Book Title: Jan Jan ki Shraddha ke Pratik Gommatesh
Author(s): Sumatprasad Jain
Publisher: Z_Deshbhushanji_Maharaj_Abhinandan_Granth_012045.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/210501/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jana-jana kI zraddhA ke pratIka bhagavAna gommaTeza -sumataprasAda jaina jaina dharma ke Adya tIrthaMkara RSabhadeva ke paramaparAkramI putra, podanapura nareza, prathama kAmadeva, tadbhava mokSagAmI bAhubalI kI dakSiNa bhArata meM gommaTeza ke rUpa meM vandanA kI jAtI hai / bhagavAn zrI RSabhadeva kI rAnI yazasvatI ne bharata Adi sau zreSTha putra evaM kanyAratna brAhmI ko janma diyA / dUsarI rAnI sunandA se sundarI nAmaka kanyA evaM putra bAhubalI kA janma huA ! sundarI aura bAhubalI ko pAkara rAnI sunandA aisI suzobhita huI jaise pUrva dizA prabhA ke sAtha-sAtha sUrya ko pAkara suzobhita hotI hai| sundara evaM hRSTa-puSTa bAlaka bAhubalI ko dekhakara nagara-jana mugdha ho jAte the / nagara kI striyA~ use manobhava, manoja manobhU, manmatha, aMgaja, madana Adi nAmoM se pukAratI thiiN| aSTamI ke candramA ke samAna bAhubalI ke sundara evaM vistRta lalATa ko dekhakara aisA lagatA thA mAno brahmA ne rAjyapaTTa ko bAMdhane ke lie hI use itanA vistRta banAyA hai| bAhubalI ke vakSasthala para pAMca sau cAra lar3iyoM se gumphita vijaya chanda hAra isa prakAra zobhAyamAna hotA thA jaise vizAla marakata maNi parvata para asaMkhya nirjhara pravAhita ho rahe hoN| bhagavAn RSabhadeva ne svayaM apane sabhI putra-putriyoM ko sabhI prakAra kI vidyAoM kA abhyAsa evaM kalAoM kA parijJAna kraayaa| kumAra bAhubalI ko unhoMne vizeSa kAmanIti, strI-puruSoM ke lakSaNa, Ayurveda, dhanurveda, ghor3A-hAthI Adi ke lakSaNa jAnane ke tantra aura ratna parIkSA Adi ke zAstroM meM nipuNa banAyA / sundara vastrAbhUSaNoM se sajjita, vidyAdhyayana meM tallIna RSabha-santati ko dekhakara purajana pulakita ho uThate the / AcArya jinasena ne ina putra-putriyoM se zobhAyamAna bhagavAn RSabhadeva kI tulanA jyotiSI devoM ke samUha se ghire hue UMce meruparvata se una saba rAjakumAroM meM tejasvI bharata sUrya ke samAna suzobhita hote the aura bAhubalI candramA ke samAna zeSa rAjaputra graha, nakSatra tathA tArAgaNa ke samAna zobhAyamAna hote the / brAhmI dIpti ke samAna aura sundarI cAMdanI ke samAna kAnti bikheratI thiiN| __ bhagavAn RSabhadeva ko kAlAntara meM nIlAMjanA apsarA kA nRtya dekhate-dekhate saMsAra se vairAgya ho gyaa| unhoMne mahAbhiniSkramaNa ke samaya apane jyeSTha putra bharata kA rAjyAbhiSeka karAkara yuvarAja pada para bAhubalI ko pratiSThita kiyaa| zeSa putroM ke lie bhI unhoMne vizAla pRthvI kA vibhAjana kara diyaa| rAjA bharata ne sampUrNa pRthvImaMDala ko ekachatra zAsana ke antargata saMgaThita karane kI bhAvanA se digvijaya kA abhiyAna kiyaa| unhoMne apane parama pauruSa se himavAn parvata se lekara pUrva dizA ke samudra taka aura dakSiNa samudra se lekara pazcima samudra taka samasta pRthvI ko vaza meM kara cakravartI rAjya kI prasthApanA kii| sATha hajAra varSa kI vijaya yAtrA ke uparAnta samrAT bharata ne jaba apanI rAjadhAnI ayodhyA nagarI meM praveza kiyA, usa samaya senA kI agrima paMkti meM nirbAdha rUpa se gatizIla cakraratna sahasA ruka gyaa| samrAT bharata isa ghaTanA se vismita ho ge| unhoMne apane purohita evaM mantriyoM se prazna kiyA ki aba kyA jItanA zeSa raha gayA hai ? nimittajJAnI purohita ne yuktipUrvaka nivedana kiyA ki Apake bhAiyoM ne abhI taka ApakI AdhInatA svIkAra nahIM kI hai|| cakravartI sAmrAjya kI sthApanA meM saMlagna mahAbAhu bharata ko yaha vizvAsa thA ki unake sahodara unakI AdhInatA ko svIkAra kara leNge| kintu svatantratA premI sahodaroM dvArA bharata ko isa bhUtala kA ekamAtra adhipati na mAna pAne ke kAraNa samrAT bharata ko krodha ho aayaa| unake mana meM yaha vizvAsa ho gayA ki yadyapi unake sau bhAI haiM, kintu ve sabhI svayaM ko avadhya mAnakara praNAma karane aura merI AdhInatA mAnane se vimukha ho rahe haiN| nimittajJAnI purohita kI mantraNA se anuja bandhuoM ko anukUla banAne ke lie vizeSa dUta bheje ge| bAhubalI ke atirikta samrATa bharata ke zeSa anya sahodaroM ne pitA ke na hone para bar3A bhAI hI choTe bhAiyoM ke dvArA pUjya hotA hai, aisA mAnakara apane pitAzrI se mArgadarzana lene kA nirNaya kiyaa| unhoMne kailAza parvata para sthita jagatavandanIya bhagavAn RSabhadeva ke pAvana caraNoM kI vandanA ke pazcAt unase nivedana kiyA tvatpraNAmAnuraktAnAM tvatprasAdAbhikAGakSiNAm / tvadvacaHkiMkarANAM no yadvA tadvA'stu nAparam / / (AdipurANa, parva 34/102) gommaTeza digdarzana Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arthAt Apako praNAma karane meM tatpara, hama loga anya kisI kI upAsanA nahIM karanA caahte| tIrthaMkara RSabhadeva ne apane dharmaparAyaNa putroM kA mArgadarzana karate hue kahA bhaMginA kimu rAjyena jIvitena calena kim / kiM ca mo yauvanonmAdairaizvaryabaladUSitaiH / / ki ca bho viSayAsvAdaH ko'pyanAsvAdito'sti vaH / sa eva punarAsvAdaH kiM tenAstyAzitaMbhavaH / / yatra zastrANi mitrANi zatravaH putrabAndhavAH / kalatraM sarvabhogINA dharA rAjyaM dhigIdRzam / / tadalaM sparddhayA dadhvaM yUyaM dharmamahAtaroH / dayAkusumamamlAni yttnmuktiphlprdm|| parArAdhanadainyonaM parairArAdhyameva yat / tadvo mahAbhimAnAnAM tapo mAnAbhirakSaNam / / dIkSA rakSA guNA bhRtyA dayeyaM prANavallabhA / iti jyAya staporAjyamidaM zlAghyaparicchadam / / (AdipurANa, parva 34) arthAt he putro, isa vinAzI rAjya se kyA prayojana siddha ho sakatA hai ? isa rAjya ke lie hI zastra mitra ho jAte haiM, putra aura bhAI zatru ho jAte haiM tathA sabake bhogane yogya pRthvI hI strI ho jAtI hai| aise rAjya ko dhikkAra ho / tuma loga dharma vRkSa ke dayArUpI puSpa ko dhAraNa karo jo kabhI bhI mlAna nahIM hotA aura jisa para muktirUpI mahAphala lagatA hai / uttama tapazcaraNa hI mAna kI rakSA karane vAlA hai| dIkSA hI rakSA karane vAlI hai, guNa hI sevaka hai, aura yaha dayA hI prANapyArI strI hai| isa prakAra jisakI saba sAmagrI prazaMsanIya hai aisA yaha taparUpI rAjya hI utkRSTa rAjya hai| bhagavAna RSabhadeva ke mukhAravinda se sAMsArika sukhoM kI nazvaratA aura mukti lakSmI ke zAzvata sukha ke upadezAmRta kA zravaNa kara bharata ke sabhI anujoM ne digambarI dIkSA grahaNa kara lii| svatantratA premI podanapura nareza bAhubalI aba samrAT bharata ke lie ekamAtra cintA kA kAraNa raha gye| ___ samrATa bharata apane anuja bAhubalI ke buddhicAturya evaM raNakauzala se avagata the| AdipurANa ke paitIsaveM parva (padya 6-7) meM vaha bAhubalI ko taruNa buddhimAn, paripATI vijJa, vinayI, catura aura sajjana mAnate haiN| padya 8 meM ve bAhubalI kI apratima zakti, svAbhimAna, bhujabala kI prazaMsA karate haiM / bAhubalI ke sambandha meM vicAra karate hue samrAT bharata kA mana yaha svIkAra karatA hai ki vaha nIti meM catura hone se abhedya hai, aparimita zakti kA svAmI hone ke kAraNa yuddha meM ajeya hai, usakA Azaya mere anukUla nahIM hai, isalie zAnti kA prayoga bhI nahIM kiyA jA sakatA / arthAt bAhubalI ke sambandha meM bheda, daNDa aura sAma tInoM hI prakAra ke upAyoM se kAma nahIM liyA jA sktaa| apabhraMza kavi svayambhUdeva evaM puSpadanta ne mahAvalI bAhubalI kI aparimita zakti se samrAT bharata ko avagata karAne ke lie kramazaH maMtrI evaM purohita kA vidhAna kiyA hai| mahAkavi svayambhU ke paumacariu kA mantrI rAjAdhirAja bharata se kahatA hai poaNa-paramesaru carama-dehu / akhaliya-maraTTa jayalacchi-gehu / / duvvAra-vairi-vIranta-kAlu / NAmeNa bAhubali bala-visAlu / / sIha jema pakkhariyau khantie~ dhariyau jai so kaha vi viytttti| to sahu~ khandhAvAreM ekka pahAreM pai mi deva dalavaTThai / / (paumacariu, cauthI sandhi 2/6-6) arthAt podanapura kA rAjA aura caramazarIrI, askhalitamAna aura vijaya lakSmI kA ghara, durjeya zatruoM ke lie yama, vala meM mahAna, nAma se bAhubalI, siMha kI taraha saMnaddha parama kSamAzIla vaha yadi kisI taraha vighaTita hotA hai to he deva, vaha skaMdhAvAra sahita Apako bhI eka hI prahAra meM cUra-cUra kara degaa| mahAkavi puSpadanta ne 'mahApurANa' (sandhi 16/11) meM catura purohita ke dvArA bAhubalI kI sAdhana sampannatA evaM zaurya se rAjA bharata ko paricita karAte hue kahA hai ki bAhubalI ke pAsa koza, deza, padabhakta, parijana, sundara anurakA anta:pura, kula, chala-bala, sAmarthya , pavitratA, nikhilajanoM kA anurAga, yazakIrtana, binaya, vicArazIla budha saMgama, pauruSa, buddhi, Rddhi, devodyama, gaja, rAjA, jaMgama mahIdhara, ratha, karabha aura turaMgama haiN| isa prakAra kI akalpita sthiti ke nivAraNa ke lie bAhabalI ke pAsa dUta mantrI bhejane kA nirNaya liyA gyaa| mahAkavi svayambhU ke anusAra rAjA bharata ne apane mantriyoM ko parAmarza diyA ki ve bAhabalI ko unakI AjJA svIkAra karane kA Adeza deM aura yadi vaha mere prabhutva ko svIkAra na kare to isa prakAra kI yukti nikAlI jAe jisase hama donoM kA yuddha anivArya ho jaae| mahAkavi puSpadanta ke purohita ne samrAT bharata ko parAmarza diyA ki Apa usake pAsa dUta bhejeN| yadi vaha Apako namana karatA hai to usakA pAlana kiyA jAe anyathA bAhubalI ko pakar3a liyA jAe aura use bAMdhakara kArAgAra meM DAla diyA jaae| AcAryaratna zrI dezabhUSaNa jI mahArAja abhinandana grantha Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AdipurANa kA samrAT bharata bAhubalI dvArA AdhInatA na svIkAra karane para duHkhI hai aura usakI samajha meM yaha nahIM A rahA hai ki mere anuja bAhubalI ne aisA kyoM kiyA? usane bAhubalI ko apane anukUla banAne ke lie ni sRSTArtha rAjadUta kI vizeSa rUpa se niyukti kii| AcArya puSpadanta ke anusAra bharata ke dUta ko rAjadvAra para dekhakara pratihAra ne bAhubalI ko sUcita kiyA ki dvAra para rAjA bharata kA dUta khar3A hai| he svAmI ! avasara hai, Apa 'hA~-nA' kucha bhI kaha deM / kintu mahAprANa bAhubalI ne kSatriyocita garimA ke anukUla pratihAra se kahA -"manA mata karo ! bhAI ke anucara ko zIghra praveza do|" AdipurANa kA niHsRSTArtha rAjadUta sarasvatI evaM lakSmI se maMDita paramasundara bAhubalI kI apUrva kAnti ko dekhakara mugdha ho gyaa| bAhubalI ke saundarya meM use teja rUpa paramANuoM kA darzana huA / catura rAjadUta kI kUTanIti ko viphala karate hue yuvA bAhubalI ne AkSepa sahita kahA prema aura vinaya ye donoM paraspara mile hue kuTumbI logoM meM hI sambhava ho sakate haiN| bar3A bhAI namaskAra karane yogya hai yaha bAta anya samaya meM acchI taraha hamezA ho sakatI hai parantu jisane mastaka para talavAra rakha chor3I hai usako praNAma karanA yaha kauna-sI rIti hai ? tejasvI manuSyoM ke lie jo kucha thor3A-bahuta apanI bhujArUpI vRkSa kA phala prApta hotA hai vahI prazaMsanIya hai, unake lie dUsare kI bhauMharUpI latA kA phala arthAt bhauMha ke izAre se prApta huA cAra samudraparyanta pRthvI kA aizvarya bhI prazaMsanIya nahIM hai / jo puruSa rAjA hokara bhI dUsare ke apamAna se malina huI vibhUti ko dhAraNa karatA hai nizcaya se usa manuSyarUpI pazu ke lie usa rAjya kI samasta sAmagrI bhAra ke samAna hai| vana meM nivAsa karanA aura prANoM ko chor3a denA acchA hai kintu apane kula kA abhimAna rakhane vAle puruSa ko dUsare kI AjJA ke adhIna rahanA acchA nahIM hai| dhIra-vIra puruSoM ko cAhie ki ve ina nazvara prANoM ke dvArA apane abhimAna kI rakSA kareM kyoMki abhimAna ke sAtha kamAyA huA yaza isa saMsAra ko sadA suzobhita karatA hai| samrAT bharata kI rAjyalipsA kA virodha karate hue bAhubalI spaSTa zabdoM meM kahate haiM - dUta tAtavitIrNA no mahImenAM kulocitAm / bhrAtRjAyAmivA'ditso sya lajjA bhavatpateH / deyamanyat svatantreNa yathAkAmaM jigaM puNA / muktvA kulakalatraM ca kSmAtalaM ca bhujAjitam / bhUyasta dalamAlapya sa vA bhuGktAM mahItalam / ciramekAtapatrAGakamahaM vA bhujavikramI / (AdipurANa parva 35) he dUta, pitAjI ke dvArA dI huI yaha hamAre hI kula kI pRthvI bharata ke lie bhAI kI strI ke samAna hai / aba vaha use hI lenA cAhatA hai ! tere aise svAmI ko kyA lajjA nahIM AtI? jo manuSya svatantra haiM aura icchAnusAra zatruoM ko jItane kI icchA rakhate haiM ve apane kula kI striyoM aura bhujAoM se kamAI huI pRthvI ko chor3akara bAkI saba kucha de sakate haiM / isalie bAra-bAra kahanA vyartha hai, eka chatra se cihnita isa pRthvI ko vaha bharata hI cirakAla taka upabhoga kare athavA bhujAoM meM parAkrama rakhane vAlA maiM hI upabhoga kruuN| mujhe parAjita kiye binA vaha isa pRthvI kA upabhoga nahIM kara sakatA / mahAkavi svayaMbhU ke 'paumacariu' kA mantrI rAjA bAhubalI ko uttejita karane ke lie kahatA hai ki jisa prakAra anya bhAI samrAT bharata kI AjJA mAnakara rahate haiM, usI prakAra Apa bhI rahie / svAbhimAnI bAhubalI uttara dete haiM ki yaha dharatI to pitAjI kI dena hai| maiM kisI anya kI sevA nahIM kara sakatA / bAhubalI dvArA apane pakSa kA aucitya siddha karane aura samrAT bharata kI AdhInatA na svIkAra karane para bharata ke mantriyoM ne krodha ke vazIbhUta hokara bAhubalI ke svAbhimAna ko lalakArate hue kahA 'jai vi tujjhu imu maNDalu vahu-cintiya-phalu Asi samappiu vappeM / gAmu sImu khalu khettu vi sarisava-mettu vi to vi NAhi viNu kappeM / / (paumacariu) arthAt yadi tuma samajhate ho ki yaha dharatI-maNDala tumheM pitAjI ne bahuta soca-vicAra kara diyA hai, to yAda rakho gAMva, sImA, khalihAna aura kheta, eka sarasoM bhara bhI, binA kara diye tumhAre nahIM ho skte| mahAbhArata meM bhagavAn kRSNa se kauravarAja duryodhana ne isI prakAra kI darpapUrNa bhASA kA prayoga kiyA thA / mantrI ke pratyuttara meM mahAparAkramI bAhubalI ne vIrocita uttara dete hue kahA-vaha eka cakra ke bala para garva kara rahA hai| vaha nahIM jAnatA ki cakra se usakA manoratha siddha nahIM hogaa| maiM use yuddhakSetra meM aisA kara dUMgA jisase usakA mAna sadA ke lie cUra ho jaae| mahAkavi puSpadanta ke mahAkAvya kA rAjadUta samrATa bharata kI aparimita zakti kA vivecana kara bAhubalI ko yuddha meM parAjita hone kA bhaya dikhalAkara bharata ko kara dene kA sujhAva detA hai| svAbhimAnI bAhubalI apane Antarika guNoM ke anurUpa rAjadUta ko gAgara meM sAgara jaisA uttara dete hue kahate haiM kaMdapu adappu Na homi hauM dUyayakarau NivAriu / / saMkappe so mahu keraeNa pahu Dajjhihai NirAriu / / (mahApurANa) gommaTeza digdarzana Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arthAt maiM kandarpa (kAmadeva) hUM, adarpa (darpahIna) nahIM ho sakatA / maiMne dUta samajhakara manA kiyA hai| mere saMkalpa se vaha rAjA nizcita rUpa se dagdha hogaa| prajAvatsala bAhubalI ko bhArata kI sanAtana saMskRti kA pratIka puruSa mAnA jAtA hai / eka siddhAntapriya rAjA ke rUpa meM vaha rAjya ke varcasva ko banAe rakhane ke lie apane parAkramI agraja bhrAtA se bhI yuddha karane ko sannaddha ho jAte haiN| eka aitihAsika satya yaha bhI hai ki mahAkavi svayambhU, AcArya jinasena evaM mahAkavi puSpadaMta ke yuga meM parAkramI rAjA apane-apane rAjyoM kI saMskRti kI rakSA ke lie tatpara rahate the / zAyada isI kAraNa kannaDa bhASA ke mahAkavi pampa (san 641 I0) ne 'AdipurANa' (kannaDa) meM yaza ko hI rAjA kI ekamAtra sampatti ghoSita kiyA hai| isIlie bhagavAn bAhubalI ke virAT vyaktitva meM 8vI-6vIM zatAbdI ke bhAratIya itihAsa ke prANavAn mUlya svayameva samAhita ho gae haiN| rASTrIya cetanA se anuprANita aparAjeya bAhubalI rAjyalakSmI ke mada se pIr3ita rAjA bharata ke rAjadUta ke anItipUrNa prastAva kI avahelanA karake podanapura ke nagarajanoM ko apane parivAra kA abhinna aMga mAnate hue ojapUrNa vANI meM kahate haiM jaM diNNaM mahesiNA duriyaNAsiNA NayaradesamettaM / taM maha lihiyasAsaNaM kulavihasaNaM hara i ko pahuttaM / / kesarikesaru varasaithaNayalu suhaDahu saraNu majjhu dharaNIyalu / jo hatyeNa chivai so kehau ki kayaMtu kAlANalu jehau / / (mahApurANa) arthAt pApoM ko nAza karane vAle maharSi RSabha ne jo sImita nagara deza diye haiM vaha mere kulavibhUSita likhita zAsana haiM, usa prabhutva kA kauna apaharaNa karatA hai ? siMha kI ayAla, uttama satI ke stana tala, subhaTa kI zaraNa aura mere dharaNI tala ko jo apane hAtha se chUtA hai, maiM usake lie yama aura kAlAnala ke samAna hU~ ? podanapura ke sukhI nAgarika bhI apane rAjA bAhubalI kI lokakalyANakArI nItiyoM ke anugAmI the| yuddha kA avasara upasthita hone para podanapura ke nivAsiyoM meM utsAha kA vAtAvaraNa bana gyaa| podanapura kI janatA ke dRSTikoNa ko prastuta karate hue AcArya jinasena ne kahA hai, "jo puruSa avasara par3ane para svAmI kA sAtha nahIM dete ve ghAsa-phUsa ke bane hue puruSoM ke samAna sArahIna haiN|" cakravartI sAmrAjya kI sthApanA meM saMlagna samrATa bharata ne rAjadUtoM ke viphala ho jAne para svatantratA-premI rAjA bAhubalI ke rAjya podanapura para caturaMginI senA ke dvArA gherA DAla diyaa| mahAkavi svayambhU ke anusAra rAjA bAhubalI ke dUtoM ne use bharata ke yuddhAbhiyAna kI sUcanA dete hue kahA-zIghra hI nikalie deva ! pratipakSa samudra kI bhAMti vegavAna gati se bar3ha rahA hai| apane rAjya para zatru-pakSa ke prabala AkramaNa ko dekhakara zUravIra bAhubalI ne raNakSetra meM vizeSa sajjA kii| mahAkavi svayambhU ke anusAra bAhubalI kI eka hI senA ne bharata kI sAta akSauhiNI senA ko kSubdha kara diyaa| raNakSetra meM ekatrita samrATa bharata evaM podanapura nareza bAhubalI kI senAoM meM yuddha huA athavA nahIM, isa sambandha meM jaina purANakAroM meM matabheda hai / AcArya raviSeNa (padmapurANa parva 4/66) ke anusAra donoM pakSoM meM hAthiyoM ke samUha kI Takkara se utpanna hue zabda se yuddha prArambha huaa| usa yuddha meM aneka prANI mAre ge| AcArya jinasena ne harivaMza purANa (sarga 11/76)meM donoM senAoM ke madhya vivatA nadI ke pazcimI bhAga meM huI muThabher3a kA ullekha kiyA hai / mahAkavi svayambhU ke paumacariu (saMdhi 4/8/8) ke anusAra raktaraMjita tIroM se donoM genAe~ aisI bhayaMkara ho uThIM mAno donoM kusumbhI raMga meM raMga gayI hoN| mahakavi puSpadanta ke mahApurANa ke anusAra donoM senAoM kI yuddha sajjA abhUtapUrva thI aura kisI bhI kSaNa pRthvI para virATa yuddha hone kI sthiti bana gaI thii| AcArya jinasena ke AdipurANa meM donoM rAjAoM kI senAeM yuddhakSetra meM A gaI thIM kintu donoM meM yuddha nahIM huaa| unake anusAra yuddha kA zrIgaNeza hone se pahale hI donoM pakSoM ke mantriyoM ne Avazyaka mantraNA ke uparAnta donoM rAjAoM ko paraspara tIna prakAra ke yuddha-jalayuddha, dRSTiyuddha aura bAhuyuddha ke lie taiyAra kara liyA thaa| svayambhU ke 'paumacariu', AcArya jinasena ke 'harivaMza purANa', puSpadanta ke 'mahApurANa ke anusAra donoM pakSoM ke mantriyoM ne dezavAsiyoM ke vyApaka hita aura paristhitiyoM kA Akalana karate hue donoM rAjAoM se paraspara tIna prakAra ke yuddha karane kA prastAva rakhA thA / yuddha meM parAkrama evaM pauruSa ke pradarzana ke lie utsuka senA ko yuddha-virAma kA Adeza dene ke lie mahAkavi puSpadanta ne eka nATakIya yukti kA prayoga kiyA hai bihiM balahaM majjhi jo muyai bANa / tahu hosai risahahu taNiya ANa / / arthAt donoM senAoM ke bIca jo bANa chor3atA hai,use zrI RSabhanAtha kI zapatha / prArambhika jaina sAhitya kA avalokana karane se jJAta hotA hai ki yuddhakSetra meM donoM pakSoM ke niraparAdha yoddhAoM ko mRtyu ke mukha kA AliMgana karate hue dekhakara udAracetA bAhubalI ne svayaM samrAT bharata ke sammukha dRSTi yuddha kA prastAva rakhA thaa| AcArya raviSeNa ke anusAra 48 AcAryaratna zrI dezabhUSaNa jI mahArAja abhinandana grantha Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samrATa bharata ke yuddhonmAdajanya pariNAmoM ko dRSTigata karate hue bhujAoM ke bala se suzobhita bAhubalI ne ha~sakara rAjA bharata se kahA ki isa prakAra se niraparAdha prANiyoM ke vadha se hamArA aura ApakA kyA prayojana siddha ho sakatA hai| usane svayaM eka mahAyoddhA kI bhAMti mAnavIya samasyAoM ke nidAna ke lie ahiMsaka yuddha kA prastAva rAjA bharata ke sammukha rakhA-- athovAca vihasyavaM bharataM bAhuvikramI / kiM barAkena lokena nihatenAmunAvayoH / / yadi niHspandayA dRSTyA bhavatAhaM parAjitaH / tato nijita evAsmi dRSTiyuddhe pravartyatAm / / (padmapurANa, saMdhi4/70-71) jaina saMskRti ke poSaka rAjA bAhabalI dvArA yuddhakSetra meM niraparAdha manuSyoM ke anAvazyaka saMhAra se bacane ke lie ahiMsAtmaka yuddha kA prastAva tarkasaMgata lagatA hai / cakravartI rAjya kI sthApanA meM saMlagna AgrahavAdI samrAT bharata ke lie digvijaya atyAvazyaka thii| isIlie use apane prANapriya anuja para AkramaNa karanA pdd'aa| isake viparIta rAjA bAhubalI kA uddezya apane rAjya kI prabhusattA ko banAe rakhanA thaa| rAjA bAhubalI ne apane dRSTikoNa ko prastuta karate hue kahA thA pavasanteM parama-jiNesareNa / jaM ki pi vihajjevi diNNu teNa / / taM amhahu~ sAsaNu suha-NihANu / kiu vippiu Na u keNa vi samANu / / sopihimihaiM hau~ poyaNahoM sAmi / Nau demi Na lemi Na pAsu jAmi / / diTThaNa teNa kira kavaNu kajju / (paumacariu, sandhi 4/4) arthAt dIkSA lete samaya pitAjI ne ba~TavAre meM jitanI dharatI mujhe dI thI, usa para merA sukhada zAsana hai, kisI ke sAtha maiMne kucha burA bhI nahIM kiyA / vaha bharata to sArI dharatI kA svAmI hai, maiM to kevala podanapura kA adhipati hUM, na to maiM kucha detA hUM aura na letA hUM aura na usake pAsa jAtA huuN| usase bheMTa karane meM merA kauna-sA kAma banegA? ataH AtmavizvAsa se maMDita parAkramI bAhubalI dvArA podanapura kI asmitA kI rakSA ke lie svayaM ko dAMva para lagA denA asaMgata nahIM hai| vaise bhI bAhubalI ko jaina purANa zAstra meM prathama kAmadeva mAnA gayA hai| saundaryazAstra ke rasasiddha mahApuruSa ke lie apanI janmabhUmi ayodhyA aura apane rAjyakSetra podanapura ke nivAsiyoM kA yuddhoparAnta dAruNa duHkha dekhA jAnA sambhava nahIM thaa| isIlie unhoMne samrATa bharata se vijayI hone ke lie tIna prakAra ke yuddhoM kA prastAva svayaM rakhA thaa| AcArya vimalasUrikRta 'paumacariu' aura 'AvazyakacUNi' kI gAthAoM ke anusAra bhI rAjA bAhubalI ne lokakalyANa kI bhAvanA se ahiMsaka yuddha kA prastAva rakhA bhaNao ya bAhubaliNA, cakkaharo ki vaheNa lAyessa / doNhaM pi hou jujhaM, diTThImuddIhiM raNamajjhe / / (paumacariu, 4, 43) tAhe te savvabaleNa do vi desate miliyA, tAhe bAhubaliNA bhaNiyaM-ki aNavarAhiNA logeNa mArieNa? tumaM ahaM ca duyagA jujjhaamo| (AvazyakacUNi, pR0 210) samrATa bharata evaM rAjA bAhubalI donoM ko apane apratima zaurya para agAdha vizvAsa thaa| isIlie donoM caramazarIrI mahAyoddhA tIna prakAra ke prastAvita yuddha meM apanI zakti ke parIkSaNa ke lie sotsAha maidAna meM utara ge| tIrthakara RSabhadeva ke ina donoM balazAlI putroM ko yuddhakSetra meM dekhakara AcArya jinasena ko aisA pratIta huA jaise niSadha aura nIlaparvata pAsa-pAsa A gae hoN| unhoMne yuddhotsuka bAhubalI evaM bharata kI tulanA kramazaH UMce jambUvRkSa evaM cUlikAsahita girirAja sumeru se kI hai| vijayalakSmI ke AkAMkSI samrAT bharata evaM bAhubalI ke madhya pUrva nirdhArita tInoM yuddha hue| jaina purANakAroM ne ina donoM mahApuruSoM ke parAkrama kA adbhuta varNana kiyA hai| inake yuddha ke prasaMga meM jaina kAvyakAroM ne laukika evaM alaukika aneka upamAnoM kA sundara saMyojana kiyA hai| samrAT bharata evaM rAjA bAhubalI ke dRSTiyuddha kA vivaraNa dete hue mahAkavi svayambhU ne likhA hai avaloiu bharaheM paDhamu mAI / kailAse kaJcaNa-sailu nnaaii|| asiya-siyAyamva vihAi ditttthi| NaM kuvly-kml-rvind-vitttthi|| puNu joiu bAhubalIsareNa / sare kumuya-saNDu NaM diNayareNa / / avraamuh-hetttthaamuh-muhaaii| NaM vara-vahu-vayaNa-saroruhAi~ / / uvarilliyae~ visAlae~ bhiuDi-karAlae~ heTThima diTTi prjjiy| NaM Nava-jovvaNaittI caJcala-cittI kulavahu ijjae~ tjjiy|| (paumacariu, sandhi 4/8) gommaTeza digdarzana 46 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arthAt unhoMne (nandA aura sunandA ke putroM ne daSTiyuddha prArambha kiyA, sabase pahale bharata ne apane bhAI ko dekhA, mAno kailAsa parvata ne sumeru parvata ko dekhA ho| kAle aura sapheda bAdaloM ke samAna usakI daSTi usa samaya aisI zobhita ho rahI thI mAno nIle aura sapheda kamaloM kI varSA ho rahI ho| usake bAda bAhubalI ne bharata para dRSTipAta kiyA mAno sUrya ne sarovara meM kumuda-samUha ko dekhA ho| parAjita bharata kA mukha uttama kula-vadhU kI taraha sahasA nIce jhuka gyaa| bAhubalI kI vizAla bhauhoMvAlI dRSTi se bharata kI dRSTi aisI nIcI ho gayI jaise sAsa se tAr3ita caMcalacitta navayauvanA kula-vadhU namra ho jAtI hai| dRSTiyuddha meM parAjita hone para bharata evaM bAhubalI meM jala-yuddha evaM bAhu-yuddha bhI hue aura ina donoM yuddhoM meM bharata parAjita ho ge| rAjA bAhubalI ke mana meM apane agraja bhrAtA ke lie asIma sammAna bhAva thaa| isIlie unhoMne bAhu-yuddha meM vijayI hone para pRthvI maMDala ke vijetA rAjA bharata ko hAthoM para isa prakAra se uThA liyA jaise janma ke samaya bAlajina ko indrarAja ne zraddhA se bAhaoM para uThA liyA thA--- uccAiu ubhaya-kareMhiM Narindu / sakkeNa va jammaNe jiNa-varindu / / etthantareM bAhubalIsarAsu / Amelliu devehi kusuma-vAsu // (paumacariu, sandhi 4/11) rAjA bAhubalI ke jayotsava para svarga ke devoM ne harSAtirekapUrvaka puSpa vRSTi kI / samrATa bharata isa parAjaya se hataprabha ho gaye / lokanIti kA tyAga karake unhoMne apane anuja bAhubalI ke parAbhava ke lie amogha zastra 'cakraratna' kA smaraNa kiyaa| udAra bAhubalI para 'cakraratna' ke prayoga ko dekhakara donoM pakSoM ke nyAyapriya yoddhAoM ne samrATa bharata ke AcaraNa kI nindA kii| rAjA bAhubalI caramazarIrI the| phalataH cakraratna unakI parikramA karake samrAT bharata ke pAsa niSphala hokara lauTa aayaa| apane agraja bharata kI sAmrAjya lipsA evaM rAjyalakSmI ko hastagata karane ke lie svabandhu para cakraratna ke vajita prayoga ko dRSTigata karate hue paramakAruNika aparigraha mUti bAhubalI meM isa asAra saMsAra ke prati virakta bhAva utpanna ho gyaa| nItiparAyaNa dharmajJa samrATa bharata ke isa abhadra AcaraNa ko dekhakara bAhubalI socane lage acintayacca kinnAma kRte rAjyasya bhaMginaH / lajjAkaro vidhirbhAtrAjyeSThenAyamanuSThitaH / / vipAkakaTusAmrAjyaM kSaNadhvaMsi dhigastvidam / dustyajaM tyajadapyetadaMgibhirduSkalatravat / / kAlavyAlagajenedamAyurAlAnakaM balAt / cAlyate yadvalAdhAnaM jIvitAlambanaM nRNAm / / zarIravalamatacca gajakarNavadasthiram / rogA khU pahataM cedaM jaraddahakuTIrakam / ityazAzvatamapyetad rAjyAdi bharatezvaraH / zAzvataM manyate kaSTaM mohophtcetnH|| (AdipurANa, parva 36/70-71, 88-60) arthAta hamAre bar3e bhAI ne isa nazvara rAjya ke lie yaha kaisA lajjAjanaka kArya kiyA hai / yaha sAmrAjya phalakAla meM bahuta duHkha dene vAlA hai, aura kSaNabhaMgura hai isalie ise dhikkAra ho / yaha vyabhicAriNI strI ke samAna hai kyoMki jisa prakAra vyabhicAriNI strI eka pati ko chor3akara anya pati ke pAsa calI jAtI hai usI prakAra yaha sAmrAjya bhI eka pati ko chor3akara anya pati ke pAsa calA jAtA hai / jisake bala kA sahArA manuSyoM ke jIvana kA Alambana hai aisA yaha AyurUpI khambhA kAlarUpI duSTa hAthI ke dvArA jabaradastI ukhAr3a diyA jAtA hai| yaha zarIra kA bala hAthI ke kAna ke samAna caMcala hai aura yaha jIrNa-zIrNa zarIrarUpI jhoMpar3A rogarUpI cUhoM ke dvArA naSTa kiyA huA hai| isa prakAra yaha rAjyAdi saba vinazvara haiN| phira bhI, moha ke udaya se jisakI cetanA naSTa ho gayI hai aisA bharata inheM nitya mAnatA hai yaha kitane duHkha kI bAta hai ? cintana kI isI prakriyA meM unhoMne rAjya ke tyAga kA nirNaya le liyaa| apane nirNaya se samrATa bharata ko avagata karAte hue unhoMne kahA deva majhu khamabhAu karejjasu / jaM paDikUliu taM ma rU sejjasu / appau lacchivilAseM raMjahi / lai mahi tuhu~ ji NarAhiva bhujahi / NahaNivaDiyaNIluppala viTThihi / hau~ puNu saraNu jAmi prmetttthihi| (mahApurANa, sandhi 18/2) arthAt he deva, mujha para kSamAbhAva kIjie aura jo maiMne pratikUla AcaraNa kiyA hai usa para kruddha mata hoie| apane ko lakSmIvilAsa se raMjita kiijie| yaha dharatI Apa hI leM, aura isakA bhoga kreN| maiM, jina para AkAza se nIlakamaloM kI vRSTi huI hai, aise parameSThI AdinAtha kI zaraNa meM jAtA huuN|" AcAryaratna zrI dezabhUSaNa jI mahArAja abhinandana grantha Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuja ke mukhAravinda se nikalI huI vANI se bharata ke santapta mana ko zAnti milii| bAhubalI ke vinamra evaM zAlIna vyavahAra ko dekhakara samrATa bharata vismayamugdha ho gaye aura unake udAtta caritra kA guNagAna karate hue kahane lage paI jiha teya vatu Na divAyaru / Nau gaMbhIru hoi rayaNAyaru / paI dujjasakalaMku pakkhAliu / NAhiriMdavaMsu ujjAliu / purisarayaNu tuhu~ jagi ekkallau / jeNa kaya u mahu balu veyallau / ko samatthu uvasamu paDivajjai / jagi jasaDhakka kAsu kira vajjai / paI muevi tihuyaNi ko caMgau / aNNu kavaNu paccakkhu aNaMgau / aNNu kavaNu jiNapayakayapesaNu / aNNu kavaNu rakhiyaNivasAsaNu / (mahApurANa, sandhi 18/3) tuma jitane tejasvI ho, utanA divAkara bhI tejasvI nahIM hai| tumhAre samAna samudra bhI gambhIra nahIM hai / tumane apayaza ke kalaMka ko dho liyA hai aura nAbhirAja ke kula ko ujjvala kara liyA hai| tuma vizva meM akele puruSaratna ho jisane mere bala ko bhI vikala kara diyaa| kauna samartha vyakti zAnti ko svIkAra karatA hai| vizva meM kisake yaza kA DaMkA bajatA hai| tumheM chor3akara tribhuvana meM kauna bhalA hai ? dUsarA kauna pratyakSa kAmadeva hai| dUsarA kauna jinapadoM kI sevA karanevAlA hai aura dUsarA kauna nRpazAsana kI rakSA karanevAlA hai| dIkSArthI bAhabalI ne sAMsArika sukhoM kA tyAga karate hue apane putra ko rAjya bhAra dekara tapasyA ke lie vana meM praveza kiyaa| unhoMne samasta bhogoM ko tyAga kara vastrAbhUSaNa utArakara pheMka die aura eka varSa taka meru parvata ke samAna niSkampa khar3e rahakara pratimA yoga dhAraNa kara liyaa| dIkSA rUpI latA se Aligita bAhubalI bhagavAna nivRttipradhAna sAdhuoM ke lie zatAbdiyoM se preraNA-puMja rahe haiN| mahAkavi svayaMbhU ne 'paumapariu' meM bhagavAn bAhubalI kI tapazcaryA kA saMkSipta kintu prabhAvazAlI citrAMkana isa prakAra kiyA hai vaDDhiu suThTha visAlehi vellI-jAlehi ahi-vicchiya-vasmIyahi / khaNu vi Na mukku bhaDArau mayaNa-viyArau NaM saMsArahoM bhIhi / (paumacariu, saMdhi 4/12) arthAt parvata kI taraha acala aura zAnta citta hokara khar3e rhe| bar3I-bar3I latAoM ke jAloM, sAMpa-bicchuoM aura bAMviyoM se ve acchI taraha ghira gaye, kAmanAzaka bhaTTAraka bAhubali eka kSaNa bhI unase mukta nahIM hue| mAno saMsAra kI bhItiyoM hI ne unheM na chor3A ho! mahAkavi puSpadanta ne bhagavAn bAhubalI kI akAma-sAdhanA ko vizva kI sarvopari upalabdhi mAnate hue cakravartI bharata ke mukhAravinda se kahalavAyA hai "thuNai NarAhiu payapaDiyallau paI muevi jagi ko viNa bhallau / paI kAmeM akAmu pAraddhau paI rAeM arAu kau Niddhau / paI bAle abAlagai joiya paI apareNa vi pari mai Dhoiya / paI jehA jagaguruNA jehA ekku doSNi jai tihuyaNi tehaa|" (mahApurANa, 86) arthAt Apako chor3akara jaga meM dUsarA acchA nahIM hai, Apane kAmadeva hokara bhI akAmasAdhanA Arambha kI hai| svayaM rAjA hokara bhI arAga (virAga) se sneha kiyA hai, bAlaka hote hue bhI Apane paNDitoM kI gati ko dekha liyA hai| Apa aura vizvaguru RSabhanAtha jaise manuSya isa duniyA meM eka yA do hote haiN| bhagavAna bAhabalI kI kaThora evaM nispRha sAdhanA ne jinAgama ke sUrya AcArya jinasena ke mAnasa paTala ko bhAvAndolita kara diyA thaa| isIlie unhoMne apane jIvana kI sAMdhya belA meM taporata bhagavAn bAhubalI kI zatAdhika padyoM dvArA bhaktipUrvaka arcA kI hai| 'AdipurANa' ke parva 36 / 104 meM yogIrAja bAhubalI ke tapasvI pariveza ko dekhakara unake bhaktiparAyaNa mana meM pattoM ke gira jAne se kRza latAyukta vRkSa kA citra upasthita ho gyaa| sAdhanA kAla meM bhayaMkara nAgoM aura vanalatAoM se veSTita mahAmuni bAhubalI ke Atmavaibhava kA unhoMne AdipurANa parva 36 / 106-113 meM isa prakAra digdarzana karAyA hai dadhAnaH skandha paryantalambinI: kezavallarIH / so'nvagAdUDhakRSNAhimaNDalaM haricandanam / / mAdhavIlatayA gADhamupagUDha: praphullayA / zAkhAbAhubhirAveSTya sadhrIcyeva sahAsayA / / vidyAdharI karAlUna pallavA sA kilAzuSat / pAdayoH kAminIvAsya sAmi nmraa'nnessytii|| gommaTeza digdarzana Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ reje sa tadavastho'pi tapo duzcaramAcaran / kAmIva muktikAminyAM spRhayAluH kRzIbhavan / / tapastanUnapAttApa saMtaptasyAsya kevalam / zarIramazuSannovaMzoSaM karmApyazarmadam / / ___ arthAt kandhoM paryanta laTakatI huI kezarUpI latAoM ko dhAraNa karane vAle ve bAhubalI munirAja aneka kAle so ke samUha ko dhAraNa karane vAle haricandana vRkSa kA anukaraNa kara rahe the| phUlI huI vAsantIlatA apanI zAkhArUpI bhujAoM ke dvArA unakA gAr3ha AliMgana kara rahI thI aura usase ve aise jAna par3ate the mAno hAra liye hue koI sakhI hI apanI bhujAoM se unakA AliMgana kara rahI ho| jisake komala patte vidyAdharoM ne apane hAtha se tor3a liye haiM aisI vaha vAsantI latA unake caraNoM para par3akara sUkha gayI thI aura aisI mAlUma hotI thI mAno kucha namra hokara anunaya karatI huI koI strI hI pairoM para par3I ho| aisI avasthA hone para bhI ve kaThina tapazcaraNa karate the jisase unakA zarIra kRza ho gayA thA aura usase aise jAna par3ate the mAno muktirUpI strI kI icchA karatA huA koI kAmI hI ho| taparUpI agni ke santApa se santapta hue bAhubalI kA kevala zarIra hI khar3e-khar3e nahIM sUkha gayA thA kintu duHkha denevAle karma bhI sUkha gaye the arthAt naSTa ho gaye the| ugra aura mahAuna tapa se bhagavAn gommaTeza atyanta kRza ho gae the| unhoMne dIpta, taptaghora, mahAghora nAma ke tapazcaraNa kie the| ina tapoM se munirAja bAhubalI aise suzobhita ho rahe the jaise meghoM ke AvaraNa se nikalA huA sUrya apanI kiraNoM se jagat ko prakAzavAna kara detA hai| unakI tapazcaryA ke prabhAva se paraspara virodha bhAva rakhane vAle jaMgala ke prANiyoM meM bhI sadbhAva bana gayA thaa| AcArya jinasena ke zabdoM meM virodhino'pyamI muktavirodha svaramAsitAH / tasyopAMghIbhasiMhAdyAH zazaMsurvaibhavaM muneH| jarajjambUkamAghrAya mastake vyAghradhenukA / svazAvanivizeSa tAmapIpyat stnymaatmnH|| kariNo hariNArAtInanvIyuH saha yUthapaiH / stanapAnotsukA bhejuH kariNI: siMhapotakAH / / kalamAn kalabhAMkAramukharAn nakharaiH khraiH| kaNThIravaH spRzan kaNThe nAbhyanandi na yUthapaiH / / (AdipurANa, parva 36/165-168) arthAt unake caraNoM ke samIpa hAthI, siMha Adi virodhI jIva bhI paraspara kA vaira-bhAva chor3akara icchAnusAra uThate-baiThate the aura isa prakAra ve munirAja ke aizvarya ko sUcita karate the| hAla kI byAyI huI siMhanI bhaise ke bacce kA mastaka sUMghakara use apane bacce ke samAna apanA dUdha pilA rahI thii| hAthI apane jhuNDa ke mukhiyoM ke sAtha-sAtha siMhoM ke pIche-pIche jA rahe the aura stana ke pIne meM utsuka hue siMha ke bacce hathiniyoM ke samIpa pahuMca rahe the / bAlakapana ke kAraNa madhura-zabda karate hue hAthiyoM ke baccoM ko siMha apane paine nAkhUnoM se unakI garadana para sparza kara rahA thA aura aisA karate hue usa siMha ko hAthiyoM ke saradAra bahuta hI acchA samajha rahe the-usakA abhinandana kara rahe the| bhagavAn bAhubalI ke lokottara tapa ke puNya svarUpa tiryaMca jIvoM ke hRdaya meM vyApta ajJAnAndhakAra naSTa ho gayA thaa| jaMgala ke krUra jIva zAnti sudhA kA amRtapAna kara ahiMsaka ho gae the| bhagavAn gommaTeza ke caraNoM ke samIpa ke chidroM meM se kAle phaNa vAle nAgarAjoM kI lapalapAtI huI jihvAoM ko dekhakara prAtaHsmaraNIya AcArya jinasena ko bhagavAn kI pUjA ke nimitta nIla kamaloM se paripUrita pUjA kI thAlI kI sahasA smRti ho AIupAGa ghri bhoginAM bhogavinIlaya'rucanmuniH / vinyastairarcanAyeva nIlarutpaladAmakaiH / (AdipurANa, parva 36/171) divya tapomUrti gommaTeza svAmI kI satata sAdhanA jana-jana kI AsthA kA kendra rahI hai| bhagavAn bAhubalI ke taporata rUpa se abhibhUta kannaDa kavi govinda pai bhAva-vihvala avasthA meM prazna kara baiThate haiM-'tuma dhUpa meM murajhAte nahIM, ThaNDa meM ThiThurate nahIM, varSA se Tapakate nahIM, tumhAre vivAha meM dizArUpI suhAginoM ne tumhAre Upara nakSatra-akSata barasAe, candra aura sUrya kA seharA tumhAre sira para rakhA, megha-dundubhi ke sAtha bijalI se tumhArI AratI utArI, nityatA-vadhU AturatA se tumhArI pratIkSA kara rahI hai ! A~kheM kholakara dekhate kyoM nahIM? he gommaTezvara !' (ra0 zrI. mugali, kannaDa sAhitya kA itihAsa, pR0 226) cakravartI samrATa bharata ne tapomUrti bAhubalI svAmI dvArA eka varSa kI avadhi ke lie dhAraNa kie gae pratimAyoga vrata kI samApana velA ke avasara para mahAmuni bAhubalI ke yazasvI caraNoM kI pUjA kii| pUjA ke samaya zrI gommaTasvAmI ko kevalajJAna ho gyaa| yaha prasanna citta samrAT bharata kA kitanA bar3A ahobhAgya thA ! unheM bAhubalI svAmI ke kevalajJAna utpanna hone ke pahale aura pIche---- donoM hI samaya munirAja bAhubalI kI vizeSa pUjA kA avasara prApta huaa| samrATa bharata ne kevalajJAna unpanna hone se pahale jo pUjA kI thI vaha apanA aparAdha naSTa karane ke lie kI thI aura kevalajJAna hone ke bAda jo vizeSa pUjA kI vaha kevalajJAna kI utpatti ke anubhava ke lie kI thii| AcArya jinasena ke anusAra samrATa bharata dvArA kevalajJAnI bAhubalI kI bhaktipUrvaka kI gaI arcanA kA zabdoM meM varNana nahIM kiyA jA sktaa| AcAryaratna zrI dezabhUSaNa jI mahArAja abhinandana grantha Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samrATa bharata aura bAhubalI ke aTUTa prema saMbaMdha kA vivaraNa dete hue unhoMne likhA hai svajanmAnugamo'styeko dhrmraagstthaa'prH| janmAntarAnubandhazca premabandho'tinirbharaH / / ityekazo'pyamI bhaktiprakarSasya prayojakAH / teSAM nu sarvasAmagrI kAM na puSNAti satkriyAm / (AdipurANa, parva 36 / 160-61) arthAt prathama to bAhubalI bharata ke choTe bhAI the, dUsare bharata ko dharma kA prema bahuta thA, tIsare una donoM kA anya aneka janmoM se saMbaMdha thA, aura cauthe una donoM meM bar3A bhArI prema thaa| isa prakAra ina cAroM meM se eka-eka bhI bhakti kI adhikatA ko bar3hAne vAle haiM, yadi yaha saba sAmagrI eka sAtha mila jAye to vaha kauna-sI uttama kriyA ko puSTa nahIM kara sakatI arthAt usase kauna-sA acchA kArya nahIM ho sakatA? . samasta pRthvI para dharma sAmrAjya kI sthApanA karane vAle cakravartI samrATa bharata ko isa sanAtana rASTra kI sAMskRtika sampadA - Atmavaibhava se zrImaMDita siddha puruSa ke rUpa meM jAnA jAtA hai| isIlie unheM 'rAjayogI' ke rUpa meM bhI smaraNa kiyA gayA hai| dharmaprANa bharata ne jinendra bAhubalI ke jJAna kalyANaka kI bhaktipUrvaka ratnamayI pUjA kI thii| unhoMne ratnoM kA argha banAyA, gaMgA ke jala kI jaladhArA dI, ratnoM kI jyoti ke dIpaka car3hAye, motiyoM se akSata kI pUjA kI, amRta ke piNDa se naivedya arpita kiyA, kalpavRkSa ke Tukar3oM (cUrNI) se dhUpa kI pUjA kI, pArijAta Adi devavRkSoM ke phUloM ke samUha se puSpoM kI arcA kI, aura phaloM ke sthAna para ratnoM sahita samasta nidhiyA~ car3hA diiN| isa prakAra unhoMne ratnamayI pUjA kI thii| samrATa bharata kI bhaktiparaka ratnamayI pUjA ke uparAnta svarga ke devoM ne bhagavAn gommaTadeva kI vizeSa pUjA kii| kevalajJAnalabdhi ke samaya aneka atizaya prakaTa hue, jaise-sugandhita vAyu kA saMcaraNa , devadundubhi, puSpavRSTi, chatratraya, caMvaroM kA DulanA, gandha kuTI Adi kA svayameva prakaTa ho jaanaa| AcArya jinasena ke anusAra bhagavAn bAhubalI ke nAma ke akSara smaraNa meM Ate hI prANiyoM kA samUha pavitra ho jAtA hai| unake caraNoM ke pratApa se saryoM ke muMha ke ucchavAsa se nikalatI huI viSa kI agni zAnta ho jAtI hai| taponidhi bhagavAn gommaTeza kI virAT pratimA kI saMsthApanA kI sahasrAbdI ke upalakSya meM 1981 ke mahAmastakAbhiSeka ke avasara para bhAratIya DAka va tAra vibhAga ne eka bahuraMgI DAka-TikaTa prakAzita karake bhagavAn gommaTeza kI mukti-sAdhanA ke prati rASTra kI zraddhA ko abhivyakta kiyA thaa| apane isI vaiziSTya ke kAraNa bhagavAn gommaTeza zatAbdiyoM se jana-jana kI bhAvanAoM ke pratinidhi rUpa meM sampUjita haiN| AcArya puSpadanta ne lagabhaga 1000 varSa pUrva satya hI kahA thA ki bhagavAn gommaTezvara ke pavitra jIvana kI gAthA parvata kI guphAoM taka meM gAyI jAtI hai-maMdarakaMdarataM gAiya jasa! jana purANa zAstroM meM bhagavAn bAhubalI ke prakaraNa meM kucha vivAdAspada sandarbho kA ullekha milatA hai / AcArya kundakunda ke bhAva pAhuDa' kI gAthA saM0 44 meM bAhubalI kA ullekha isa prakAra milatA hai-"he dhIra-vIra, dehAdi ke sambandha se rahita kintu mAna-kaSAya se kaluSita bAhubalI svAmI kitane kAla taka AtApana yoga meM sthita rahe ?" zvetAmbara sAhitya meM taporata bhagavAn bAhubalI meM zalya bhAva kI vidyamAnatA mAnI gaI hai| zvetAmbara sAhitya ke anusAra bAhubalI dIkSA lekara dhyAnastha ho gae aura yaha nizcaya kara liyA ki kaivalya prApta kie binA bhagavAn RSabhadeva ke samavazaraNa meM nahIM jaauuNgaa| tIrthaMkara RSabhadeva ke samavazaraNa meM jAne para bAhubalI ko apane se pUrva ke dIkSita choTe bhAiyoM ko namana karanA pdd'taa| aisI sthiti meM unheM sarvajJa hone ke uparAnta hI bhagavAn ke samavazaraNa meM jAnA zreyaskara lagA hogaa| jaina purANa zAstra meM uparokta dhAraNAoM ke mUla srota kI prAmANika jAnakArI upalabdha nahIM hai| kintu AcArya raviSeNa kRta 'padmapurANa', mahAkavi svayambhU kRta 'paumacariu', AcArya jinasena kRta 'harivaMzapurANa', AcArya jinasena kRta 'AdipurANa' aura mahAkavi puSpadanta kRta 'mahApurANa' kA pArAyaNa karane se taporata bhagavAn bAhubalI meM zalyabhAva kI vidyamAnatA svayameva nirasta ho jAtI hai tato bhrAtrA samaM vairamavabudhya mhaamnaaH| saMprApto bhogavairAgyaM paramaM bhujvikrmii|| saMtyajya sa tato bhogAn bhUtvA nirvastrabhUSaNaH / varSa pratimayA tasthau meruvantiHprakampakaH / / valmIkavivarodhAtairatyupraiH sa mhorgaiH| zyAmAdInAM ca vallIbhi: veSTitaH prApa kevalam / / (padmapurANa parva 4/74-76) AcArya raviSeNa ke anusAra udAracetA bAhubalI bhAI ke sAtha vaira kA kAraNa jAnakara bhogoM se virakta ho gae aura eka varSa ke lie meru parvata ke samAna niSprakampa khar3e rahakara pratimA yoga dhAraNa kara liyaa| unake pAsa aneka vAmiyAM laga gaIM jinake biloM se nikale gommaTeza digdarzana 53 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hue vizAla sarpoM aura latAoM ne unheM veSTita kara liyA aura antataH isI dazA meM unheM kevalajJAna prApta ho gayA / mahAkavi svayaMbhU paumacariu (saMdhi 4 / 12) meM bAhubalI svecchA se tapovana meM jAte haiM arthAt isa pRthvI se kyA ? maiM mokSa kI samArAdhanA karUMgA, jisase acala, ananta aura zAzvata sukha milatA hai| bAhubalI ne niHzalya hokara jinaguru kA dhyAna kiyA aura paMcamuSTiyoM se kezalocana kiyaa| bAhuvalI donoM hAtha lambe kara eka varSa taka meruparvata kI taraha acala aura zAnta citta hokara khar3e rhe| mahAkavi svayaMbhU ne sandhi 4 / 13 meM taporata bAhubalI meM thor3I-sI kaSAya arthAt bharatabhUmi para khar3e rahane kA parijJAna, kA ullekha kiyA hai, zalya kA nahIM / AcArya jinasena kRta 'harivaMzapurANa' ( sarga 11 / 68 ) meM bAhubalI ke eka varSa ke pratimAyoga kA ullekha milatA hai / isI padya meM bAhubalI ke kailAza parvata para tapasyA karane kA ullekha bhI AyA hai| jaina purANoM meM harivaMza purANa hI ekamAtra aisA grantha hai jisameM bharata evaM bAhubalI ke yuddha kI nizcita saMgrAma bhUmi arthAt vitatA nadI ke pazcima bhAga kA ullekha milatA hai / sambhavatayA harivaMzapurANakAra ne aisA likhate samaya kisI prAcIna kRti kA AdhAra liyA hogaa| bAhubalI ke kailAza parvata para tapasyA karane ke ullekha se yaha siddha ho jAtA hai ki taporata bAhubalI meM zalya-bhAva kI vidyamAnatA paravartI lekhakoM kI kalpanA mAtra hai / mahAkavi puSpadanta ne 'mahApurANa' (18/5/8) meM bAhubalI ke kailAza parvata para tapasyA karane kA ullekha isa prakAra kiyA hai--' gae kelAsu parAyara bhayubali / ' unhoMne bAhubalI ke caritra kI vizeSatA meM 'khAvikhama bhUsa guNAvaMta' 'aura 'paI jiti banA vikhamabhAveM jaisI kAvyAtmaka sUktiyAM likhakara unheM guNavAnoM meM sarva evaM nAbhUSaNa ke rUpa meM samApta kiyA hai| AcArya jinasena ne AdipurANa (parva (36 / 137) meM satya hI kahA hai ki taporata bAhubalI svAmI rasagaurava zabdagaurava aura Rdvigaurava se yukta the atyanta niHzalya the aura daza dharmo ke dvArA unheM mokSamArga meM dRr3hatA prApta ho gaI thii| isa prakAra uparokta pAMcoM jaina purANoM ke tulanAtmaka vivecana se yaha siddha hotA hai ki taporata bAhubalI meM zalya bhAva nahIM thA / ki AeM sAhami parama-mo jahala acalu aNantu so || susillu kareMvi jiNu guru bhaNevi / thiu paJca muTThisireM lou devi / / oladiya-kara ekku vari anilu acalu girimeha sarimu / / bhagavAn bAhubalI kA kathAnaka jaina samAja meM atyadhika lokapriya rahA hai| jaina dharma kI paurANika racanAoM meM bAhubalI svAmI kA prakaraNa bahulatA se milatA hai| prArambhika racanAoM meM yaha kathAnaka saMkSepa meM diyA gayA hai aura paravartI racanAoM meM isakA kramazaH vistAra hotA gayA / bhagavAn bAhubalI ko dhIra-vIra udAtta nAyaka mAnakara aneka svatantra granthoM kI racanA huI hai| Adhunika kannaDa bhASA ke agraNI sAhityakAra zrI jI0 pI0 rAjaratnam ne gommaTa sAhitya kI vizeSa rUpa se grantha-sUcI taiyAra kI hai, jisameM katipaya aise baccoM kA ullekha hai, jinakI jAnakArI abhI bhI apekSita hai| saMskRta evaM prAkRta bhASA meM nibaddha 'ananta ve madhura' aura 'cArucandramA' se prAyaH adhikAMza vidvAn aparicita haiM / paurANika mAnyatAoM meM bhagavAn bAhubalI ke svarUpa ke vizada vivecana ke lie bAhubalI sAhitya kA manthana atyAvazyaka hai / udAharaNa ke lie AcArya raviSeNa ( I0 643-680) ne 'padmapurANa' ( parva 4 /77) meM bhagavAn bAhubalI ko isa avasarpiNI kAla kA sarvaprathama mokSagAmI batalAyA hai tataH zivapadaM prApadAyuSaH karmaNaH kSaye / prathamaM so'vasarpiNyAM muktimArga vyazodhayat // isake viparIta bhagavAn bAhubalI ke kathAnaka ko janamAnasa meM pratiSThita karAne meM agraNI AcArya jinasena ne bhagavAn RSabhadeva ke puSa sarvajJa anantavIrya ko isa avasarpiNI yuga meM mokSa prApta karane ke lie saba meM agragAmI ( sarvaprathama mokSagAmI) batalAyA hai- "sabuddho'nantabIena sarve'pi tApasAstapasi sthitAH bhaTTArakAn saMbudaya mahA prAyAjyamAsthitAH" (AdipurANa, parva 24 / 101) jaina purANa zAstra meM isa prakAra kI samasyAoM ke samAdhAna ke lie gambhIra adhyayana apekSita hai / bhagavAn bAhubalI ko isa avasarpiNI yuga kA sarvaprathama mokSagAmI svIkAra karane ke kucha kAraNa yaha ho sakate haiM ki bAhubalI kA kathAnaka Adi yuga se jana-jana kI jijJAsA evaM manana kA viSaya rahA hai| jaina purANoM meM prAyaH paramparA rUpa meM bhagavAn RSabhadeva kI vandanA kI paripATI calI A rahI hai / isa paddhati kA anukaraNa karate hue prAyaH sabhI purANakAroM evaM kaviyoM ne tIrthaMkara RSabhadeva kI vandanA ke sAtha bhArata evaM bAhubalI prakaraNa kA ullekha kiyA hai| bhagavAna bAhubalI kI tapazcaryA kevalajJAna labdhi aura mokSa kA prAyaH sabhI purANoM meM bahulatA se ullekha milatA hai / bAhubalI prathama kAmadeva the aura unhoMne cakravartI bharata se pahale mokSa prApta kiyA thaa| isI kAraNa unheM sarvaprathama mokSagAmI bhI kahA jAtA hai| 54 1 AcArya ratna zrI dezabhUSaNa jI mahArAja abhinandana grantha Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cakravartI samrAT bharata dvArA podanapura sthita bhagavAn bAhubalI kI 525 dhanuSa UMcI svarNa nirmita pratimA kA AkhyAna zravaNabelagola sthita bhagavAn gommaTeza kI aitihAsika mUrti ke nirmANa kA mukhyAdhAra hai| isa luptaprAya tIrtha kA gommaTadeva se vizeSa sambandha rahA hai / ajeya senApati cAmuNDarAya dvArA zravaNabelagola meM bhagavAn bAhubalI kI pratimA ke nirmANa se pUrva ke jaina sAhitya meM podanapura kI sukha-samRddhi kA ullekha bahulatA se milatA hai| isa mahAn tIrtha ke mAhAtmya ko dekhate hue pUjyapAda devanandi (lagabhaga 500 I0)ne nirvANabhakti (tIrthavandanA saMgraha, padya 26) meM isa tIrtha kI gaNanA siddha kSetra meM kI hai| yadi nirvANa bhakti kA yaha aMza prakSipta nahIM hai to podanapura kI gaNanA nizcaya hI prAcIna tIrthakSetroM meM kI jA sakatI hai| eka janazruti ke anusAra cakravartI samrATa bharata ne apane anuja bAhubalI kI tapazcaryA evaM mokSasAdhanA ke upalakSya meM bhagavAna gommaTeza kI rAjadhAnI podanapura meM bAhubalI ke AkAra kI 525 dhanuSa UMcI svarNa pratimA banavAI thii| kAlAntara meM pratimA ke nikaTavartI kSetra meM kukkuTa soM kA vAsa ho gayA aura mUrti kA nAma kukkuTezvara par3a gyaa| kAlAntara meM mUrti lupta ho gaI aura usake darzana kevala dIkSita vyaktiyoM ke lie mantra zakti se prAppa raha gye| jainAcArya jinasena (AdipurANa ke racayitA se bhinna lokakathAoM meM ullikhita anya) ke mukhAravinda se bhagavAn bAhubalI kI mUrti kA varNana sunakara senApati cAmuNDarAya kI mAtA kAlaladevI ne mUrti ke darzana kI pratijJA kii| apanI dharmaparAyaNA pattI ajitAdevI se mAtA kI pratijJA ke samAcAra ko jAnakara cAmuNDarAya parivAra janoM ke sAtha bhagavAn gommaTeza kI mUrti ke darzanArtha cala die| mArga meM unhoMne zravaNabelagola ke darzana kie| rAtri ke samaya unheM padmAvatI devI ne svapna meM kahA ki kukkuTa sarpo ke kAraNa podanapura ke bhagavAn gommaTeza ke darzana sambhava nahIM haiM kintu tumhArI bhakti se prasanna hokara bhagavAn gommaTeza tumheM indragiri kI pahAr3I para darzana deNge| cAmuNDarAya kI mAtA kAlaladevI ko bhI aisA hI svapna aayaa| senApati cAmuNDarAya ne snAna-pUjana se zuddha hokara candragiri kI eka zilA se dakSiNa dizA kI tarapha mukha karake eka svarNabANa chor3A jo bar3I pahAr3I (indragiri) ke mastaka kI zilA meM jAkara lgaa| bANa ke lagate hI bhagavAn gommaTezvara kA mukha maMDala prakaTa ho gyaa| taduparAnta senApati cAmuNDarAya ne kuzala zilpiyoM ke sahayoga se agaNita rAzi vyaya karake bhagavAn gommaTeza kI vizvavikhyAta pratimA kA nirmANa kraayaa| mUrti ke bana jAne para bhagavAn ke abhiSeka kA vizeSa Ayojana kiyA gyaa| abhiSeka ke samaya eka Azcarya yaha huA ki senApati cAmuNDarAya dvArA ekatrita vizAla dugdha rAzi ke rikta ho jAne para bhI bhagavAn gommaTeza kI mUrti kI jaMghA se nIce ke bhAga para dugdha gaMgA nahIM utara paaii| abhiSeka apUrNa raha gyaa| aisI sthiti meM cAmuNDarAya ne apane guru ajitasena se mArgadarzana kI prArthanA kii| AcArya ajitasena ne eka sAdhAraNa vRddhA nArI gullikAyAjji ko bhaktipUrvaka 'gullikAyi'(phala kA kaTorA) meM lAe gae dUdha se bhagavAn kA abhiSeka karane kI anumati de dii| mahAn gullikAyAjji dvArA phala ke kaTore meM alpamAtrA meM lAe gae dUdha kI dhAra se pratimA kA sarvAMga abhiSeka sampanna ho gayA aura senApati cAmuNDarAya kA mUrti-nirmANa kA darpa bhI dUra ho gyaa| bhagavAn gommaTeza kI sAtizayayukta pratimA ke nirmANa sambandhI loka sAhitya meM aitihAsika tathyoM kA samAveza ho gayA hai| bhaktiparaka sAhitya athavA dantakathAoM se itihAsa ko pRthak kara pAnA sambhava nahIM hotaa| udAharaNa ke lie indragiri para senApati cAmuNDarAya dvArA bhagavAn gommaTeza ke vigraha kI sthApanA ke uparAnta bhI zrI madanakIti (12vIM zatAbdI) ne podanapura sthita bhagavAna gommaTeza kI pratimA ke atizaya kA camatkArapUrNa varNana isa prakAra kiyA hai pAdAMguSThanakhaprabhAsu bhavinAmAbhAnti pazcAd bhavAH / yasyAtmIyabhavA jinasya purata: svasyopavAsapramAH / / adyApi pratibhAti podanapure yo vandyavandyaH sa vai / devo bAhubalI karotu balavad digvAsasAM zAsanam // (madanakIti, tIrtha vandana saMgraha, pR0 3) kavi ke anusAra podanapura ke bhagavAn bAhubalI ke caraNanakhoM meM bhaktoM ko apane pUrva bhavoM ke darzana hote haiN| isa sambandha meM kavi kI rocaka kalpanA yaha hai ki darzakoM ko usake vratoM kI saMkhyA ke anusAra hI pUrva bhavoM kA jJAna ho pAtA hai| merI nijI dhAraNA hai ki indragiri sthita bhagavAn bAhubalI kI kalAtmaka pratimA kA nirmANa anAyAsa hI nahIM ho gayA / isa prakAra ke bhavya nirmANa meM zatAbdiyoM kI sAdhanA eva vicAra maMthana kA yoga hotA hai| dakSiNa bhArata meM rASTrakUTa zAsana ke antargata mahAn dharmaguru AcAryapravara vIrasena, jinasena aura gaNabhadra ne zrata sAhitya evaM jaina dharma kI apUrva sevA kI hai| ina mahAn AcAryoM kI satata sAdhanA evaM adhyavasAya se jaina siddhAnta grantha evaM paurANika sAhitya kA rASTravyApI pracAra-prasAra huaa| paramapratApI rASTrakUTa nareza amoghavarSa (prathama) kI AcArya vIrasena evaM jinasena meM ananya bhakti thii| AcArya jinasena svAmI ne jIvana ke uttarArddha meM AdipurANa kI racanA kI / AdipurANa gommaTeza digdarzana Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke 42 parva pUrNa hone para unakA samAdhimaraNa ho gyaa| samAdhimaraNa se pUrva hI unhoMne bhagavAn bAhubalI se sambandhita parva 34, 35 aura 36 kA praNayana kara liyA thaa| bhagavAn bAhubalI ke caraNoM meM apanI AsthA kA arghya samarpita karate hue unhoMne (parva36/212) meM bhagavAn gommaTezvara kI vandanA karate hue kahA thA ki yogirAja bAhubalI ko jo puruSa hRdaya meM smaraNa karatA hai usakI antarAtmA zAnta ho jAtI hai aura vaha nikaTa bhaviSya meM jinendra bhagavAn kI aparAjeya vijayalakSmI (mokSamArga) ko prApta kara letA hai jagati jayinamenaM yoginaM yogivarya radhigatamahimAnaM mAnitaM mAnanIyaiH / smarati hRdi nitAntaM ya: sa zAntAntarAtmA bhajati vijayalakSmImAzu jainImajayyAm / / AcArya jinasena apane yuga ke paramaprabhAvaka dharmAcArya the| tatkAlIna dakSiNa bhArata ke rAjyavaMzoM evaM janasAdhAraNa meM unakA vizeSa prabhAva thA / zaktizAlI rASTrakUTa nareza amoghavarSa (prathama) ne sambhavatayA unhIM ke prabhAva se jIvana ke antima bhAga meM digambarI dIkSA lI thii| aise mahAn AcArya evaM kavi ke mAnasa paTala para aMkita bhagavAn bAhubalI kI vizAla pratimA ko mUrta rUpa dene kA vicAra jaina dharmAvalambiyoM meM nizcita rUpa se AyA hogaa| dharmaparAyaNa samrATa amoghavarSa (prathama) kA apane adhInastha rAjA baMkeya se vizeSa sneha thaa| udAra samrATa ne rAjA baMkeya dvArA nirmita jinamandira ke lie talemura gAMva kA dAna bhI kiyA thA / jaina dharma parAyaNa rAjA baMkeya ne apane pauruSa se baMkApura nAma kI rAjadhAnI banAI jo kAlAntara meM jaina dharma kA eka pramukha sAMskRtika kendra bana gayI / samrAT amoghavarSa (prathama) ke putra akAla varSa aura rAjA baMkeya ke putra lokAditya meM pragAr3ha maitrI thii| samrATa akAlavarSa ke rAjyakAla meM rAjA lokAditya kI sAkSI meM uttara purANa ke pUrNa ho jAne para mahApurANa kI vizeSa pUjA kA Ayojana huaa| uttarapurANa kI pIThikA ke AzIrvacana meM kahA gayA hai-mahApurANa ke cintavana se zAnti, samRddhi, vijaya, kalyANa Adi kI prApti hotI hai / ataH bhaktajanoM ko isa grantharAja kI vyAkhyA, zravaNa, cintavana pUjA, lekhana kArya Adi kI vyavasthA meM ruci lenI cAhie / paravartI rASTrakUTa narezoM evaM gaMgavaMzIya zAsakoM meM vizeSa sneha sambandha rahA hai| rASTrakUTa nareza indra caturtha kA gaMgavaMzIya rAjA mArasiMha ne abhiSeka kiyA thaa| rAjA indra caturtha ne jIvana ke antima bhAga meM sallekhanA dvArA zravaNabelagola meM Atmotsarga kiyaa| gaMgavaMzIya rAjA mArasiMha ne baMkApura meM AcArya ajitasena ke nikaTa tIna dina taka upavAsa rakhakara samAdhimaraNa kiyA thaa| baMkApura ke sAMskRtika kendra kI gatividhiyoM kA niyamana AcArya ajitasena ke yazasvI mArgadarzana meM hotA thaa| unake agAdha pAMDitya ke prati dakSiNa bhArata ke rAjyavaMzoM meM vizeSa sammAna bhAva thaa| gaMgavaMzIya rAjA mArasiMha, rAjA rAcamalla (caturtha), senApati cAmuNDarAya evaM mahAkavi ranna unake pramukha ziSya the| AcArya jinasena kI preraNA se sthApita baMkApura ke sAMskRtika kendra meM mahApurANa ke mahAtapI bAhubalI bhagavAn kI taporata virAT mUrti ke nirmANa kA vicAra nirantara cala rahA thaa| senApati cAmuNDarAya ne apane pratApI zAsaka rAjA mArasiMha kI samAdhi ke samaya sambhavatayA bhagavAn bAhubalI kI vizAla pratimA ke nirmANa kA svapna liyA hogaa| dakSiNa bhArata ke zilpiyoM ko saMgaThita karane meM jaina dharma ke yApanIya saMgha kI prabhAvazAlI bhUmikA rahI hai| isa mahAn mUrti ke nirmANa kI saMkalpanA meM AdipurANa ko sAkAra karane ke lie samartha AcArya ajitasena aura AcArya nemicandra siddhAnta cakravartI kA varadahasta senApati cAmuNDarAya ko upalabdha thaa| AcArya jinasena kI parikalpanA se bhagavAn gommaTezvara kA prabala pASANa para murtyAMkana Arambha ho gyaa| AcAryadvaya-ajitasena evaM nemicandra kI kRpA se bhagavAn gommaTeza kI lokottara mUrti kA nirmANa sambhava huA aura isa prakAra aparAjeya senApati cAmuNDarAya kI dhanalakSmI bhagavAn gommaTeza ke caraNoM meM sArthaka huI / mAtA gallikAyAjji ko bhagavAn gommaTezvara ke mastakAbhiSeka ke avasara para asAdhAraNa gaurava dene meM bhI sambhavatayA kucha aitihAsika kAraNa rahe haiM / dakSiNa bhArata meM yApanIya saMgha ke AcAryoM kA aneka rAjyavaMzoM evaM janasAdhAraNa para apane asAdhAraNa kRtitva kA prabhutva rahA hai| kannaDa bhASA ke prArambhika abhilekhoM meM yApanIya saMgha ke sAdhuoM kA anekazaH ullekha milatA hai| isa sampradAya meM aneka pratibhAzAlI AcArya evaM kavi hue haiM, jinhoMne saMskRta, prAkRta, kannaDa Adi bhASA meM zatAdhika pratiSThita granthoM kI racanA kI hai| yApanIya saMgha ke udAra AcArya lokajIvana ke prati unmukha rahe haiN| pariveza se digambara rahate hue bhI ve nArI mukti ke pakSadhara the| sambhavatayA inhIM AcAryoM ke sAMskRtika prabhAva se dakSiNa bhArata meM nArI jAti ko pUjA-anuSThAna meM vizeSa gaurava prApta huaa| bhagavAna gommaTeza ke mahAmastakAbhiSeka meM gallikAyAjji kA abhiSeka jala samagra nArI jAti ke bhakti bhAva kA pratIka hai| bhagavAn gommaTezvara ke vigraha ke yazasvI nirmAtA rAjA cAmuNDarAya aneka yuddhoM ke vijetA the| unhoMne apane svAmI rAjA mArasiMha evaM rAjA rAcamalla (caturtha) ke lie aneka yuddha kie the| unake parAkrama se zatru bhayabhIta ho jAte the| tyAgabrahmadeva stambha para utkIrNa eka AcAryaratna zrI dezabhUSaNa jI mahArAja abhinandana grantha Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pASANa lekha (106/281) meM unake kula evaM vijaya abhiyAnoM kA aitihAsika vivaraNa isa prakAra milatA hai brahma-kSatra-kulodayAcala-zirobhUSAmaNi numAn / brahma-kSatrakulAbdhi-varddhana-yazo-rocissudhA-dIdhitiH / brahma-kSatra-kulAkarAcala-bhava-zrI-hAra vallImaNi: brhm-ksstr-kulaagnicnnddpvnshcaavunnddraajo'jni| kalpAnta-kSubhitAbdhi-bhISaNa-balaM pAtAlamallAnujam jetuM vajviladevamudyatabhujasyendra-kSitIndrAjJayA / patyupazrI jagadekavIra napaterjaMtra-dvipasyAgrato dhAvaddantini yatra bhagnamahitAnIkaM mRgAnIkavat / asmin dantini danta-vajra-dalita-dviT-kumbhi-kumbhopale vIrottaMsa-puroniSAdini ripa-vyAlAMkuze ca tvayi / syAtkonAma na gocarapratinapo madbANa-kRSNoragagrAsasyeti nolambarAjasamare yaH zlAghita: svaaminaa| khAta:kSAra-payodhirastu paridhizcAstu trikUTarapurI laMkAstu pratinAyako'stu ca surArAtistathApi kSame / taM jetuM jagadekavIra-nRpate tvattejase tikSaNAnniyUMDhaM raNasiMga-pAtthiva-raNe yenojjitaM gajjitam / vIrasyAsya raNeSu bhUriSu vaya kaNThagrahotkaNThayA taptAsamprati labdha-nivRtirasAstvatkhaDga-dhArAmbhasA / kalpAntaM raNaraMgasiMga-vijayI jIveti nAkAMganA gIrvANI-kRta-rAja-gandha-kariNe yasmai vitIrNAziSaH / AkraSTuM bhuja-vikramAdabhilaSana gaMgAdhirAjya-zriyaM yenAdau cldNk-gNgnRptilaabhilaassiikRtH| kRtvA vIra-kapAla-ratna-caSake vIra-dviSazzoNitam pAtuM kautukinazca konnp-gnnaa:puurnaabhilaassiikRtaaH| dharmaparAyaNa mAnanIya zrI hargaDe jI (lagabhaga I0 1200) ne isI stambha para yakSa devatA kI mUrti kA nirmANa karAne ke lie isa durlabha abhilekha ko tIna ora se ghisavA diyaa| kintu zrI hargaDe jI ke isa bhaktiparaka anuSThAna ke kAraNa isa zilAlekha ke mahattvapUrNa aMza lupta ho gae haiM / pariNAmasvarUpa jaina samAja mahAn senAnAyaka cAmuNDarAya aura gommaTa vigraha ke nirmANa kI prAmANika jAnakArI se vaMcita raha gayA hai| cAmuNDarAya ke putra AcArya ajitasena ke ziSya jinadevaNa ne lagabhaga 1040 I0 meM zravaNabelagola meM eka jaina mandira (abhilekha 67 (121) ) banavAkara apane yazasvI pitA kI bhAMti bhagavAn gommaTeza ke caraNoM meM zraddhA arpita kI thii| AcArya ajitasena kI yazasvI ziSya paramparA kanakanandi, narendrasena (prathama), trividhacakrezvara, narendrasena, jinasena aura ubhayabhASA cakravartI malliSeNa kI zravaNabelagola ke vikAsa evaM saMrakSaNa meM ruci rahI hai| zravaNabelagola sthita bhagavAn gommaTasvAmI kI nayanAbhirAma pratimA apane nirmANakAla se hI jana-jana kI AsthA ke pratIka rUpa meM sampUjita rahI hai| eka lokakathA ke anusAra svarga ke indra evaM devagaNa bhI isa advitIya pratimA kI bhuvanamohinI chavi ke darzana ke nimitta bhakti bhAva se pRthvI kI parikramA karate haiN| bhagavAn gommaTasvAmI ke vigraha ke nirmANa meM agraNI siddhAntacakravartI AcArya nemicandra ne karmakANDa kI gAthA saM0666 meM bhagavAn bAhubalI svAmI kI vizAla pratimA ke lokottara svarUpa kA pratipAdana karate hue kahA hai ki use sarvArthasiddhi ke devoM ne aura sarvAvadhi-paramAvadhijJAna ke dhArI yogiyoM ne dUra se dekhaa| indragiri para sthita bhagavAn gommaTeza kI taporata pratimA ke caraNoM meM apanI bhakti kA arghya samarpita karate hue AcAryazrI nemicandra ne kahA hai-- gommaTeza digdarzana 57 Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arthAt samasta upAdhiyoM se mukta hokara dhanadhAma Adi sampUrNa parigraha ko chor3akara mada-moha Adi vikAroM ko nirasta karake, sukhada samabhAva se paripUrita ho, jinhoMne eka varSa kA upavAsa kiyA, una bhagavAn gomTezvara kA maiM nitya namana karU~ / upAhimuttadhanadhAma bajjiyaM, susamma maya mohahArayaM / vasseya pajjaMtamuvavAsa- juttaM, vaM gomaTesa paNamAmi zivaM / (gommaTesa-budi, pada saM08) dakSiNa bhArata meM karnATaka rAjya ke udAra hoyasala vaMzI narezoM ke rAjyakAla meM jainadharma kA vizeSa saMrakSaNa huA / hoyasala nareza rAjA vinayAditya kA samaya bhAratIya itihAsa meM 'jaina mandiroM ke nirmANa kA svarNayuga' mAnA jAtA hai / zravaNabelagola se prApta eka abhilekha [ lekha saM0 53 (143) ] meM kahA gayA hai ki unhoMne kitane hI tAlAba va kitane hI jainamandira nirmANa karAye the| yahA~ taka ki IMToM ke lie jo bhUmi khodI gaI vahA~ tAlAba bana gaye, jina parvatoM se patthara nikAlA gayA ve pRthvI ke samatala ho gaye, jina rAstoM se cUne kI gAr3iyA~ nikalIM ve rAste gaharI ghATiyA~ ho gye| isI vaMza ke pratApI rAjA viSNuvardhana ( I0 1106 se 1141 ) ke rAjyakAla meM hoyasalezvara evaM zAMtalezvara ke vizva prasiddha zivAlayoM kA nirmANa huA / uparokta mandiroM ke lie vizAla naMdI - maNDapa banAe ge| saikar3oM zilpiyoM ke saMyukta parizrama se kaI mAsa meM nandiyoM kI mUrti banakara taiyAra huiiN| vizAla nandiyoM kI mUrti ko bailagAr3iyoM aura vAhanoM dvArA devAlaya taka le jAnA asambhava thA / navanirmita nandI kI pratimAe~ mandira taka kaise pahuMcIM isakA rocaka vivaraNa zrI ke0 vI0 ayyara ne 'zAntalA' meM eka svapna - kathA ke rUpa meM isa prakAra prastuta kiyA hai "deva, nandI - patthara ke nandI cale A rahe haiM ! ve jIvita haiM ! unakA zarIra sone ke samAna camaka rahA hai ! vahA~ jo prakAza phailA hai, vaha nandiyoM ke zarIra kI kAMti hI hai / prabho, unakI AMkheM kyA haiM, jalate hue aMgAre haiM ! hama logoM ne jo kucha dekhA, vahI nivedana kara rahe haiN| mahAprabho, isameM koI atizayokti nahIM hai / yadi yaha asatya ho, to hama apane sira dene ke lie taiyAra haiM / kaisA Azcarya haiM ! patthara ke nandI cale A rahe haiM! bhagavAna bAhubalI svAmI virAT zilA pratimA svayaM nandiyoM ko calAte A rahe haiM! aTArI para bar3e hokara apanI AMkhoM se hamane yaha dRzya dekhA hai ! phaurana hI Apake pAsa Akara samAcAra sunA diyA hai ! zilA-kRtiyA~ jIvita ho uThI haiM--yaha kaisA adbhuta kAla hai ! appA jI ( nareza viSNuvardhana) ne kahA- tuma loga dhanya ho ki sabase pahale aise dRzya ko dekhane kA saubhAgya prApta kiyA ! jAo, sabako yaha saMtoSa kA samAcAra sunAo ki jIvita nandI paidala cale A rahe haiM aura bhagavAn bAhubalI unheM calAte A rahe haiM / jaba upasthita logoM ko yaha mAlUma huA, taba unake Ananda kI sImA na rhii| unnata saudhAnoM tathA vRkSoM ke zikharoM para car3hakara loga isa dRzya ko dekhane lage / lagabhaga tIna kosa kI dUrI para bhagavAn bAhubalI - zravalabelagola ke gommaTezvara svAmI - nandiyoM ko calAte A rahe the / mahonnata zilAmUrti jo ki bAraha puruSoM ke AkAra-sI bar3I hai---eka sajIva, saumya puruSa ke rUpa meM dikhAI de rahI thI / gommaTezvara ke pratyeka kadama para dharatI kA~pane lagatI thI / unake pada-tala meM jitane latA - gulma par3ate the, cUra-cUra ho jAte the / ahaMkAra kI bhAMti jamIna ke Upara sira uThAye hue zilA khaNDa bhagavAn bAhubali ke padAghAta se bhUmi meM dha~sa jAte the / nandiyoM ke badana se sone kI-sI chavi chiTakatI thI / unake gale meM ba~dhe hue, pITha para laTakate hue nAnA prakAra ke choTe-bar3e ghaMTe, kamara para, bagala meM, pairoM meM lage hue ghuMgharU madhura ninAda kara rahe the, jinakI pratidhvani kAnana meM sarvatra gUMja rahI thI / x x x ve nandI ! dIdI, sunahale raMga ke nandI / meru parvata kI bhA~ti unnata, puSTa, uttama AbharaNoM se saje hue nandiyoM ko parama saumya evaM sundara bhagavAn bAhubalI kA calAte hue AnA aisA bhavya dRzya thA jisakI mahattA kA paricaya use svayaM dekhane para hI ho sakatA hai| zabdoM se usakA varNana karanA sacamuca asaMbhava hI hai| loga paraspara kahane lage - 'isase bar3hakara puNya kA dRzya aura kahA~ dekhane ko milegA ! ise dekhakara hamArI A~kheM dhanya huiiN| marate dama taka mana meM isa dRzya ko rakhakara jI sakate haiM / ' x x x bAhubalI svAmI nandiyoM ko devAlaya ke mahAdvAra taka calAte aaye| taba appAjI, tuma, choTI dIdI, maiM tathA upasthita saba logoM ne Ananda tathA bhakti se hAtha jor3akara bAhubalI tathA nandiyoM ke caraNoM para sira rakhakara praNAma kiyaa| mahAdvAra ke Upara se logoM ne puSpoM se mahAvani svAmI kA mastakAbhiSeka kiyaa|" (10232, 233, 240 ) prastuta aMza ke vizleSaNa se jJAta hotA hai ki bhagavAn bAhubalI jaina evaM jainetara dharmoM ke paramArAdhya puruSa ke rUpa meM zatAbdiyoM se vandanIya rahe haiM / zaiva mandira ke nirmANa kI parikalpanA meM bhagavAn bAhubalI kA bhakti evaM zraddhA se smaraNa aura unakA sugandhita puSpoM se devAlaya ke mahAdvAra para puSpAbhiSeka yaha siddha karatA hai ki bhagavAn bAhubalI jaina samAja ke hI nahIM apitu sampUrNa karnATaka rAjya kI AcArya ratna zrI dezabhUSaNa jI mahArAja abhinandana grantha 58 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ acoM ke pramukha devapuruSa rahe haiM / samrATa viSNuvardhana ke pratApI senApati ne viSama paristhitiyoM meM bhI hoyasala rAjya kI kIrti-patAkA ke lie kaThora zrama kiyA thaa| zAMtalA ke lekhaka zrI ke0 bI0 ayyara ke anusAra "pattoM kI Ar3a meM chipe hue sugandhita puSpa kI bhA~ti gaMgarAja ne hoyasala rAjya kA nirmANa karake siMhAsana para svayaM na baiThakara rAjya kI sarvatomukhI unnati ke lie nirantara kaSTa uThAyA aura apanI kIrti hoyasala rAjya ko dAna karake niSkAma karmI kahalAkara ve parama pada ko prApta hue|" inhIM mahAn gaMgarAja ne gommaTezvara kA parakoTA banavAyA, gaMgavADi paragane ke samasta jina mandiroM kA jIrNoddhAra karAyA, tathA aneka sthAnoM para navIna jinamandira nirmANa karAye / prAcIna kundakundAnvaya ke ve uddhAraka the| inhIM kAraNoM se ve cAmuNDarAya se bhI sauguNe adhika dhanya kahe gaye haiN| rAjA viSNuvardhana ke uttarAdhikArI narasiMha prathama (I0 1141 se 1172) apanI digvijaya ke avasara para zravaNabelagola Ae aura gommaTa deva kI vizeSa rUpa se arcA kii| unhoMne apane vizeSa sahAyaka parAkramI senApati evaM mantrI hulla dvArA belagola meM nirmita cavizati jinamandira kA nAma 'bhavyacUDAmaNi' kara diyA aura mandira ke pUjana, dAna tathA jIrNoddhAra ke lie 'savaNeru' grAma kA dAna kara bhagavAn gommaTeza ke caraNoM meM apane rAjya kI bhakti ko abhivyakta kiyaa| mantrI hulla ne nareza narasiMha prathama kI anumati se gommaTapura ke tathA vyApArI vastuoM para lagane vAle kucha kara (Taiksa) kA dAna mandira ko kara diyaa| hoyasala rAjya ke vighaTana para dakSiNa bhArata meM vijayanagara eka zaktizAlI rAjya ke rUpa meM udita huaa| prajAvatsala vijayanagara narezoM ke rAjyakAla meM rAjya kI vizeSa samaddhi hii| vijayanagara nareza sarvadharma sadabhAva kI paramparA meM aTUTa AsthA rakhate the| unake rAjyakAla meM eka bAra jaina evaM vaiSNava samAja meM gambhIra matabheda ho gyaa| jainiyoM meM se AneyagoNDi Adi nADuoM ne rAjA bukkArAya se nyAya ke lie prArthanA kii| rAjA ne jainiyoM kA hAtha vaiSNavoM ke hAtha para rakhakara kahA ki dhArmikatA meM jainiyoM aura vaiSNavoM meM koI bheda nahIM hai| jainiyoM ko pUrvavat hI paJcamahAvAdya aura kalaza kA adhikAra hai / jaina darzana kI hAni va vRddhi ko vaiSNavoM ko apanI hI hAni va vRddhi samajhanA caahie| nyAyapriya rAjA ne zravaNabelagola ke mandiroM kI samucita prabandha vyavasthA aura rAjya meM nivAsa karane vAle vibhinna dharmoM ke anuyAyiyoM meM sadbhAvanA kI kar3I ko jor3akara bhagavAn gommaTeza ke caraNoM meM zraddhA ke sumana arpita kie the| vAstava meM bhagavAn gommaTeza rASTrIya ekatA evaM vizvabandhutva ke anupama upameya haiN| maisUra rAjyavaMza Arambha se hI bhagavAn gommaTeza kI asIma bhakti ke lie vikhyAta rahA hai / isa tIrtha kI prabandha vyavasthA evaM vikAsa meM maisUra narezoM, mantriyoM, rAjya adhikAriyoM evaM janasAdhAraNa kA viziSTa sahayoga rahA hai| zravaNabelagola ke mandiroM para AI bhayaMkara vipadA ko anubhava karate hue maisUra nareza cAmarAja oDeyara ne belagola ke mandiroM kI jamIna ko RNa se mukta karAyA thaa| eka vizeSa AjJA dvArA unhoMne mandira ko rahana karane va karAne kA niSedha kiyA thaa| zravaNabelagola ke jaina maTha ke paramparAgata guru cArukIrti jI telagu sAmanta ke trAsa ke kAraNa anya kisI sthAna para surakSA kI dRSTi se cale gaye the| maisUra nareza ne unheM sasammAna vApisa bulAyA aura punaH maTha meM pratiSThita karake zravaNabelagola kI aitihAsika paramparA ko prANavAn bnaayaa| jaina zilAlekha saMgraha meM saMgrahita abhilekha 84 (250), 140 (352), 444 (365), 83 (246), 433 (353), 434 (354) maisUra rAjyavaMza kI gommaTasvAmI meM apratima bhakti ke dyotaka haiN| maisUra rAjyavaMza evaM usake prabhAvazAlI netara padAdhikAriyoM kI bhagavAna gommaTeza ke caraNoM meM aTa AsthA kA vivaraNa dete hue zvetAmbara muni zrI zIla vijaya jI ne apanI dakSiNa bhArata kI yAtrA (vi0 saM0 1731-32sameM likhA hai "maisara kA rAjA devarAya bhoja sarIkhA dAnI hai aura madya-mAMsa se dUra rahane vAlA hai| usakI AmadanI 65 lAkha kI hai| jisameM se 18 lAkha dharma kArya meM kharca hotA hai| yahA~ ke zrAvaka bahuta dhanI, dAnI aura dayApAlaka haiN| rAjA ke brAhmaNa maMtrI vizAlAkSa (velAndura paMDita) vidyA, vinaya aura vivekayukta haiM / jaina dharma kA unheM pUrA abhyAsa hai / jinAgamoM kI tIna bAra pUjA karate haiM, nitya ekAzana karate haiM aura bhojana meM kevala 12 vastue~ lete haiN| prativarSa mAgha kI pUnoM ko gommaTasvAmI kA eka sau ATha kalazoM se paMcAmRta abhiSeka karAte haiN| bar3I bhArI ratha yAtrA hotI hai|" (nAthUrAma premI, jaina sAhitya kA itihAsa, pR0 556) / maisUra rAjyavaMza paramparA se bhagavAn bAhubalI ke mastakAbhiSeka meM zraddhA se ruci letA AyA hai| san 1826 meM Ayojita mastakAbhiSeka ke avasara para saMyogavaza zravaNabelagola meM mahAn senApati cAmuNDarAya ke vaMzaja, maisUra nareza kRSNarAja baDeyara ke pradhAna aMgarakSaka kI matyu ho gaI thii| unake putra puTTa devarAja arasu ne apane pitA kI pAvana smRti meM gommaTasvAmI kI vArSika pAda pUjA ke lie ukta tithi ko 100 'varaha' kA dAna diyaa| gommaTezvara tIrthakSetra kI pUjA-arcA Adi ke lie isI prakAra se aneka bhaktiparaka abhilekha zravaNabelagola se prApta hote haiN| zravaNabelagola sthita bhagavAn gommaTasvAmI kI vizAla eba uttuMga pratimA kA racanAzilpa evaM kalA kauzala darzanArthiyoM ko gommaTeza digdarzana Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mantramugdha kara detA hai| aisI sthiti meM kalA premiyoM ko anAyAsa jijJAsA hotI hai ki Aja se lagabhaga 1000 varSa pUrva bhagavAn bAhubalI kI itanI virAT mUrti kA nirmANa kaise kiyA gayA hogA, kisa prakAra isa vizAlakAya mUrti ko parvata para lAyA gayA hogA aura kaise ise parvata para sthApita kiyA gayA hogaa| indragiri parvata para sthita bhagavAn gommaTezvara kI pratimA ke nirmANa, kalA-kauzala, racanA-zilpa Adi ke sambandha meM mahAn purAtattvavettA zrI ke0 Ara0 zrInivAsana dvArA prastuta zodhapUrNa jAnakAriyAM atyanta upAdeya haiM / vidvAn lekhaka ne bhAratIya jJAnapITha dvArA prakAzita 'jaina kalA evaM sthApatya' khaMDa 2 ke antargata 'dakSiNa bhArata' (600 se 1000 I0) kI mUrti kalA kA vivecana karate hue apanI mAnyatAoM ko isa prakAra prastuta kiyA hai zravaNabelagola kI indragiri pahAr3I para gommaTezvara kI vizAla pratimA mUrtikalA meM gaMga rAjAoM kI aura, vAstava meM, bhArata ke anya kisI bhI rAjavaMza kI mahattama upalabdhi hai / pahAr3I kI 140 mITara UMcI coTI para sthita yaha mUrti cAroM ora se paryApta dUrI se hI dikhAI detI hai| ise pahAr3I kI coTI ke Upara prakSipta grenAiTa kI caTTAna ko kATakara banAyA gayA hai| patthara kI sundara ravedAra ukera ne nizcaya hI mUrtikAra ko vyApaka rUpa se saMtuSTa kiyA hogaa| pratimA ke sira se jAMghoM taka aMga-nirmANa ke lie caTTAna ke avAMchita aMzoM ko Age, pIche aura pArzva se haTAne meM kalAkAra kI pratibhA zreSThatA kI carama sImA para jA pahuMcI hai |xxxxpaarshv ke zilAkhaNDoM meM cITiyoM Adi kI bAMbiyAM aMkita kI gayI haiM aura kucheka meM se kukkuTa-sarpo athavA kAlpanika saryoM ko nikalate hue aMkita kiyA gayA hai / isI prakAra donoM hI ora nikalatI huI mAdhavI latA ko pAMva aura jA~ghoM se lipaTatI aura kaMdhoM taka car3hatI huI aMkita kiyA gayA hai, jinakA aMta puSpoM yA beriyoM ke gucchoM ke rUpa meM hotA hai / xxx yaha aMkana kisI bhI yugake sarvotkRSTa aMkanoM meM se eka hai / nukIlI aura saMvedanazIla nAka, ardhani mIlita dhyAnamagna netra, saumyasmita-oSTha, kiMcit bAhara ko nikalI huI Thor3I, supuSTa gAla, piNDayukta kAna, mastaka taka chAye hue ghugharAle keza Adi ina sabhI se AkarSaka, varan devAtmaka, mukhamaNDala kA nirmANa huA hai| ATha mITara caur3e baliSTha kaMdhe, car3hAba-utAra rahita kuhanI aura ghuTanoM ke jor3a, saMkIrNa nitamba jinakI caur3AI sAmane se tIna mITara hai aura jo beDaula aura atyadhika gola haiM, aise pratIta hote haiM mAno mUrti ko saMtulana pradAna kara rahe hoM, bhItara kI ora urekhita nAlIdAra rIr3ha, sudRr3ha aura aDiga caraNa, sabhI ucita anupAta meM, mUrti ke apratima sauMdarya aura jIvantatA ko bar3hAte haiM, sAtha hI ve jaina mUrtikalA kI una pracalita paramparAoM kI ora bhI saMketa karate haiM jinakA daihika prastuti se koI sambandha na thA-- kadAcit tIrthakara yA sAdhu ke alaukika vyaktitva ke kAraNa, jinake lie mAtra bhautika jagat kA koI astitva nhiiN| kevalI ke dvArA tyAga kI paripUrNatA-sUcaka pratimA kI nirAvaraNatA, dRr3ha nizcayAtmakatA evaM AtmaniyantraNa kI paricAyaka khaDgAsana-mudrA aura dhyAnamagna hote hue bhI mukhamaNDala para jhalakatI smiti ke aMkana meM mUrtikAra kI mahat parikalpanA aura usake kalAkauzala ke darzana hote haiN| sira aura mukhAkRti ke atirikta hAthoM, uMgaliyoM, nakhoM, paroM tathA er3iyoM kA aMkana isa kaThora durgama caTTAna para jisa dakSatA ke sAtha kiyA gayA hai, vaha Azcarya kI vastu hai| sampUrNa pratimA ko vAstava meM pahAr3I kI UMcAI aura usake AkAra-prakAra ne saMtulita kiyA hai tathA paramparAgata mAnyatA ke anusAra jisa pahAr3I coTI para bAhubalI ne tapazcaraNa kiyA thA vaha pIche kI ora avasthita hai aura Aja bhI isa vizAla pratimA ko pairoM aura pAzvoM ke nikaTa AdhAra pradAna kiye hue hai, anyathA yaha pratimA aura bhI UMcI hotI / jaisA ki phargyusana ne kahA hai : 'isase mahAna aura prabhAvazAlI racanA mizra se bAhara kahIM bhI astitva meMnahIM hai aura vahAM bhI koI jJAta pratimA isakI U~cAI ko pAra nahIM kara sakI hai / ' xxx isake atirikta hai samUce zarIra para darpaNa kI bhAMti camakatI pAliza jisase bhUre-sveta grenAiTa prastara ke dAne bhavya ho uThe haiM; aura bhavya ho uThI hai isameM nihita sahasra varSa se bhI adhika samaya se vismRta athavA naSTaprAya vaha kalA jise samrATa azoka aura usake prapautra dazaratha ke zilpiyoM ne uttara bhArata meM gayA ke nikaTa barAbara aura nAgArjunI pahAr3iyoM kI AjIvika guphAoM ke suvistRta aMtaH bhAgoM kI pAliza ke lie apanAyA thaa|xxx mUrti ke zarIrAMgoM ke anupAta ke cayana meM mUrtikAra pahAr3I-coTI para nirAvRtta mUrti kI asAdhAraNa sthiti se bhalI-bhAMti paricita thaa| yaha sthiti usa aNDAkAra pahAr3I kI thI jo mIloM vistRta prAkRtika dRzyAvalI se ghirI thii| mUrti vAstavika artha meM digambara honI thI, arthAt khulA AkAza hI usakA vitAna aura vastrAbharaNa hone the| mUrtikAra kI isa nissIma vyoma-vitAna ke nIce avasthita kalAkRti ko spaSTa rUpa se isa pRSThabhUmi ke aMtargata dekhanA hogA aura vaha bhI dUravartI kisI aise koNa se jahA~ se samagra AkRti darzaka kI dRSTi-sImA meM samAhita ho sake / aise koNa se dekhane para hI zarIrAMgoM ke ucita anupAta aura kalAkRti kI utkRSTatA kA anubhava ho sakatA hai|" (pRSTha 225-227) gommaTezvara dvAra ke bAyIM ora eka pANANa para aMkita zilAlekha 85 (234) meM kannaDa kavi voppaNa 'sRjanottama' ne bhagavAna gommaTezvara ke alaukika vigraha ke nirmANa, racanA-kauzala, janazrutiyoM Adi kA hRdaya grAhI vivecana kiyA hai / battIsa padyoM meM prastuta kI gaI yaha kAvyAtmaka prazasti vAstava meM kavirAja voppaNa ke mukha meM prAkRtika rUpa se sthita battIsa dAMtoM kI sammilita pUjA hai| bhagavAn gommaTeza kI kalAtmaka pratimA kI prazaMsA meM kavi kA kalA premI mana isa prakAra se abhivyakta huA hai AcAryaratna zrI dezabhUSaNa jI mahArAja abhinandana grantha Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atituMgAkRtiyA doDAgadadarolsaundaryamaunnatyamu nutasaundaryamumAge mattatizayaMtAnAgadaunnatyamuM / nutasaundaryamumUjjitAtizayamuM tannalli nindiI veM kSitisampUjyamo gommaTezvara jinazrIrUpamAtmopamaM / mare, pAradu mele pakSinivahaM kakSadvayoddezadola miruguttuM porapoNmuguM surabhikAzmIrAruNacchAyamIteradAzcaryamanItrilokada janaM tAneyde kaNDiI dA nne revanna~TTane gommaTezvarajinazrI mUttiyaM kIttisal / / arthAt 'jaba mUrti bahuta bar3I hotI hai taba usameM saundarya prAyaH nahIM AtA / yadi bar3I bhI huI aura saundarya bhI huA to usameM daivI prabhAva kA abhAva ho sakatA hai| para yahAM ina tInoM ke mizraNa se gommaTezvara kI chaTA apUrva ho gaI hai| kavi ne eka daivI ghaTanA kA ullekha kiyA hai ki eka samaya sAre dina bhagavAna kI mUrti para AkAza se 'nameru' puSpoM kI varSA huI jise sabhI ne dekhA / kabhI koI pakSI mUrti ke Upara hokara nahIM udd'taa| bhagavAn kI bhujAoM ke adhobhAga se nitya sugandha aura kezara ke samAna rakta jyoti kI AbhA nikalatI rahatI hai| vigata eka sahasrAbdI se bhagavAn bAhubalI kI anupama pratimA jana-jana ke lie vandanIya rahI hai| digvijayI samrAToM, kuzala mantriyoM, zUravIra senApatiyoM, musalamAna rAjAoM, aMgreja gavarnara janarala, deza-videza ke kalAvidoM evaM janasAdhAraNa ne isa mUrti meM nihita saundarya kI mukta kaMTha se sarAhanA kI hai| kAyotsarga mudrA meM yaha mahAn mUrti janma-maraNa ke cakra se mukti kA sandeza de rahI hai / suprasiddha kalApremI evaM cintaka zrI henarika jimmara ne bhagavAn gommaTeza kI kalAtmaka evaM AdhyAtmika sampadA kA nirUpaNa karate hue likhA hai-- 'AkRti evaM aMga-pratyaMga kI saMracanA kI dRSTi se yadyapi yaha pratimA mAnavIya hai, tathApi adhara laTakatI himazilA kI bhAMti amAnavIya, mAnavottara hai, aura isa prakAra janma-maraNa rUpa saMsAra se, daihika cintAoM se, vaiyaktika niyati, icchAoM, pIr3AoM evaM ghaTanAoM se saphalatayA asaMpRkta tathA pUrNatayA antarmukhI cetanA kI nirmala abhivyakti hai| kisI abhautika alaukika padArtha se nirmita jyotistaMbha kI nAIM vaha sarvathA sthira, acala aura caraNoM meM namita evaM sotsAha pUjanotsava meM lIna bhakta-samUha ke prati sarvathA nirapekSa pUrNatayA udAsIna khaDgAsIna hai|' (mahAbhiSeka smaraNikA, pR0 185) bhAratIya svatantratA Andolana kI gauravazAlI paramparA meM rASTrIya netAoM evaM udAra dharmAcAryoM kI preraNA se bhAratIya jana-mAnasa meM prAcIna bhArata ke gaurava ke prati vizeSa AkarSaNa kA bhAva bana gyaa| svatantra bhArata meM prAcIna bhAratIya vidyAoM ke unnayana evaM saMrakSaNa ke lie vizeSa prayAsa kie gae haiM / bhArata ke prathama pradhAnamantrI zrI javAhara lAla neharU kA bhAratIya vidyAoM evaM itihAsa se janmajAta rAgAtmaka sambandha rahA hai| mahAn kalApremI zrI neharU ne 7 sitambara 1951 ko apanI ekamAtra lADalI suputrI indirA gAMdhI ke sAtha bhagavAn gommaTeza kI pratimA ke darzana kie the| bhagavAn gommaTeza ke lokottara chavi ke darzana se vaha bhAva-vibhora ho gae aura una gauravazAlI kSaNoM meM unheM apane tana-mana kI sudha nahIM rhii| AtmavismRti kI isa adbhuta ghaTanA kA ullekha karate hue unhoMne maTha kI pustikA meM likhA hai-I came, I saw and left enchanted ! (maiM yahAM AyA, maiMne darzana kie aura vismaya-vimugdha raha gayA !) vAstava meM bhAratIya kalAkAroM ne isa advitIya pratimA meM isa deza ke mahAn AdhyAtmika mUlyoM kA kuzalatA se samAveza kara diyA hai| isIlie isa pratimA kI zaraNa meM Ae hae deza-videza ke paryaTaka evaM tIrthayAtrI apanI-apanI bhASA evaM dharma ko vismaraNa kara vizvabandhutva ke upAsaka bana jAte haiM / bhagavAn gommaTeza kI isa alaukika pratimA ne vigata dasa zatAbdiyoM se bhAratIya samAja vizeSataH karnATaka rAjya kI saMskRti ko prANavAn banAne meM apUrva sahayoga diyA hai| bhagavAn bAhubalI ke isa apUrva jina bimba ke kAraNa hI zravaNabelagola rASTrIya tIrtha bana gayA hai / isa mahAn kalAkRti ke avadAna se prerita hokara zrI na0 sa0 rAmacandrayA ne vinIta bhAva se likhA hai 'bAhubalI kI vizAla hRdayatA ko hI isa bAta kA zreya hai ki sabhI dezoM aura aMcaloM se, uttarotara bar3hatI huI saMkhyA meM, yahAM Ane vAle tIrtha-yAtrI bhASA tathA dharma ke bhedabhAva ko bhUla jAte haiM / na kevala jainoM ne, balki zaivoM aura vaiSNavoM ne bhI, yahAM mandira banavAye haiM aura isa jaina tIrtha-sthAna ko aneka prakAra se alaMkRta kiyA hai| gommaTa hI isa AdhyAtmika sAmrAjya ke cakravartI samrATa haiN| sAhitya evaM kalA ke sAtha yahAM dharma kA jo sammizraNa huA hai usake pIche isI mahAmAnava kI preraNA thii| karnATaka kI saMskRti meM jo kucha bhI mahAn hai usa sabakA gommaTeza digdarzana Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaha pratIka bana gayA hai / kAlidAsa kaha gaye haiM ki mahAna logoM kI AkAMkSAeM bhI mahAn hI hotI haiM-'utsarpiNI khalu mahatAM prArthanA / ' bAhubalI mAnava-utkRSTatA ke uccatama zikhara para pahuMce hue the| mAnava itihAsa meM isase adhika preraNAdAyaka udAharaNa aura koI nahIM mila sktaa| boppaNa ke vRtta kI eka paMkti yahAM uddhRta karane yogya hai| 'emakSiti sampUjyamo gommaTezvara jinazrIrUpa Atmopamam !' isase hameM vAlmIki kI suvidita upamA kA smaraNa ho AtA hai-'gaganaM gaganAkAraM sAgaraM sAgaropamam / ' gommaTa kI bhavya tathA vizAla utkRSTatA advitIya hai / (maisUra, pR0 143) bhagavAn gommaTeza ke isI bhavya evaM utkRSTa rUpa ke prati zraddhA arpita karane kI bhAvanA se deza kI lokapriya pradhAnamantrI zrImatI indirA gAMdhI ne bhagavAn bAhubalI sahasrAbdI pratiSThApanA samAroha ke avasara para helIkApTara se gagana-parikramA karate hue bhagavAn gommaTeza kA sadyajAta sugandhita kusumoM evaM maMtra-pUta rajata-puSpoM se abhika kiyA thaa| isI avasara para Ayojita eka vizAla sabhA meM bhagavAna gommaTeza ke caraNoM meM zraddhA abhivyakta karate hue unhoMne isa mahAna kalA-nidhi ko zakti aura saundarya kA, bala kA pratIka batalAyA thaa| mahAmastakAbhiSeka ke Ayojana kI saMstuti karate hue unhoMne isa avasara ko bhArata kI prAcIna paramparA kA sundara udAharaNa kahA thA / bhagavAn gommaTeza kI vizeSa vandanA ke nimitta vaha apane sAtha AsthA kA arghya --candana kI mAlA, cAMdI jar3A zrIphala aura pUjana sAmagrI le gaI thiiN| uparyukta sAmagrI ko AdarapUrvaka zravaNabelagola ke bhaTTAraka svAmI ko bheMTa karate hue unhoMne kahA thA-"ise deza kI ora se aura merI ora se, abhiSeka ke samaya bAhubalI ke caraNoM meM car3hA diijie|" rASTra kI ora se bhagavAn bAhubalI ke caraNoM meM namana karatI huI zrImatI indirA gAMdhI aisI laga rahI thI jaise mUrti pratiSThApanA ke samaya indragiri parvata para janasAdhAraNa kI bhAvanAoM kA pratinidhitva karane ke lie eka hajAra varSa pUrva kI paurANika mAtA gullikAyAjjI kA anAyAsa hI avataraNa ho gayA ho ! vAstava meM mAtA gullikAyAjjI evaM lokanAyikA zrImatI indirA gAMdhI bhArata kI samagra cetanA kA pratinidhitva karane vAlI mahAna mahilAe~ huI haiN| ina donoM nArIratnoM dvArA kie gae bhaktipUrvaka anuSThAna meM sampUrNa rASTra kI niSThA svayameva prasphuTita ho rahI hai / bhagavAn gommaTeza aba siddhAlaya meM virAjamAna haiM aura rAgabhAva se atIta haiM / ata: AyojanapUrvaka pUjA-arcA kA una para koI prabhAva nahIM pdd'taa| kintu pUjA-arcA kI sthiti meM sAdhaka bhagavAn gommaTeza kI anubhUtiyoM se tAdAtmya sthApita kara akSaya sukha kA arjana kara letA hai| isIlie bhagavAn gommaTeza kA preraka caritra zatAbdiyoM se lokamAnasa kI zraddhA kA viSaya rahA hai| No0000 [vizeSa : prastuta nibandha meM cacita zilAlekha jaina zilAlekha saMgraha (bhAga eka) se uddhRta kiye gae haiN|] AcAryaratna zrI dezabhUSaNa jI mahArAja abhinandana grantha