Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ TO 1958 TUE BISTRA DEE 164140 JEEP IN TOP, 151 sAma sNdhuu viir naal ki sriir naal jaina meM vivecita mahAvrata, eka artha meM jIvanamUlya aura jainadharma eka dUsare ke paryAya hI mAne jAne cAhie / isakA kAraNa saMbhavataH yaha hai ki jaina dharma udAttonmukhI jIvana zailI kA hI nAma hai / Akhira, jIvanamUlya haiM kyA ? mAnavatA meM saMskArita hone kI satata prakriyA ke amogha sAdhana hI to ye jIvana mUlya haiM; manuSya ke antara meM chipe 'divya tattva' kI bhAsvaratA meM manasA vAcA karmaNA nimagna hone ke mAdhyama hI to ye jIvana-mUlya haiM; jIvana ko mUlyavattA pradAna karane vAle ye zAzvata mAnavIya mUlya hI to jIvana mUlya haiN| saMsAra ke sabhI dharma ina jIvanamUlyoM kA pratipAdana karate haiM kyoMki ina mUlyoM ke anukaraNa meM hI mAnava maMgala sannihita hai| jaina dharma meM ina jIvanamUlyoM para vizeSa bala diyA gayA hai| ahiMsA, satya, asteya, aparigraha Adi jIvanamUlya sanAtana mAnavIya mUlya haiN| ye mUlya hI mAnava saMskRti ke mUlAdhAra haiN| jainadharma isa saMskRti kA pUrNarUpeNa pratinidhitva karatA hai| saccA jaina vahI hai jo ki "jina" kA anusaraNa kare; ve 'jina' jinhoMne rAga-dveSarUpa athavA krodha-mAnAdi kaSAyarUpa Antarika zatruoM ko jIta liyA hai; jo nirlepa-nirvikAra haiM, jo tIrthaMkara haiM, jo vItarAga haiM, jo arihaMta haiM tathA sthirathI haiN| kahane kA tAtparya hai ki Atma-pariSkAra kI pUrNatA ke pratIka ye 'jina' hI jainadharma ke preraNA-srota haiM / jainadharma sahI arthoM meM kisI sampradAya yA paMtha vizeSa kA nAma na hokara jIvana mUlyoM ko apane sAtha lekara calanevAlI eka vizeSa jIvana paddhati hai / maMgalamayI, udAttacetA / tapa, saMyama, ahiMsA dvArA samanvita jIvana zailI hI saccA dharma hai| dazavaikAlika 1/1 meM dharma kI paribhASA isI artha meM kI gayI hai "dhammo maMgalamukki, ahiMsA, saMjamo tavo / " yahI dharma hamArA parama AdhAra hai| jarA, mRtyu ke prabhaMjanoM se prANI kI rakSA karane vAlA, use kAla-jaladhi meM DUbane se bacAne vAlA yahI dharma-dvIpa hamArA saccA avalamba hai : : jIvana-mUlya tathA jaina-dharma 13F FIS 18-2199 ( yogAcArya DA. narendra zarmA 'kusuma') jarA-maraNa vegeNaM, vujjhamANANa pANiNaM / dhammo dIvA paTThA ya gaI saraNamuttamaM / uttarAdhyayana 23/68 Atma-pariSkAra ke mAdhyama se samaSTi meM prema, karuNA, baMdhutva, ahiMsA tathA sahiSNutA jaise mAnavocita jIvana-mUlyoM ko vikasita karane kA saccA sAdhana yahI dharma hai / Aja ke bhautikatA - saMkula pariveza meM jaina-dharma meM pratipAdita ahiMsA satya asteya, brahmacarya, aparigraha, kSamA, kaSAya-vijaya Adi ina jIvana-mUlyoM kA bar3A mahattva hai / ina zAzvata jIvana - mUlyoM kI sArthakatA athavA prAsaMgikatA nirvivAda hai / ina jIvanamUlyoM kI upekSA se hI hama eka aisI trAsada sthiti meM pahu~ca gaye haiN| ki yadi hama zIghra hI isa avasthA se nahIM ubhara pAye to mAnava kA vinAza avazyambhAvI hI mAnA jAnA caahie| ina jIvana mUlyoM kI punassthApanA se mAnava kA kalyANa saMbhava hai| ina jIvana mUlyoM ko yadi kahIM DhU~DhA jA sakatA hai to jainadharma meM pramukhatA se DhU~DhA jA zrImad jayantasenasUri abhinandana graMtha / vizleSaNa 300 za Se mie Hart 1 frostic fa Sie aufter sakatA hai| vaise jaisA ki Upara kahA gayA hai ki ye jIvana-mUlya sabhI dharmoM meM samAviSTa haiM, para ahiMsA, aparigraha Adi jIvanamUlyoM para jaina-dharma meM vizeSa Agraha rahA hai, aura inhIM jIvanAdarzoM se hI jainadharma kI viziSTa pahacAna banI hai / Aja sarvatra hiMsA, lobha, asaMyama, anuzAsanahInatA, asahiSNutA, asatya kA bolabAlA hai / mAnava kI mAnavatA tirohita hotI jA rahI hai| samasta saMsAra vinAza ke kagAra para khar3A huA hai| aisI viSAdamayI sthiti meM jainadharma meM samAviSTa ye jIvana-mUlya hI mAnava ko vinAza se bacA sakate haiN| isalie yaha Avazyaka hai ki hama ina jIvana-mUlyoM kI vartamAna bhUmikA ko pahacAneM aura tadanusAra manavacana - karma se apane jIvana meM unakA pUrNa pAlana kreN| ina jIvana-mUlyoM meM ahiMsA kA sarvopari sthAna hai / 'ahiMsA paramo dharmaH' kA udghoSa jainadharma kA mUla prANa-tattva hai| dharma kA yahA~ artha aMgrez2I zabda 'rilIjana' se nahIM liyA jAnA caahie| ise manuSya svabhAva kA Abhyantara evaM antarnihita tattva hI samajhanA cAhie / vastutaH prANimAtra kI ekAtmakatA yA ekAnviti kA nAma hI dharma hai| jahA~ kahIM bhI dharma ke lakSaNa ginAye gaye haiM vahA~ ahiMsA kA nAma sabase pahale AyA hai| vaidika, bauddha tathA jaina tInoM paramparAoM meM paMcavratoM ke antargata ahiMsA ko sarvocca sthAna milA hai / maharSi pataMjali ne ahiMsA ko yamoM ke antargata mAna kara use vaira kA pratikAraka mAnA hai : yogadarzana meM kahA gayA hai / ki "ahiMsA pratiSThAyAM tatsannidhau vairatyAgaH " ( pAda-2, sUtra 35) jaina-dharma kA mukhya saMbala ahiMsA hI hai yaha jIvana-mUlya mAtra niSedhAtmaka na hokara pUrNarUpa se sakArAtmaka hai kyoMki ahiMsA meM prANimAtra se prema karane kA bhAva chipA rahatA hai| jaina-dharma ke mukhya dIpti-stambha bhagavAna mahAvIra ne 'jio aura jIne do' kA mUla maMtra isI jIvana-mUlya ke dvArA diyA hai / sUtrakRtAMga meM ullekha hai : "evaM khu nANiNo sAraM, jaM na hiMsai kiMcaNaM" arthAt jJAnI hone kA sAra hai kisI bhI prANI kI hiMsA na karanA / dazavaikAlika (6/11) meM tIrthaMkara mahAvIra kahate haiM: 5315 savve jIvAvi icchaMdi, NIviuM Na marijjiuM / tanhA pANivahaM ghoraM niggaMdhA vaJjayaMti NaM // kyoMki sabhI jIvoM ko DI prazIta apanA jIvana priya hai, sabhI jInA cAhate haiM, maranA koI nahIM cAhatA, isIlie mirgrantha zramaNa jIvoM ke sAtha hiMsaka vyavahAra kA sarvathA tyAga karate haiM / manuSya jaba ahiMsA ke isa jIvana-mUlya ko apanA legA to Aja (63) AtA jAtA kauna hai, svArtha bharA saMsAra / jayantasena manana karo, khulA jJAna bhaMDAra // ..
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ kI aneka samasyAyeM, vibhISikAyeM, visaMgatiyA~ apane Apa samApta hai / ise kevala 'aparigraha' ke satata AcaraNa se hI haTAyA jA ho jAyeMgI / jainadharma ahiMsA para isalie bala detA hai kyoMki sakatA hai / ahiMsA kI upalabdhi binA aparigraha kI bhAvanA se ahiMsA eka vyApaka jIvana-mUlya hai jisake antargata satya, asteya, saMbhava nahIM / aparigraha ke hone para ahiMsA to svataH phalita hogI brahmacarya, aparigraha Adi anya jIvanamUlya svataHhI A jAte haiN| hI / yadi lobha nahIM hai to dveSa kyoM utpanna hogA aura dveSa ke binA isalie ahiMsA kA pAlana prAraMbha meM aNuvrata ke rUpa meM kiyA jAnA hiMsA kA janma kaise hogA? cAhie kyoM ki ise mahAvrata ke rUpa meM apanAnA sarala nahIM hai / saMgAtkAmastataH krodhastasmAhisA tayA'zubham / hA~, satata abhyAsa se mahAvrata kI sthiti taka pahu~cA jA sakatA hai| ..... duHkhaM vAcAmagocaram / / jisa prakAra 'hiMsA' AsurI pravRtti hai, usI prakAra 'parigraha' - jJAnArNava 16/12/179 / hamArI kaI samasyAoM kA kAraNa hai / hiMsA ko ahiMsA se jItA Aja ke vizva ko aparigraha kI nitAMta AvazyakatA hai / jA sakatA hai aura parigraha ko aparigraha ke jIvana - mUlya dvArA / sAmAjika vighaTana, vyakti kA skhalana, azAMti aparigraha kI vijJAna kI anekAneka upalabdhiyA~ manuSya ko 'parigraha' kI aMdherI upekSA ke hI pariNAma haiM / isalie yaha Avazyaka hai ki vyaSTi guphAoM meM le jA rahI haiM / mAnava zAMti ke lie chaTapaTA rahA hai, aura samaSTi ke hita meM aparigraha ko jIvana - mUlya ke rUpa meM para use zAMti kahA~ ? parigraha kI pravRtti, rAga, dveSa, vaimanasya, apanAyA jAye / aparigraha kyA hai ? jIvana kI AvazyakatAoM zakti-saMcaya, zastra-saMgraha, vaiSamya ke rUpa meM yatratatra sarvatra prakaTa ho ko sImita karanA, saMgraha ko sImita karanA aura inase mUrchA rahI haiM / aisI bhayAvaha sthiti meM aparigraha kA jIvana-mUlya hI hameM haTAnA aparigraha hai / parigraha ke mUla meM kaSAya hI mukha kAraNa haiN| azAMti aura sAmAjika vighaTana se bacA sakatA hai| aparigraha kI bhAvanA evaM tadanusAra kartavya se hI ina kaSAyoM ko ahiMsA, aparigraha ke jIvana-mUlyoM se jur3A huA eka aura jItA jA sakatA hai / jisa vyakti meM saMcaya-saMgraha kI pravatti kA jIvana-mUlya hai jisakA jaina dharma meM vizeSa mahattva hai / vaha hai abhAva hogA vaha.. hiMsA, dveSa, vaimanasya Adi doSoM se mukta rahegA, kSamA / sabhI dharmoM meM kSamA ko eka zreSTha mAnavIya mUlya batAyA vaha satyazIla hogA kyoMki vaha nirbhaya hogA. vaha kisI kI sampatti gayA hai| mahAbhArata meM kahA gayA hai: athavA adhikAra kA kyoM hanana karegA? | aparigrahI vyakti apane kSamA brahma, kSamA satyaM, kSamA bhUtaM ca .. ko sahI artha meM jAna skegaa| kSamA tapaH kSamA zaucaM, kSamayaitaddhRtaM jagat / / yogadarzanakAra ke anusAra, aparigrahI ko jJAna ho jAtA hai ki 'parigraha' nissAra hai kyoMki isase tRpti prApta nahIM ho sakatI : bhagavAna mahAvIra to kSamA ke sAkSAt avatAra hI the / unakA vacana hai ki 'samayaM sayA care' arthAt kSamA (samabhAva) kA AcaraNa ziza na jAtu, kAmaH kAmAnAmupabhogena zAmyati / manAlAla karo / kSamA se prANI pariSaha ko jIta letA hai 'khaMtieNaM jIve haviSA kRSNa-varseva bhUya evAbhivardhate // pariSahaM jaNayai' / kSamA karuNA, vAtsalya tathA sneha kI jananI hai| "Aga meM cAhe havana kI kitanI bhI sAmagrI DAlI jAye, kSamA se sahiSNutA janma letI hai / kSamA, kaSAyoM ko dho DAlatI Aga kI tRpti nahIM hotI, vaha aura uddIpta ho jAtI hai, usI hai| kSamA ke abhAva meM mAnava hiMstra pazu bana jAtA hai / kSamA se prakAra bhoga jitane bhI bhoge jAyeM bhogecchA kI tRpti nahIM hotii| mana meM nirmalatA tathA sAtvikatA kA saMcAra hotA hai / pratizodha ko vaha aura bhI bar3hatI jAtI hai / " jainadharma meM parigraha ko mUrchA mAnA kevala kSamA se hI jItA jA sakatA hai / aMgrez2I lekhaka bekana ne 'pratizodha' ko eka prakAra kA 'vanyanyAya' mAnA hai / jaina dharma meM bahucarcita aura vyavahRta kSamA kA yaha jIvana-mUlya hamAre vartamAna pAMca pustakoM kA prakAzana / aksAdamaya jIvana ko sukha, zAMti aura prema se bhara sakatA hai| kaI patrapatrikAoM meM kRtiyoM kA isalie hameM cAhie ki kSamA - kevala vAcaka nahIM apitu AMtarika samAveza | rAjasthAna yoga pratiSThAna bhI - kA satata abhyAsa kareM jisase ki mAnava sahI jIvana jI jayapura ke nirdezaka / 'abhijJAna' skeN| kahA bhI gayA hai: "galati iMsAna se hotI hai para use kSamA ke saMyojaka / 'saMdarbha tathA karanA daivI guNa hai"| 'vAtAyana' ke sdsy| va jaina-dharma meM kSamA ke atirikta, sahiSNutA ko panapAne vAlA samanvayavAdI, udAttonmukhI, mAnava eka jIvanamUlya aura hai : vaha hai maMgalotsuka jIvana dRSTikoNa / jIvana ke prati anekAMta-dRSTi / samprati adhyakSa snAtakottara bhagavAna mahAvIra ne anekAMta yA aMgrejI vibhAga, lAlabahAdura zAstrI syAdvAda ke mAdhyama se yaha kahA yogAcArya DaoN. narendra zarmA snAtakottara mahAvidyAlaya, ki satya ekapakSIya nahIM hai, usake 'kusuma' tilakanagara, jypur| aneka pakSa haiM / isalie satyAnveSaNa ema.e., pI.eca.DI., samparka - 'madhuvilayam' 7 | meM durAgraha yA ekAMgitA nahIM honI sI.TI., vAI.eDa. vA 2 javAharanagara, jayapura cAhie / vAstava meM satya to eka (rAjasthAna) nAma hI hai kintu vidvAn ise vividha zrImad jayantasenasUri abhinandana graMtha / vizleSaNa (64) saMzaya kA hi phaisalA, kabhI na ho jaga jAna / jayantasena sarala sukhada, dharo hRdaya zubha dhyAna / / W inelibrary.org Jain Education Interational
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAra se vivecita karate haiM / satya to 'aMdhoM kA hAthI' hai / Aja bAloM ke luMcana se koI zramaNa nahIM bana jAtA, mAtra 'OM' kA jApa ke 'dhArmika - asahiSNutA evaM sAmpradAyikatA - saMkIrNatA' ke yuga karane se koI brAhmaNa nahIM bana jAtA, bana meM nivAsa karane se koI meM jainadharma kA 'syAdvAda' kA siddhAMta eka upayogI jIvana-mUlya muni nahIM bana jAtA aura valkala pahanane se koI tApasa nahIM bana ho sakatA hai| jAtA :jaina dharma meM vivecita mahAvrata, mAnava ke sanAtana jIvana-mUlya na vi muMDieNa samaNo, na oMkAreNa baMmaNo / haiM / inameM eka jIvana-mUlya 'karma kA siddhAnta' manuSya ko karma kI na muNI vaNNavAseNa, kusacIreNa na tAvaso // satata preraNA detA hai / hama apane duHkha-sukha ke kartA svayaM hai / bhAgya isameM, bIca meM kahA~ AtA hai / Izvara, hamArI anukUla ataeva, saccA dharma to 'Atmavat sarvabhUteSu' kA dUsarA nAma hai| pratikUla paristhitiyoM evaM dvaMdvAtmaka sthitiyoM kA racanAkAra nahIM prANimAtra meM prema kA bhAva dekhanA hI dharma hai| rudrAkSa, tulasImAlA, hai / svarga, naraka, duHkha-sukha hamAre karmoM ke hI phala haiM / isalie tripuNDra, bhasmalepa, tIrthayAtrA, pavitrasnAna, japa, devadarzana manuSya meM hameM sukarmoM meM hI pravRtta honA cAhie / hameM karmarata hokara jIvana vaha pavitratA nahIM lA sakate jo prANimAtra meM 'ekAtma' bhAva dekhane jInA cAhie na ki apanI sabhI sthitiyoM ko Izvara yA bhAgya ke se AtI hai: matthe mar3ha denA cAhie / uttarAdhyayana sUtra meM kahA gayA hai : rudrAkSa, tulasIkASThaM, tripuNDraM, bhasmadhAraNam appA kattA vikattAya duhANaya suhANaya, yAtrAH, snAnAni homAzca japAH vA devadarzanam appA mittaM mamittaM ya, dupaTThiya, supaTThiya / / maga punantyetena manujaM yathA bhUtahite ratiH // vyakti svayaM apane duHkha va sukha kA kartA hai / vaha svayaM hI kahane kA tAtparya hai ki hamAre jIvana-mUlya mAtra sAMskArikaapanA mitra hai aura svayaM hI apanA zatru hai / yahI bhAva gItA meM aupacArikatAe~ na bana jAyeM, unameM vyavahAra kI prANa-pratiSThA honA bhI AyA hai / vyakti apanA uddhAra svayaM kare / karma kA yaha bahuta Avazyaka hai / jaina-dharma meM sAmAnyataH mana-vacana-karma kA siddhAnta jIvana kI karmaThatA kA poSaka hai / yaha jIvana-mUlya hameM acchA samIkaraNa milatA hai / isI guNavattA ke kAraNa kahA gayA palAyanavAdI hone se rokatA hai / jo vyakti bhAgyAdhIna hokara karma- hai:vimukha baiThe rahate haiM, unheM isa jIvana-mUlya se preraNA grahaNa karanI syAdvAdo vartateyasmin, pakSapAto na vidyate / caahie| nAstyanyapIDanaM yatra, jainadharmaH sa ucyate // aMta meM yaha batAnA paramAvazyaka hai ki 'dharma' koI mAtra anuSThAna, paripATI, rUr3hi nahIM hai aura na yaha koI utsavoM yA parvo jainadharma meM antargrathita jIvana-mUlya, samatA, aparigraha, ahiMsA, kA raMgamaMca hai| AMtarika parivartana kA hI dasarA nAma dharma hai| anekAMta, samyakdarzana, samyakUjJAna va samyakUcAritra jaise uccAdazI isalie jIvana-mUlyoM kA sahI artha tabhI samajhA jA sakegA jaba kI bhUmi para avasthita haiM / ina jIvana-mUlyoM ke mana-vacana-karma ke ki ve hamAre AMtarika-parivartana kI prakriyA ke aMga bana jAyeM / sundara samanvaya se hI mAnava kA kalyANa sabhava hai madhukara-mauktika isa bhava-aTavI meM yaha jIva-rUpI musAphira bhaTakA huA hai / karma-cora ne usakA Atma-dhana chIna liyA hai aura use andhA banA diyA hai | vaha hoza meM bhI nahIM hai| aise samaya meM usa bhale AdamI ke sAmane zrI arihaMta paramAtmA saba se pahale use abhaya dAna karate haiM, jisase usakA bhaya bhAga jAtA hai, phira ve usakI A~khoM para lage ajJAna ke parde ko dUra kara use cakSudAna karate hai / ve use mArga dikhAte hai / use mukti ke patha kI ora agrasara karate haiM / use zaraNa dete haiM aura usakA moha dUra kara use AtmajJAna dete haiM / yaha arihaMta paramAtmA kA isa jagat ke jIvoM para saba se bar3A upakAra hai| unhoMne saMsAra ke prANiyoM ko duHkha-mukti aura sukha prApti kA mArga batAyA, isIlie hameM unake prati kRtajJa rahanA hai aura unakA guNagAna karanA hai| - jainAcArya zrImad jayaMtasenasUri 'madhukara' isa saMsAra meM saba svArtha ke sage haiN| isa bAta kA anubhava manuSya ko kaba hotA hai ? jaba manuSya cAroM ora se nirAza ho jAtA hai, taba kahatA hai ki saba loga svArthI haiM | svAratha ke saba hI sage bina svAratha nahIM koya' - yaha bAta sabase pahale kisane batAyI ? arihaMta paramAtmA ne / para hameM isa bAta kA anubhava taba hotA hai, jaba hama saMkaTa meM pha~sa jAte haiM aura saba hamArA sAtha chor3a dete haiN| - jainAcArya zrImad jayaMtasenasUri 'madhukara' zrImad jayantasenasUri abhinandana graMtha / vizleSaNa (65) Dhola bajAo mata kabhI, agara suno kucha bAta / jayantasena tathya samajha, kabhI na ho utpAta //