se eka, do, tIna, cAra athavA pA~coM vratoM kA aNurUpa se pAlana karatA huA aNuvratI hotA hai| sAdhu sAmAyika saMyama kA pAlana karatA hai arthAt samasta dUSita AcaraNoM kA eka hI sA parityAga karatA hai jabaki dUsarA aNuvratI zrAvaka dvitIya chedopasthAna nAmaka saMyama kA pAlana karatA huA ahiMsA Adi vratoM kA pRthak-pRthak rUpoM se pAlana karatA hai / sAdhu samasta sAmAcArI arthAt samyak cAritra kA sadaiva paripAlana karatA hai, kintu dUsarA arthAt gRhastha saMyama ke niyamoM kA pUrNa jJAtA na hone se eka kAla meM sabhI vratoM kA sAdhu ke samAna pAlana nahIM kara sktaa| hiMsA se virati arthAt tyAga kA nAma ahiMsA vrata hai| usI prakAra asatya-tyAga dUsarA, va adattAdAna arthAt corI kA tyAga tIsarA vrata hai| abrahma arthAt vyabhicAra kA tyAga caturtha, evaM saMga arthAt parigraha kA tyAga paMcama vrata hai| (DA. hIrAlAla jaina dvArA saMkalita 'jinavANI' pR0 102-3 se sAbhAra) jaina dharma evaM AcAra