Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ jambUddhIpaprajJapti AcArya zrI devendramunijI ma.sA. jambUdvIpaprajJapti meM sAna vakSaskAroM ke antargata itihAsa evaM bhUgola saMbaMdhI varNana upalabdha hai| isameM jambUdvIpa, bharatakSetra, kAlacakra, RSabhadeva, vinItA nagarI, bharata cakravartI, gaMgAnadI, parvata, vijaya, dikkumArI, jambUdvIpa ke khaNDa. candrAti nakSatra ityAdi ko carcA huI hai| AcArya zrI devendramuni jo ke prastuta Alekha meM jambudvIpaprajanti ke pramugna aMzoM para sundara paricaya upalabdha hai| yaha Alekha Agama prakAzana samiti, byAvara se prakAzita jambUdvIpaprajJapti ko prastAvanA se cayana kara saMkalita hai|-smpaadk nandIsUtra meM aMgabAhya AgamoM kI sUcI meM jambUdvIpaprajJapti kA kAlika zruta kI sUcI meM AThavA~ sthAna hai| jaba Agama sAhitya kA aMga, upAMga, mUla aura cheda rUpa meM vargIkaraNa huA to jambUdvIpaprajJapti kA upAMga meM pA~cavA~ sthAna rahA aura ise bhagavatI (vyAkhyAprajJapti) sUtra kA upAMga mAnA gayA hai| bhagavatI sUtra ke sAtha prastuta upAMga kA kyA saMbaMdha hai? ise kisa kAraNa bhagavatI kA upAMga kahA gayA hai? yaha zodhArthiyoM ke liye cintanIya prazna hai| jambUdvIpaprajJapti meM eka adhyayana hai aura sAta vakSaskAra hai| yaha Agama pUrvArddha aura uttarArddha ina do bhAgoM meM vibhakta hai| pUrvArddha meM cAra vakSaskAra haiM to uttarArddha meM tIna vakSaskAra haiN| vakSaskAra zabda yahA~ prakaraNa ke artha meM vyavahRta huA hai, para vastuta: jambUdvIpa meM isa nAma ke pramukha parvata hai, jinakA jaina bhUgola meM aneka dRSTiyoM se mahattva pratipAdina hai| jambUdvIpa se saMbaddha vivecana ke saMdarbha meM granthakAra prakaraNa kA avabodha karAne ke lie hI vakSaskAra zabda kA prayoga karate haiN| jambUdvIpaprajJapti ke mUla pATha kA zloka pramANa 4146 hai| 178 gadya sUtra haiM aura 52 padya sUtra haiN| jaina sAhitya kA bRhad itihAsa, bhAga dUsare meM jambUdvIpaprajJapti ko chaThA upAMga likhA hai| jaba AgamoM kA vargIkaraNa anuyoga kI dRSTi se kiyA gayA to jambUdvIpaprajJapti ko gaNitAnuyoga meM sammilita kiyA gayA, para gaNitAnuyoga ke sAtha hI usameM dharmakathAnuyoga Adi bhI haiN| prathama vakSaskAra mithilA : eka paricaya-jambUdvIpaprajJapti kA prArambha mithilA nagarI ke varNana se huA hai, jahA~ para zramaNa bhagavAna mahAvIra apane antevAsiyoM ke sAtha padhAre hue haiN| usa samaya vahA~ kA adhipati rAjA jitazatru thaa| bRhatkalpabhASya' meM sAr3he paccIsa Arya kSetroM kA varNana hai| usameM mithilA kA varNana hai| mithilA videha janapada kI rAjadhAnI thii| videha rAjya kI sImA uttara meM himAlaya, dakSiNa meM gaMgA, pazcima meM gaMDakI aura pUrva meM mahInadI taka
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ jambUdvIpaprajJapti 285 thI / jAtaka kI dRSTi se isa rASTra kA vistAra 300 yojana thA usameM solaha sahasra gA~va the| yaha deza aura rAjadhAnI donoM kA hI nAma thA / Adhunika zodha ke anusAra yaha nepAla kI sImA para sthita thaa| vartamAna meM jo janakapura nAmaka eka kasbA hai, vahIM prAcIna yuga kI mithilA honI caahie| isake uttara meM mujaphpharapura aura darabhaMgA jilA milate haiN'| jambUdvIpa- gaNadhara gautama bhagavAna mahAvIra ke pradhAna antevAsI the| ve mahAna jijJAsu the| unake antarmAnasa meM yaha prazna ubuddha huA ki jambUdvIpa kahA~ hai? kitanA bar3A hai ? usakA saMsthAna kaisA hai? usakA AkAra / svarUpa kaisA hai ? samAdhAna karate hue bhagavAna mahAvIra ne kahA- vaha sabhI dvIpa- samudroM meM Abhyantara hai / vaha tiryakloka ke madhya meM sthita hai, sabase choTA hai, gola hai| apane golAkAra meM yaha eka lAkha yojana lambA caur3A hai| isakI paridhi tIna lAkha solaha hajAra do sau sattAIsa yojana, tIna kosa eka sau aTThAIsa dhanuSa aura sAr3he teraha aMgula se kucha adhika hai| isake cAroM aura eka vajramaya dIvAra hai / usa dIvAra meM eka jAlIdAra gavAkSa bhI hai aura eka mahAn padmavaravedikA hai| padmavaravedikA ke bAhara eka vizAla vana-khaNDa hai| jambUdvIpa ke vijaya, vaijayanta, jayanta aura aparAjita - ye cAra dvAra haiM I jambUdvIpa meM bharatakSetra kahA~ hai? usakA svarUpa kyA hai ? dakSiNArddha bharata aura uttarArddha bharata vaitADhya nAmaka parvata se kisa prakAra vibhakta huA hai ? vaitADhya parvata kahA~ hai ? vaitADhya parvata para vidyAdhara zreNiyA~ kisa prakAra hai| vaitADhya parvata ke kitane kUTa / zikhara haiM ? siddhAyatana kUTa kahA~ hai? dakSiNArddha bharatakUTa kahA~ hai? RSabhakUTa parvata kahA~ hai ? Adi kA vistRta varNana prathama vakSaskAra meM kiyA gayA hai| prastuta Agama meM jina praznoM para cintana kiyA gayA hai, unhIM para aMga sAhitya meM bhI vistRta varNana prApta hotA hai| sthAnAMga, samavAyAMga aura bhagavatI meM aneka sthaloM para vividha dRSTiyoM se likhA gayA hai| isI prakAra paravartI zvetAmbara sAhitya meM bhI bahuta hI vistAra se carcA kI gaI hai, to digambara paramparA ke tiloyapaNNatta Adi granthoM meM bhI vistAra se nirUpaNa kiyA gayA hai| yaha varNana kevala jaina paramparA ke granthoM meM hI nahIM, bhArata kI prAcIna vaidika paramparA aura bauddha paramparA ke granthoM meM bhI isa sambandha meM yatra tatra nirUpaNa kiyA gayA hai| bhAratIya manISiyoM ke antamAnasa meM jambUdvIpa ke prati gaharI AsthA aura apratima sammAna rahA hai| jisake kAraNa hI vivAha, nAmakaraNa, gRhapraveza prabhRti mAMgalika kAryoM ke prArambha meM maMgala kalaza sthApana ke samaya yaha mantra doharAyA jAtA hai - jambUdvadIpe bharatakSetre AryakhaNDe...... pradeze ....nagare..... saMvatsare....zubhamAse...... prastuta Agama meM jambUdvIpa kA AkAra gola batAyA hai aura usake
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1286 . . jinavANI- jainAgama-sAhitya vizeSAGaka lie kahA gayA hai ki tela meM tale hue pUe jaisA gola, ratha ke pahiye jaisA gola, kamala ko karNikA jaisA gola aura pratipUrNa candra jaisA gola hai| bhagavatI', jIvAjIvAbhigama, jJAnArNava , triSaSTizalAkApuruSacaritta', lokaprakAza", ArAdhanA-samuccaya". AdipurANa meM pRthvI kA AkAra jhallarI (jhAlara yA cUr3I) ke AkAra ke samAna gola batAyA gayA hai| prazamaratiprakaraNa Adi meM pRthvI kA AkAra sthAlI ke sadRza bhI batAyA gayA hai| pRthvI kI paridhi bhI vRttAkAra hai, isalie jIvAjIvAbhigama meM pariveSTita karane vAle ghanodadhi prabhRti vAyuoM ko valayAkAra mAnA hai| tiloyapaNNatti grantha meM pRthvI (jambUdvIpa) kI upamA khar3e hue mRdaMga ke Urdhva bhAga (sapATa gola) se dI gaI hai| digambara paramparA ke jambUhIvapaNNatti graMtha meM jambUdvIpa ke AkAra kA varNana karate hue use sUryamaNDala kI taraha vRtta batAyA hai| uparyukta vivecana se yaha spaSTa hai ki jaina sAhitya meM pRthvI nAraMgI ke samAna gola na hokara capaTI pratipAdita hai| jaina paramparA ne hI nahIM vAyupurANa, padmapurANa, viSNudharmottarapurANa, bhAgavatapurANa prabhRti purANoM meM bhI pRthvI ko samatala AkAra, puSkara patra samAkAra citrita kiyA hai| Adhunika vijJAna kI dRSTi se pRthvI nAraMgI kI taraha gola hai| bhAratIya manISiyoM dvArA nirUpita pRthvI kA AkAra aura vaijJAnikasammata pRthvI ke AkAra meM antara hai| isa antara ko miTAne ke lie aneka manISIgaNa prayatna kara rahe haiN| yaha prayatna do prakAra se cala rahA hai| kucha cintakoM kA yaha abhimata hai ki prAcIna vAGmaya meM Aye hue ina zabdoM kI vyAkhyA isa prakAra kI jAye jisase Adhunika vijJAna ke hama sannikaTa ho sake to dUsare manISiyoM kA abhimata hai ki vijJAna kA jo mata hai vaha sadoSa hai, nirbala hai, prAcIna mahAmanISiyoM kA kathana hI pUrNa sahI hai| prathama varga ke cintakoM kA kathana hai ki pRzvI ke liye Agama sAhitya meM jhallarI yA sthAlI kI upamA dI gaI hai| vartamAna meM hamane jhallarI zabda ko jhAlara mAnakara aura sthAlI zabda ko thAlI mAnakara pRthvI ko vRtta athavA capaTI mAnA hai| jhallarI kA eka artha jhAMjha nAmaka vAdya bhI hai aura sthAlI kA artha bhojana pakAne vAlI haMDiyA bhI hai| para Adhunika yuga meM yaha artha pracalita nahIM hai| yadi hama jhAMjha aura haMDiyA artha mAna leM to pRthvI kA AkAra gola siddha ho jAtA hai| jo Adhunika vijJAna kI dRSTi se bhI saMgata hai| sthAnAMgasUtra meM jhallarI zabda jhAjha nAmaka vAdya ke artha meM vyavahRta huA dUsarI mAnyatA vAle cintakoM kA abhimata hai ki vijJAna eka aisI
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ jambUdvIpaprajJapti prakriyA hai jisameM satata anusaMdhAna aura gaveSaNA hotI rahatI hai| vijJAna ne jo pahale siddhAnta saMsthApita kiye the Aja ve siddhAnta navIna prayogoM aura anusaMdhAnoM se khaNDita ho cuke haiN| kucha Adhunika vaijJAnikoM ne 'pRthvI gola hai' isa mAnyatA kA khaNDana kiyA hai|" laMdana meM 'phleTa artha sosAyaTI' nAmaka saMsthA isa saMbaMdha meM jAgarUkatA se isa tathya ko ki pRthvI capaTI haiM, ujAgara karane kA prayAsa kara rahI hai, to bhArata meM bhI abhayasAgara jI mahArAja va AryikA jJAnamatI jI dattacitta hokara use capaTI siddha karane meM saMlagna haiN| unhoMne aneka pustakeM bhI isa saMbaMdha meM prakAzita kI hai| dvitIya vakSaskAra: eka cintana dvitIya vakSaskAra meM gaNadhara gautama kI jijJAsA para bhagavAna mahAvIra ne kahA ki bharata kSetra meM kAla do prakAra kA hai aura vaha avasarpiNI aura utsarpiNI nAma se vizruta hai| donoM kA kAlamAna bIsa kor3Akor3I sAgaropama hai| sAgara yA sAgaropama mAnava ko jJAta samasta saMkhyAoM se adhika kAla vAle kAlakhaNDa kA upamA dvArA pradarzita parimANa hai| vaidika dRSTi se cAra araba battIsa karor3a varSoM kA eka kalpa hotA hai| isa kalpa meM eka hajAra caturyuga hote haiN| purANoM meM itanA kAla brahmA ke eka dina yA rAtri ke barAbara mAnA hai| jaina dRSTi se avasarpiNI aura utsarpiNI ke chaha-chaha upavibhAga hote haiN| ve isa prakAra haiM krama 1. suSamA - suSamA 2. suSamA 3. suSamA - duHSamA 4. duHSamA - suSamA 5. duHSamA 6. duHSamA - duHSamA krama 1. duHSamA - duHSamA 2. duHSamA 3. duHSamA- suSamA 4. suSamA -- du:SamA avasarpiNI kAla vistAra cAra koTAkoTi sAgara tIna koTAkoTi sAgara do koTAkoTi sAgara eka koTAkoTi sAgara meM 42000 varSa nyUna 21000 varSa 21000 varSa utsarpiNI kAla vistAra 21000 varSa 21000 varSa eka koTAkoTi sAgara meM 42000 varSa nyUna do koTAkoTi sAgara 5. suSamA tIna koTAkoTi sAgara cAra koTAkoTi sAgara 6. suSamA- suSamA avasarpiNI aura utsarpiNI nAmaka ina donoM kA kAla bIsa kor3Akor3I sAgaropama hai / yaha bharatakSetra aura airAvatakSetra meM rahaTa - ghaTa nyAya' 20
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1288: . ..... jinavANI-- jainAgama-sAhitya vizeSAr3aka se athavA zukla---kRSNa pakSa ke samAna ekAntara krama se sadA calatA rahatA hai| AgamakAra ne avasarpiNI kAla ke suSamA suSamA nAmaka prathama Are kA vistAra se nirUpaNa kiyA hai| usa kAla meM mAnava kA jIvana atyanta sukhI thaa| usa para prakRti devI kI apAra kRpA thii| usakI icchAe~ svalpa thIM aura ve svalpa icchAe~ kalpavRkSoM ke mAdhyama se pUrNa ho jAtI thiiN| cAroM ora sukha kA sAgara ThAThe mAra rahA thaa| ve mAnava pUrNa svastha aura prasanna the| usa yuga meM pRthvI sarvarasA thii| mAnava tIna dina meM eka bAra AhAra karatA thA aura vaha AhAra unheM una vRkSoM se hI prApta hotA thaa| mAnava vRkSoM ke nIce nivAsa karatA thaa| ve ghaTAdAra aura chAyAdAra vRkSa bhavya bhavana ke sadRza hI pratIta hote the| na to usa yuga meM asi thI, na masI aura na hI kRSi thii| mAnava pAdacArI thA, svecchA se idhara-udhara paribhramaNa kara prAkRtika saundarya-suSamA ke apAra Ananda ko pAkara AhlAdita thaa| usa yuga ke mAnavoM kI Ayu tIna palyopama kI thii| jIvana kI sAMdhyavelA meM chaha mAha avazeSa rahane para eka putra aura putrI samutpanna hote the| unapacAsa dina ve usakI sAra-sambhAla karate aura anta meM chIMka aura ubAsI/jamhAI ke sAtha Ayu pUrNa krte| isI taraha se dvitIya Araka aura tRtIya Araka ke do bhAgoM taka bhogabhUmi- akarmabhUmi kAla kahalAtA hai| kyoMki ina kAlakhaNDoM meM samutpanna hone vAle mAnava Adi prANiyoM kA jIvana bhogapradhAna rahatA hai| kevala prakRtipradana padArthoM kA upabhoga karanA hI inakA lakSya hotA hai| kaSAya manda hone se unake jIvana meM saMkleza nahIM hotaa| bhogabhUmi kAla ko Adhunika zabdAvalI meM kahA jAya to vaha 'sTeTa oNpha necara' arthAt prAkRtika dazA ke nAma se pukArA jaayegaa| bhogabhUmi ke loga samasta saMskAroM se zUnya hone para bhI svAbhAvika rUpa se hI susaMskRta hote haiN| ghara-dvAra, grAma- nagara, rAjya aura parivAra nahIM hotA aura na unake dvArA nirmita niyama hote haiN| prakRti hI unakI niyAmaka hotI hai| chaha RtuoM kA cakra bhI usa samaya nahIM hotaa| kevala eka Rtu hI hotI hai| usa yuga ke mAnavoM kA varNa svarNa sadRza hotA hai| anya raMga vAle mAnavoM kA pUrNa abhAva hotA hai| prathama Araka se dvitIya Araka meM pUrvApekSayA varNa, gaMdha, rasa, sparza Adi prAkRtika guNoM meM zanaiH zanaiH honatA AtI calI jAtI hai| dvitIya Araka meM mAnava kI Ayu tIna palyopama se kama hotI hotI do palyopama kI ho jAtI hai| usI taraha se tRtIya Are meM bhI hrAsa hotA calA jAtA hai| dhIre-dhIre yaha hAsonmukha avasthA adhika prabala ho jAtI hai, taba mAnava ke jIvana meM azAnti kA prAdurbhAva hotA hai| AvazyakatAe~ bar3hatI haiN| una AvazyakatAoM kI pUrti prakRti se pUrNatayA nahIM ho paatii| taba eka yugAntarakArI prAkRtika evaM jaivika parivartana hotA hai| isa parivartana se anabhijJa mAnava bhayabhIta bana jAtA hai| una mAnavoM ko patha pradarzita karane ke
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ jambUdvIpaprajJapti . ... ....... .. .. lie aise vyakti Ate haiM jo jaina pAribhASika zabdAvalI meM 'kulakara' kI abhidhA se abhihita kiye jAte haiM aura vaidika paramparA meM ve 'manu' kI saMjJA se pukAre gaye haiN| bhagavAna RSamadeva-jambUdvIpaprajJapti meM bhagavAna RSabhadeva ko pandrahavA~ kulakara mAnA hai to sAtha hI unheM prathama tIrthakara, prathama rAjA, prathama kevalI, prathama dharmakravartI Adi bhI likhA hai| bhagavAna RSabhadeva kA jAjvalyavAna vyaktitva aura kRtitva atyanta preraNAdAyI hai| ve aise viziSTa mahApuruSa haiM, jinake caraNoM meM jaina, bauddha aura vaidika ina tInoM bhAratIya dhArAoM ne apanI ananta AsthA ke sumana samarpita kiye haiN| svayaM mUla AgamakAra ne unakI jIvanagAthA bahuta hI saMkSapa meM dI hai| ve bIsa lAkha pUrva taka kumAra avasthA meM rhe| tiresaTha lAkha pUrva taka unhoMne rAjya kA saMcAlana kiyaa| eka lAkha pUrva taka unhoMne saMyama-sAdhanA kara tIrthakara jIvana vyatIta kiyaa| unhoMne gRhasthAzrama meM prajA ke hita ke liye kalAoM kA nirmANa kiyaa| bahattara kalAe~ puruSoM ke liye tathA causaTha kalAe~ striyoM ke liye pratipAdita kii|2 sAtha hI sau zilpa bhI btaaye| AdipurANa grantha meM digambara AcArya jinasena" ne RSabhadeva ke samaya pracalita chaha AjIvikAoM kA ullekha kiyA hai- 1. asi-sainikavRtti, 2. masi- lipividyA, 3. kRSi- khetI kA kAma, 4. vidyA- adhyApana yA zAstropadeza kA kArya, 5. vANijya-vyApAra, vyavasAya, 6. zilpa- klaakaushl| / usa samaya ke mAnavoM ko 'SaTkarmajIvAnAm' kahA gyaahai|" mahApurANa ke anusAra AjIvikA ko vyavasthita rUpa dene ke lie RSabhadeva ke kSatriya, vaizya aura zUdra, ina tIna varSoM kI sthApanA kii| Avazyakaniyukti", AvazyakacUrNi", triSaSTizalAkApuruSacaritta" ke anusAra brAhmaNavarNa kI sthApanA RSabhadeva ke jyeSTha putra bharata ne kii| RgvedasaMhitA meM varSoM kI utpatti ke saMbaMdha meM vistAra se nirUpaNa hai| vahA~ para brAhmaNa kA mukha, kSatriya ko bAhu, vaizya ko ura aura zUdra ko paira batAyA hai| yaha lAkSaNika varNana samAjarUpa virAT zarIra ke rUpa meM citrita kiyA gayA hai| zrImadbhAgavata Adi meM bhI isa saMbaMdha meM ullekha kiyA gayA hai| prastuta Agama meM jaba bhagavAna RSabhadeva pravrajyA grahaNa karate haiM, taba ve cAra muSThi loca karate haiM, jabaki anya sabhI tIrthakaroM ke varNana meM paMcamuSThi loca kA ullekha hai| TIkAkAra ne viSaya ko spaSTa karate hue likhA hai ki jisa samaya bhagavAn RSabhadeva loca kara rahe the, usa samaya svarNa ke samAna camacamAtI huI kezarAzi ko nihAra kara indra ne bhagavAna RSabhadeva se prArthanA kI, jisase bhagavAna RSabhadeva ne indra kI prArthanA se eka muSThi keza
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 jinavANI- jainAgama sAhitya vizeSADakA isI taraha rahane diye| keza rakhane se ve kezI yA kesariyA jI ke nAma se vizruta hue| padmapurANa harivaMzapurANa meM RSabhadeva kI jaTAoM kA ullekha hai| Rgveda meM RSabha kI stuti kezI ke rUpa meM kI gii| vahA~ batAyA hai ki kezI agni, jala, svarga aura pRthvI ko dhAraNa karatA hai aura keza vizva ke samasta tattvoM kA darzana karAtA hai aura prakAzamAna jJAnajyoti hai| bhagavAna RSabhadeva ne cAra hajAra ugra, bhoga, rAjanya aura kSatriya vaMza ke vyaktiyoM ke sAtha dIkSAgrahaNa kii| para una cAra hajAra vyaktiyoM ko dIkSA svayaM bhagavAna ne dI, aisA ullekha nahIM hai| AvazyakaniyuktikAra ne isa saMbaMdha meM yaha spaSTa kiyA hai ki una cAra hajAra vyaktiyoM ne bhagavAna RSabhadeva kA anusaraNa kiyaa| bhagavAna kI dekhAdekhI una cAra hajAra vyaktiyoM ne svayaM kezaluMcana Adi kriyAe~ kI thiiN| prastuta agAma meM yaha bhI ullekha nahIM hai ki bhagavAna RSabhadeva ne dIkSA ke pazcAt kaba AhAra grahaNa kiyA? samavAyAMga meM yaha spaSTa ullekha hai ki saMvacchareNa bhikkhA laddhA usaheNa loganAheNA"isase yaha spaSTa hotA hai ki bhagavAna RSabhadeva kI dIkSA grahaNa karane ke pazcAt eka varSa se adhika samaya vyatIta hone para bhikSA milI thiiN| kisa tithi ko bhikSA prApta huI thI, isakA ullekha 'vasudevahiNDI aura harivaMzapurANa meM nahIM huA hai| vahA~ para kevala saMvatsara kA hI ullekha hai| para kharataragacchabRhadgurvAvalI", triSaSTizalAkApuruSacaritta" aura mahAkavi puSpadanta ke mahApurANa meM yaha spaSTa ullekha hai ki akSaya tRtIyA ke dina pAraNA huaa| zvetAmbara granthoM ke anusAra RSabhadeva ne bele kA tapa dhAraNa kiyA thA aura digambara granthoM ke anusAra unhoMne chaha mahInoM kA tapa dhAraNa kiyA thA, para bhikSA dene kI vidhi se loga aparicita the| ataH apane Apa hI AcIrNa tapa uttarottara bar3hatA calA gayA aura eka varSa se adhika avadhi vyatIta hone para unakA pAraNA huaa| zreyAMsakumAra ne unheM ikSurasa pradAna kiyaa| tRtIya Are ke tIna varSa sADhe ATha mAsa zeSa rahane para bhagavAna RSabhadeva dasa hajAra zramaNoM ke sAtha aSTApada parvata para ArUDha hue aura unhoMne ajara-amara pada ko prApta kiyA, jise jainaparibhASA meM nirvANa yA parinirvANa kahA gayA hai| zivapurANa meM aSTApada parvata ke sthAna para kailAzaparvata kA ullekha hai| jambUdvIpaprajJapti, kalpasUtra", triSaSTizalAkApuruSacaritta, ke anusAra RSabhadeva kI nirvANatithi mAgha kRSNA trayodazI hai| tiloyapaNNatti evaM mahApurANa ke anusAra mAgha kRSNA caturdazI hai| vijJoM kA mAnanA hai ki bhagavAna RSabhadeva kI smRti meM zramaNoM ne usa dina upavAsa rakhA aura ve rAtabhara dharmajAgaraNa karate rhe| isaliye vaha
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ jambUdvIpaprajJapti 291 rAtri zivarAtri ke rUpa meM jAnI gii| IzAna saMhitA meM ullekha hai ki mAma kRSNA caturdazI kI mahAnizA meM koTisUrya-prabhopama bhagavAna Adideva zivagati prApta ho jAne se ziva - isa liMga se prakaTa hue| jo nirvANa ke pUrva Adideva the, ve zivapada prApta ho jAne se ziva kahalAne lge| anya Araka varNana - bhagavAna RSabhadeva ke pazcAt duSamasuSamA nAmaka Araka meM teIsa anya tIrthakara hote haiM aura sAtha hI usa kAla meM gyAraha cakravartI, nau baladeva aura nau vAsudeva Adi zlAghanIya puruSa bhI samutpanna hote haiN| para unakA varNana prastuta Agama meM nahIM AyA hai| saMkSepa meM hI ina ArakoM kA varNana kiyA gayA hai| chaThe Araka kA varNana kucha vistAra se huA hai| chaThe Araka meM prakRti ke prakopa se jana-jIvana atyanta duHkhI ho jAyegA | sarvatra hAhAkAra maca jaayegaa| mAnava ke antarmAnasa meM sneha-sadbhAvanA ke abhAva meM chala-chadma kA prAdhAnya hogaa| unakA jIvana amaryAdita hogA tathA unakA zarIra vividha vyAdhiyoM se saMtrasta hogaa| gaMgA aura sindhu jo mahAnadiyA~ haiM, ve nadiyA~ bhI sUkha jaayeNgii| rathacakroM kI dUrI ke samAna pAnI kA vistAra rahegA tathA rathacakra kI paridhi se kendra kI jitanI dUrI hotI hai, utanI pAnI kI gaharAI hogii| pAnI meM matsya aura kacchapa jaise jIva vipula mAtrA meM hoNge| mAnava ina nadiyoM ke sannikaTa vaitADhya parvata meM rahe hue biloM meM rhegaa| sUryodaya aura sUryAsta ke samaya biloM se nikalakara ve machaliyA~ aura kachue pakar3eMge aura unakA AhAra kreNge| isa prakAra 21000 varSa taka mAnava jAti vividha kaSToM ko sahana karegI aura vahA~ se Ayu pUrNa kara ve jIva naraka aura tiryaca gati meM utpanna hoNge| avasarpiNI kAla samApta hone para utsarpiNI kAla kA prArambha hogaa| utsarpiNI kAla kA prathama Araka avasarpiNI kAla ke chaThe Araka ke samAna hI hogA aura dvitIya Araka paMcama Araka ke sadRza hogaa| varNa, gandha, rasa, sparza, Adi meM dhIre-dhIre puna: sarasatA kI abhivRddhi hogii| kSIrajala, ghRtajala, aura amRtajala kI vRSTi hogI, jisase prakRti meM sarvatra sukhada parivartana hogaa| cAroM aura hariyAlI lahalahAne lgegii| zItala manda sugandha pavana Thumaka Thumaka kara calane lgegaa| bilavAsI mAnava biloM se bAhara nikala AyeMge aura prasanna hokara yaha pratijJA grahaNa kareMge ki hama bhaviSya meM mAMsAhAra nahIM kareMge aura jo mAMsAhAra karegA unakI chAyA se bhI hama dUra raheMge / utsarpiNI kAla ke tRtIya Araka meM teIsa tIrthakara, gyAraha cakravartI, nau vAsudeva, nau, baladeva Adi utpanna hoNge| caturtha Araka ke prathama caraNa meM caubIsaveM tIrthakara samutpanna hoMge aura eka cakravartI bhii| avasarpiNI kAla meM jahA~ uttarottara hrAsa hotA hai, vahA~ utsarpiNI kAla meM uttarottara vikAsa hotA hai| jIvana meM adhikAdhika sukha-zAMti kA sAgara ThATheM mArane lagatA hai| caturtha Araka ke dvitIya caraNa se punaH yaugalika kAla
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ 292 jinavANI- jainAgama sAhitya vizeSAGka prArambha ho jAtA hai| karmabhUmi se mAnava kA prasthAna bhoga bhUmi kI ora honA hai / isa prakAra dvitIya vakSaskAra meM avasarpiNI aura utsarpiNI kAla kA nirUpaNa huA | yaha nirUpaNa jJAnavarddhana ke sAtha hI sAdhaka ke antarmAnisa meM yaha bhAvanA utpanna karanA hai ki maiM isa kAlacakra meM ananta kAla se vividha yoniyoM meM paribhramaNa kara rahA huuN| aba mujhe aisA upakrama karanA cAhiye jisase sadA ke liye isa cakra se mukta ho jAU~ / tRtIya vakSaskAra vinItA - jambudvIpaprajJapti ke tRtIya vakSaskAra meM sarvaprathama vinItA nagarI kA varNana hai| usa vinItA nagarI kI avasthiti bharatakSetra sthita vaitADhya parvata ke dakSiNa ke 114,11 / 19 yojana tathA lavaNasamudra ke uttara meM 114,11/19 yojana kI dUrI para, gaMgA mahAnadI ke pazcima meM aura sindhu mahAnadI ke pUrva meM dakSiNArddha bharata ke madhyavartI tIsare bhAga ke ThIka bIca meM hai / vinItA kA hI apara nAma ayodhyA hai| jaina sAhitya ko dRSTi se yaha nagara sabase prAcIna hai| yahA~ ke nivAsI vinIta svabhAva ke the| etadarza bhagavAna RSabhadeva ne isa nagarI kA nAma vinItA rkhaa| yahA~ aura pA~ca tIrthaMkaroM ne dIkSA grahaNa kii| Avazyaniyukti ke anusAra yahA~ do tIrthaMkara RSabhadeva ( prathama ) abhinandana (caturtha) ne janma grahaNa kiyA / " anya granthoM ke anusAra RSabhadeva, ajitanAtha, abhinandana, sumati, ananta aura acalabhAnu kI janmasthalI aura dIkSAsthalI rahI hai / rAma, lakSmaNa Adi baladeva - vAsudevoM kI bhI janmabhUmi rahI hai| acala gaNadhara ne bhI yahA~ janma grahaNa kiyA thA / AvazyakamalayagirivRtti" ke anusAra ayodhyA ke nivAsiyoM ne vividha kalAoM meM kuzalatA prApta kI thI isaliye ayodhyA ko 'kauzalA' bhI kahate haiN| ayodhyA meM janma lene ke kAraNa bhagavAna RSabhadeva kauzalIya kahalAye the T bharata cakravartI samrAT bharata cakravartI kA janma vinItA nagarI meM hI huA thA / ve bhagavAna RSabhadeva ke jyeSTha putra the| unakI bAhya AkRti jitanI manamohaka thI, utanA hI unakA Antarika jIvana bhI cittAkarSaka thaa| svabhAva se ve karuNAzIla the, maryAdAoM ke pAlaka the, prajAvatsala the| rAjya - Rddhi kA upabhoga karate hue bhI ve puNDarIka kamala kI taraha nirlepa the / ve gandhahastI kI taraha the| virodhI rAjArUpI hAthI eka kSaNa bhI unake sAmane Tika nahIM pAte the| jo vyakti maryAdAoM kA atikramaNa karatA usake liye ve kAla ke sadRza the / unake rAjya meM durbhikSa aura mahAmArI kA abhAva thaa| eka dina samrATa apane rAjadarabAra meM baiThA huA thA / usa samaya AyudhazAlA ke adhikArI ne Akara sUcanA dI ki AyudhazAlA meM cakraratna
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ jimbadvIpayajJapti . . .... : 293 paidA huA hai| Avazyakaniyukti, AvazyakacUrNi", triSaSTizalAkApuruSacarita aura caumpannamahAparisacariyaM" ke anusAra rAjasabhA meM yamaka aura zamaka bahuta hI zIghratA se praveza karate haiN| yamaka subhaTa ne namaskAra kara nivedana kiyA ki bhagavAna RSabhadeva ko eka hajAra varSa kI sAdhanA ke bAda kevalajJAna kI upalabdhi huI hai| ve purimatAla nagara ke bAhara zakaTAnanda udyAna meM virAjita haiN| usI samaya zamaka nAmaka subhaTa ne kahA- svAmI! AyudhazAlA meM cakraratna paidA huA hai, vaha ApakI digavijaya kA sUcaka hai| Apa calakara usakI arcanA kreN| digambara paramparA ke AcArya jinasena ne uparyukta do sUcanAoM ke atirikta tRtIya putra kI sUcanA kA bhI ullekha kiyA hai| ye sabhI sUcanAe~ eka sAtha gilane se bharana eka kSaNa asamaMjasa meM par3a gye| ve socane lage ki majhe prathama kaunasA kArya karanA cAhiye? pahale cakraratna kI arcanA karanI cAhiye yA putrotsava manAnA cAhie yA prabhu kI upAsanA karanI cAhiye? dUsare hI kSaNa unako pratyutpanna medhA ne uttara diyA ki kevalajJAna kA utpanna honA dharmasAdhanA kA phala hai, putra utpanna honA kAma kA phala hai aura dedIpyamAna cakra kA utpanna honA artha kA phala hai| ina tIna puruSArtho meM prathama puruSArtha dharma hai, isaliye mujhe sarvaprathama bhagavAna RSabhadeva kI upAsanA karanI caahiye| cakraratna aura putraratna to isI jIvana ko sukhI banAtA hai para bhagavAna kA darzana to isa loka aura paraloka donoM ko hI sukhI banAne vAlA hai| ata: mujhe sarvaprathama unhIM ke darzana karanA hai|" prastuna Agama meM kevala cakraratna kA hI ullekha huA hai, anya do ghaTanAoM kA ullekha nahIM hai| ata: bharata ne cakraratna kA abhivAdana kiyA aura aSTa divasIya mahotsava kiyaa| cakravartI samrAT banane ke liye cakraratna anivArya sAdhana hai| yaha cakraratna devAdhiSThita hotA hai| eka hajAra deva isa cakraratna kI sevA karate haiN| yoM cakravartI ke pAsa caudaha ratna hote haiN| yahA~ para ratna kA artha apanI-apanI jAtiyoM ko sarvotkRSTa vastue~ haiN| caudaha ratnoM meM sAta ratna ekendriya aura sAta ratna paMcendriya hote haiN| AcArya abhayadeva ne sthAnAMgavRtti meM likhA hai ki nyakra Adi sAna ratna pRthvIkAya ke jIvoM ke zarIra se bane hue hote haiM, ata: unheM ekendriya kahA jAtA hai| AcArya nemicandra ne pravacanasAroddhAra grantha meM ina sAta ratnoM kA pramANa isa prakAra diyA hai| cakra, chatra aura daNDa ye tInoM vyAma tulya hai| tirache phailAye hue donoM hAthoM kI aMguliyoM ke antarAla jitane bar3e hote haiN| carmaratna do hAtha lambA hotA hai| asiratna battIsa aMgula, maNiratna cAra aMgula lambA aura do aMgula caur3A hotA hai| kAgiNIratna kI lambAI cAra aMgula hotI hai| jisa yaga meM jisa
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ 294 jinavANI- jainAgama-sAhitya vizeSAGka cakravartI kI avagAhana hotI hai, usa cakravartI ke aMgula kA yaha pramANa hai| cakravartI kI AyudhazAlA meM cakraratna, chatraratna, daNDaratna aura asiratna utpanna hote haiN| cakravartI ke zrIdhara meM carmaratna, maNiratna aura kAmiNIratna utpanna hote haiN| cakravartI kI rAjadhAnI vinItA meM senApati, gRhapati, varddhaka aura purohita ye cAra puruSaratna hote haiN| vaitAdayagiri kI upatyakA meM azva aura hastI ratna utpanna hote haiN| uttaradizA kI vidyAdhara zreNI meM strIratna utpanna hotA hai|" 63 ! gaMgA mahAnadI - samrATa bharata SaTkhaNDa para vijaya - vaijayantI phaharAne ke liye vinItA se prasthita hote haiM aura gaMgA mahAnadI ke dakSiNI kinAre se hote hue pUrva dizA meM mAgadha dizA kI ora calate haiN| gaMgA bhAratavarSa kI bar3I nadI hai / skandhapurANa, amarakoza", Adi meM gaMgA ko devatAoM kI nadI kahA hai jainasAhitya meM gaMgA ko devAdhiSThita nadI mAnA hai| sthAnAMga, samavAyAMga", jambUdvIpaprajJapti, nizItha, aura bRhatkalpa", meM gaMgA ko eka mahAnadI ke rUpa meM citrita kiyA gayA hai| sthAnAMga, nizItha aura bRhatkalpa meM gaMgA ko mahArNava bhI likhA hai| AcArya abhayadeva ke sthAnAMgavRtti meM mahArNava zabda ko upamAvAcaka mAnakara usakA artha kiyA hai ki vizAla jalarAzi ke kAraNa vaha virAT samudra kI taraha thI / purANakAla meM bhI gaMgA ko samudrarUpiNI kahA hai| navanidhiyA~- - samrATa bharata ke pAsa caudaha ratnoM ke sAtha hI navanidhiyA~ bhI thIM, jinase unheM manovAMchita vastue~ prApta hotI thiiN| nidhi kA artha khajAnA hai| bharata mahArAja ko ye navanidhiyAM, jahA~ gaMgA mahAnadI samudra meM milatI hai, vahA~ para prApta huii| AcArya abhayadeva ke anusAra cakravartI ko apane rAjya ke liye upayogI sabhI vastuoM kI prApti ina nau nidhiyoM se hotI hai| isaliye inheM navanidhAna ke rUpa meM ginA hai| ve navanidhiyA~ isa prakAra hai--- 1. naisarpanidhi 2. pAMDukanidhi 3. piMgalanidhi 4 sarvaratnanidhi 5 mahApadmanidhi 6. kAlanidhi 7. mahAkAlanidhi 8. mANavakanidhi 9 zaMkhanidhi / 76 93 79 jambUdvIpaprajJapti meM varNana hai ki bharata Adarzaghara meM jAte haiN| vahA~ apane divya rUpa ko nihArate haiN| zubha adhyavasAyoM ke kAraNa unheM kevalajJAna va kevaladarzana prApta ho gyaa| unhoMne kevalajJAna / kevaladarzana hone ke pazcAt sabhI vastrAbhUSaNoM ko haTAyA aura svayaM paMcamuSTi loca kara zramaNa bane / parantu Avazyaka niyukti" Adi meM yaha varNana dUsare rUpa meM prApta hai| eka bAra bharata Adarzabhavana meM ge| usa samaya unakI aMgulI se aMgUThI nIce gira pdd'ii| aMgUThI rahita aMgulI zobhAhIna pratIta huii| ve socane lage ki acetana
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ jambUdvIpaprajJapti. .... 295 padArthoM se merI zobhA hai| merA vAstavika svarUpa kyA hai? maiM jar3a padArthoM kI sundaratA ko apanI sundaratA mAna baiThA huuN| isa prakAra cintana karate hue unhoMne mukuTa, kuNDala Adi samasta AbhUSaNa utAra diye| sArA zarIra zobhAhIna pratIta hone lgaa| ve cintana karane lage ki kRtrima saundarya cira nahIM hai, Atmasaundarya hI sthAyI hai| bhAvanA kA vega bar3hA aura ve karmamala ko naSTa kara kevalajJAnI bana gaye caturtha vakSaskAra caturtha vakSaskAra meM julla himavanna parvata kA varNana hai| isa parvata ke Upara bIcoM-bIca padma nAma kA eka sarovara hai| isa sarovara kA vistAra se varNana kiyA gayA hai| gaMgA nadI, sindhu nadI, rohitAMzA nadI prabhRti nadiyoM kA bhI varNana hai| prAcIna sAhitya, cAhe vaha vaidika paramparA kA rahA ho yA bauddha paramparA kA, unameM ina nadiyoM kA varNana vistAra ke sAtha milatA hai| culla himavanta parvata para gyAraha zikhara hai| una ziravaroM kA bhI vistAra se nirUpaNa kiyA hai| haimavata kSetra kA aura usameM zabdApAtI nAmaka vRttavaitAdya parvata kA bhI varNana hai| mahAhimavanta nAmaka parvata kA varNana karate hue batalAyA gayA hai ki usa parvata para eka mahApadma nAmaka sarovara hai| usa sarovara kA bhI nirUpaNa huA hai| harivarSa, niSadha parvata aura usa parvata para tigiMcha nAmaka eka sundara sarovara hai| mahAvideha kSetra kA bhI varNana hai| jahA~ para sadA-sarvadA tIrthakara prabhu virAjate haiM, unakI pAvana pravacana dhArA satata pravahamAna rahatI hai| mahAvideha kSetra meM se hara samaya jIva mokSa meM jA sakatA hai| isake bIcoM bIca meru parvata hai| jisase mahAvideha kSetra ke do vibhAga ho gaye haiM- eka pUrva mahAvideha aura eka pazcima mhaavideh| pUrva mahAvideha ke madhya meM zItA nadI aura pazcima mahAvideha ke madhya meM zItodA nadI A jAne se eka-eka vibhAga ke do-do upavibhAga ho gaye haiN| isa prakAra mahAvideha kSetra ke cAra vibhAga haiN| ina cAroM vibhAgoM meM ATha-ATha vijaya haiM, ata: mahAvideha kSetra meM 844 =32 vijaya haiN| gandhamAdana parvata, uttara kuru meM yamaka nAmaka parvata, jambUvRkSa, mahAvideha kSetra meM mAlyavanta parvata, kaccha nAmaka vijaya, citrakUTa nAmaka anya vijaya, devakuru, meruparvata, nandanavana, saumanasa vana Adi vanoM ke varNanoM ke sAtha nIla parvata, ramyaka hiraNyavata aura airAvata Adi kSetroM kA bhI isa vakSaskAra meM bahuta vistAra se varNana kiyA hai| yaha vakSaskAra anya vakSaskAroM kI apekSA bar3A hai| pA~cavA~ vakSaskAra pA~caveM vakSaskAra meM jinajanmAbhiSeka kA varNana hai| tIrthaMkaroM kA hara eka mahattvapUrNa kArya kalyANaka kahalAtA hai| sthAnAMga, kalpasUtra Adi meM tIrthakaroM ke paMca kalyANakoM kA ullekha hai| inameM pramukha kalyANaka
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1296 : jinavANI- jainAgama-sAhitya vizeSAke janmakalyANaka hai| tIrthaMkaroM kA janmotsava manAne ke liye / 6 mahattarikA dizAkumAriyoM aura 64 indra Ate haiN| chaThA vakSaskAra _chaThe vakSaskAra meM jambUdvIpagata padArtha saMgraha kA varNana hai| jambUdvIpa ke pradezoM kA lavaNasamudra se sparza aura jIvoM kA janma, jambUdvIpa meM bharata, aizvata, haimavata, hairaNyavana, harivAsa, ramyakavAsa aura mahAvideha inakA pramANa, varSadhara parvata, citrakUTa, vicitrakUTa, yamaka parvata, kaMcana parvata, vakSaskAra parvata, dIrgha vaitADhya parvata, varSadharakUTa, vakSaskArakUTa, vaitADhyakUTa, mandarakUTa, mAgadha, tIrtha, varadAma tIrtha, prabhAsa tIrtha, vidyAdhara zreNiyA~ cakravartI vijaya, rAjadhAniyA~, tamisraguphA, khaMDaprapAtaguphA, nadiyoM aura mahAnadiyoM kA vistAra se mUla Agama meM varNana prApta hai| pAThaka gaNa usakA pArAyaNa kara apane jJAna meM abhivRddhi kreN| sAtavA~ vakSaskAra sAtaveM vakSaskAra meM jyotiSkoM kA varNana hai| jambUdvIpa meM do candra, do sUrya, chappana nakSatra, 176 mahAgraha prakAza karate haiN| usake pazcAt sUrya maNDaloM kI saMkhyA Adi kA nirUpaNa hai| sUrya kI gati, dina aura rAtri kA mAna, sUrya ke Atapa kA kSetra, pRthvI, sUrya Adi kI dUrI, sUrya kA Urdhva aura tiryak nApa, candramaNDaloM kI saMkhyA, eka muhUrta meM candra kI gati, nakSatra maNDala evaM sUrya ke udaya - asta viSayoM para prakAza DAlA gayA hai| saMvatsara pA~ca prakAra ke haiM nakSatra, yuga, pramANa, lakSaNa aura shnaishcr| nakSatra saMvatsara ke bAraha bheda batAye haiN| yugasaMvatsara, pramANasaMvatsara aura lakSaNasaMvatsara ke pA~ca-pA~ca bheda haiN| zanaizcara saMvatsara ke 28 bheda haiN| pratyeka saMvatsara ke 12 mahIne hote haiN| unake laukika aura lokottara nAma batAye haiN| eka mahIne ke do pakSa, eka pakSa ke 15 dina va 15 rAtri aura 15 tithiyoM ke nAma, mAsa, pakSa, karaNa, yoga, nakSatra, poruSIpramANa Adi kA vistAra se vivecana kiyA gayA hai| candra kA parivAra, maMDala meM gati karane vAle nakSatra, pUrva, dakSiNa, pazcima aura uttara dizA meM candravimAna ko vahana karane vAle deva, sUrya, graha, nakSatra, tArA ke vimAnoM ko vahana karane vAle deva, jyotiSka devoM kI zIghra gati,unameM alpa aura mahARddhi vAle deva, jambUdvIpa meM eka tAre se dUsare tAre kA antara, candra kI cAra agramahiSiyA~, parivAra, vaikriyazakti, sthiti Adi kA varNana hai| ___ jambUdvIpa meM jaghanya, utkRSTa tIrthakara, cakravartI, baladeva, vAsudeva, nidhi, nidhiyoM kA paribhoga, paMcendriya ratna tathA unakA paribhoga, ekendriya ratna, jambUdvIpa kA AyAma, viSkaMbha, paridhi, U~cAI, pUrNa parimANa, zAzvata
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ jambatIpaprajJapti ____ 297 azAzvana kadhana kI apekSA. jambUdvIpa meM pA~ca sthAvara kAyoM meM ananta bAra utpatti, jambUdvIpa nAma kA kAraNa Adi batAyA gayA hai| vyAkhyA sAhitya jaina bhUgola tathA prAgaitihAsikakAlIna bhArata ke adhyayana kI dRSTi se jambUdrIpaprajJapti kA anUThA mahattva hai| jambUdvIpaprajJapti para koI bhI niyukti prApta nahIM hai aura na bhASya hI likhA gayA hai| kintu eka cUrNi avazya likhI gaI hai| usa cUrNi ke lekhaka kauna the aura usakA prakAzana kahA~ se huA, yaha mujhe jJAta nahIM ho sakatA hai| AcArya malayagiri ne bhI jambUdvIpaprajJapti para eka TIkA likhI thI, vaha bhI aprApya hai| saMvat 1639 meM hIravijayasUri ne isa para TIkA likhI, usake pazcAt vi. saMvat 1645 meM puNyasAgara ne tathA vikrama saMvat 1660 meM zAnticandragaNI ne prameyaratnamaMjUSA nAmaka TIkAgrantha likhaa| yaha TIkAgrantha san 1885 meM dhanapatasiMha kalakattA tathA san 1920 meM devacaMda lAlabhAI jaina pustakoddhAra phaMDa, bambaI se prakAzita huaa| jambUdvIpaprajJapti kA hindI anuvAra vikrama saMvat 2446 meM haidarAbAda se prakAzita huA thaa| jisake anuvAdaka AcArya amolakaRSi jI ma.sA. the| AcArya ghAsIlAla jI ma.sA. ne bhI sarala saMskRta TIkA likhI aura hindI tathA gujarAtI anuvAda bhI prakAzita huA hai| jaina bhUgola kA parijJAna isaliye Avazyaka hai ki AtmA ko apanI vigata/Agata / anAgata yAtrA kA jJAna ho jAye aura use yaha bhI parijJAna ho jAye ki isa virAT vizva meM usakA asalI sthAna kahA~ hai? usakA apanA gantavya kyA hai? vastuta: jaina bhUgola apane ghara kI sthitibodha kA zAstra hai| use bhUgola na kahakara jIvanadarzana kahanA adhika yathArtha hai| vartamAna meM jo bhUgola par3hAyA jAtA hai, vaha vidyArthI ko bhautikatA kI ora le jAtA hai| vaha kevala sasIma kI vyAkhyA karatA hai| vaha asIma ko vyAkhyA karane meM asamartha hai| usameM svarUpa bodha kA jJAna nahIM hai jabaki mahAmanISiyoM dvArA pratipAdita bhUgola meM anantatA rahI huI hai, jo hameM bAhara se bhItara kI ora jhAMkane ko utprerita karatI hai| jo bhI Astika darzana hai jinheM AtmA ke astitva para vizvAsa hai,ve yaha mAnate haiM ki Atma karma ke kAraNa isa virAT vizva meM paribhramaNa kara rahA hai| hamArI jo yAtrA cala rahI hai, usakA niyAmaka tattva karma hai| vaha hameM kabhI svargaloka kI yAtrA karAtA hai to kabhI narakalopha kI, kabhI tiryaMcaloka kI to kabhI mAnava loka kii| usa yAtrA kA parijJAna karanA yA karAnA hI jaina bhUgola kA uddezya rahA hai| AtmA zAzvata hai, karma bhI zAzvata hai aura dhArmika bhUgola bhI zAzvata hai| kyoMki AtmA kA vaha paribhramaNa sthAna hai| jo AtmA aura karmasiddhAnta ko nahIM jAnatA vaha dhArmika
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ 298 jinavANI- jainAgama- sAhitya vizeSAGka bhUgola ko bhI nahIM jAna sktaa| Aja kahIM para ativRSTi kA prakopa hai, kahIM para alpavRSTi hai, kahIM para anAvRSTi hai, kahIM para bhUkampa A rahe haiM to kahIM para samudrI tUphAna aura kahIM para dharatI lAvA ugala rahI hai, kahIM durghaTanAe~ hai| ina sabhI kA mUla kAraNa kyA hai, isakA uttara vijJAna ke pAsa nahIM hai| kevala indriyagamya jJAna se ina praznoM kA samAdhAna nahIM ho sakatA / ina praznoM kA samAdhAna hotA hai-- mahAmanISiyoM ke cintana se, jo hameM dharohara ke rUpa meM prApta hai| jisa para indriyagamya jJAna sasIma hone se asIma saMbaMdhI praznoM kA samAdhAna usake pAsa nahIM hai| indriyagamya jJAna vizvasanIya isaliye mAnA jAtA hai ki vaha hameM sApha-sApha dikhalAI detA hai / AdhyAtmika jJAna asIma hone ke kAraNa usa jJAna ko prApta karane ke liye Atmika kSamatA kA pUrNa vikAsa karanA hotA hai| jambUdvIpaprajJapti kA varNana isa dRSTi se bhI bahuta hI upayogI hai I saMdarbha 1. bRhatkalpabhASya 1.3275 - 89 2. (ka) mahAbhArata vanaparva 254 (kha) mahAvastu III, 172 (ga) divyAvadAna pR. 424 3. suruni jAtaka (saM.489) bhAga 4, 521 522 4. jAtaka (saM. 406) bhAga 4, pRSTha 27 5. (ka) lAhA, jyaoNgrephI oNva arlI buddhijma, pR. 31 (kha) kaniMghama, aiMzyeMTa jyaoNgrephI oNva iMDiyA, esa. ena. majumadAra saMskaraNa pR. 718 (ga) karnighama, AyalaoNjikala sarve riporTa XVI. 34 6. bhagavatIsUtra 11 /10/8 = 19. kharakAMDe kiMsaDie paNNatte ? goyamA ! jhallarIsalie paNNatte / jIvAjIvAbhigama sUtra 3/1/74 8. madhye syAjjhallarInibhaH / jJAnArNava 33/8 9. madhyeto jhallarInibhaH / - triSaSTizalAkA pu. ca. 2/ 3 / 479 10. etAvAnmadhyalokaH syAdAkRtyA jhallarInibhaH / lokaprakAza 12/45 11. ArAdhanAsamutya - 58 12. AdipurANa - 4 /41 13. sthAlamitra tiryaglokam / - prazamarati, 211 14. ghanodahitalae - baTTe vlyaagaarsNtthaannsNtthie| - jIvAjIbAbhigama 3 / 1 / 76 15. majjhimaloyAyAro ubbhiya-muraaMddhasAriccho / -tiloyapaNNatti 1 / 137 16. jambuddIvratti 1/20 17. tulasIprajJA, lADanU~, apraila-jUna 1975, pR. 106, le. yuvAcArya mahAprajJa 18. majjhimaM puNa jhallarI / - sthAnAMga 7 / 42 3. Research Article- A criticism upon modern views of our earth by Sri Gyan Chand Jain (Appeared in Pt. Sri Kailash Chandra
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ bimbadvIpaprajJapti ..... 209 Shastri Felicitation Volume pp. 446-450) 20 avasappaNi ussappaNi kAlacciya rhttttiyaannaae| __ hoti agatAgaMtA bharaherAvada rikhadimmi puDhaM !: .. tiloyapaNNatti 441614 21 yathA zakla ca kRSNaM ca pakSayamanantarana: utsarpiNyavasarpigyorevaM kramasamudbhavaH / -- padmapurANa 3/73 22.kalpasUtra 195 23.AdipurA 1 . 1978 24.AdipurANa 39/143 25 mahApurANa 183 : 16/312 26 avazyakaniyukti pR. 235 /1 25 AvazyakarNi 212-214 28. triSaSTI.146 29 RgvedasaMhitA 10 / 90; 11.12 30 zrImadbhAgavata 11 /15/13, dvitIya bhAga pR. 809 31. padmapurANa 3,288. 32 harivaMzapurANa 9/204 33. Rgveda 10 136.1 34.Avazyakaniyukti gAthA 337 35.samavAyAMgasUtra 157 36. bhayavaM piyAmaho nirAhAro....paDilAi sAmi khoyaraseNaM / 37. harivaMzapurANa, sarga 9. zloka 180-191 38.zrI yugAdideva pAraNakapavitrizAyAM vaizAkhazuklapakSatRtIyAyAM svapade mahAvistareNa sthaapitaaH| 39.triSaSTizalAkA pu. ca.1/3/301 40.mahApurANa, saMdhi 9. pu.148-149 41. AvazyakacUrNi, 221 42.zivapurANa, 59 43. jambUdvIpaprajJapti, 48 / 91 44.kalpasUtra 199/59 45 triSaSTi za.pu. ca, 1/6 46. mAghassa kiNhi cosa pubahe NiyayajamNakhatte alAvayammi usaho ajudeNa sama gaojjobhiH --nilayapaNNatti 47. mahApurANa 3713 48 mAgha kRSNacaturdazyAmAdidevo mhaanishi| zivaliMgatayodbhUtaH koTisUryasamaprabhaH / tatkAlavyApinI brAhyA zivarAtrivrate tithi:| -IzAnasaMhitA 49.Avassaka kAmeMTrI, pR. 244 50 Avazyakaniyukti 382 (51. AvazyakamalayagirivRtti, pR. 214 (52.Avazyakaniyukti 342 53. AvazyakacUrNi 181 54. triSaSTizalAkApuruSacarita 1/3 /1.11 --...13 55. caupannamahApurisancariya, zIlAMka
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ | 300 jinavANI- jainAgama-sAhitya vizeSAGka 5.6.mahApurANa 24, 2,553 57.(ka) triSaSTizalAkayurupa na.1.315:14 (kha) mahApurANa 24, 2073 58.mhaapuraaH| 24/6/573 59.mahApurANa 24/1,573 60 ratnAni svajAtIyamabhye samutkarSavanti vasnI sagavAyAMgatti pR. 29 25. pravacanamAgedAra parazA 1216-1215 62. cakra chvN......ghusstirygRhsttdryaaNlyorNtg'lm| pravacanasAroddhAravRtti patra 351 63. bhara hassa pa ranno..... uttarilalAe vijjAharaseTIe smuppnne| 64. pravacanasAroddhAravRtti, patra 350-3.1 --AvazyakacUrNi pR. 208 65 skandhapura, kAzIkhaNDa, gaMgA sahananAna, adhyAya 25 66.amarakoza: 1/10/31 17.jamvRdIpaprajJapti, vakSaskAra 4 68.sthAnAMga 5.3 69. samavAyAMgaH 24vAM samavAya 70.jambUdvIpaprajJapti, vakSaskAra 4 71. nizIthasUtra 12/42 72.bRhatkalpasUtra 4/32 73.sthAnAMga 5/2/1 74. nizItha 12/42 75.bRhatkalpa 4/32 76.(ka) sthAnAMgavRtti 5/2/1 (kha) bRhatkalyabhASya TIkA 5616 17.skandapurANa, kAzIkhaNDa, adhyAya 29 78.(ka) triSaSTizalAkA puruSacaritra 1/4 (kha) sthAnAMgasUtra 9/19 (ga) jambUdrIpaprajJapti, bharatacakravartI adhikAra, vakSaskAra 3 (gha) harivaMzapurANa, sarga 11 (Da) mAghanandI viracita zAstrasarasamuccaya, sUtra 58, pR. 54 79.sthAnAMgavRtti, patra 226 80 jambudvIpaprajJapti, vakSaskAra 3 81. (ka) avazyaniyukti 436 (kha) AvazyakacUrNi pR 227 82 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa, bhAgaH-3, pR. 289 83. vahIM, bhAga-3. pR. 417