Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcama khaNDa : 629 jainatattvamImAMsA : eka prAmANika kRti zrI mANikacandra jayavaMtasA bhisIkara, bAhubalI bhAratIya saMskRtikI mUla bhittike rUpameM jaina saMskRti jina maulika tattvoMpara susthita hai, ve tattva svatantra evaM vaiziSTyapUrNa haiM, isameM sandeha nahIM hai| prAcIna kAlameM tathA vartamAnameM bhI jo dArzanika vicAravaMta hue haiM; ve AcArya hoM yA dRSTi sampanna zrAvaka hoM, unhoMne jaina saMskRti evaM usake tattvajJAnapara maulika prakAza DAlA hai| usakI jo-jo vizeSatAe~ Agama, tarka tathA anabhatike balapara unhoMne svayaM avagata kI, unheM tattvajijJAsU janoMke sAmane dila kholakara rakhI haiN| unakA isa viSayakA prAmANika sUkSma parizIlana tathA suvyavasthita vivecana naI pIr3hIke abhyAsiyoMke lie bahata uparyukta evaM mananIya siddha haA hai| jJAna tathA anubhavavRddha zraddheya paNDitavara phulacandrajI siddhAntazAstrIkI "jainatattvamImAMsA" yaha eka aisI hI maulika evaM anupama kRti hai, jo paNDitapravara ye ToDaramalajIke sarvatobhadra "mokSamArgaprakAzaka" ke anantara na kevala tattvajijJAsuoMke lie, apitu jAnakara vidvAnoMke lie bhI samIcIna dRSTi pradAna karanevAlI atIva upayukta tathA punaH-puna abhyAsakI vastu banI pratIta hotI hai / isa granthameM Agama tathA adhyAtmako sundara samanvaya karate hue jaina darzana sambandhI aneka mahattvapUrNa vizeSatAoMkA sUkSma vivecana huA hai, jisase kaI gutthiyA~ sahaja sulajhatI haiM, aneka bhrAnta dhAraNAe~ jar3a se dUra hotI haiM, aura jaina tattvakA vAstavika marma suspaSTa hotA hai| .. pratyeka viSayakA vivecana karate samaya jagaha-jagahapara pUrvAcAryoMke talasparzI santulita cintanakA prAmANika AdhAra diye jAneke kAraNa viSaya suspaSTa to hotA hI hai, sAtha-sAtha usakI mahattA evaM vivecanakI prAmANikatA bhI dRggocara hotI hai / sandehakA pUrA nirAkaraNa ho jAtA hai / isa eka granthake abhyAsapUrNa manana evaM cintanase jaina darzanakI pUrI maulika jAnakArI pAThakoMko sahajameM hotI hai, aura pUrvAcAryoMke aneka vistRta dArzanika granthoMkA sArabhUta nicor3a bhI sAmane AtA hai, jisase mana atyadhika prasannatAkA anubhava karatA hai| ___ mAnyavara paNDita phUlacandrajI siddhAntazAstrI jaina siddhAntake uccakoTike dRSTi sampanna vidvAn hai| jainAcAryoMke prAcInatama SaTkhaNDAgamakA varSoM taka unhoMne adhyayana-manana karake usakA sugama hindI meM anuvAda bhI kiyA hai| kasAyapAhuDa (jayadhavalA) tathA mUlAcArakA bhI anuvAda kArya unake dvArA sampanna ho rahA hai| aise anubhavI vidvAnkI painI lekhanIse yaha kRtI banI hai, isIse usakI mahattA evaM prAmANikatA khyAlameM AtI hai| hamAre sAmane paNDitajIke isa mahattvapUrNa granthakA dUsarA saMskaraNa hai, jise unhoMne hI azoka prakAzana maMdira, ravIndrapurI, vArANasIse vIranirvANa saMvat 2504 meM prakAzita kiyA hai| isake "Atmanivedana" meM ve likhate haiM "isameM prathama saMskaraNakI apekSA viSayako vizadatAko dhyAnameM rakhakara paryApta parivardhana kiyA gayA hai / sAtha hI prathama saMskaraNakA bahuta kucha aMza bhI garbhita kara liyA hai| isalie ise dvitIya saMskaraNa yA viSayake vistRta vivecanakI dRSTise dUsarA bhAga bhI kahA jA sakatA hai / granthake kula bAraha prakaraNa hai, jinake nAma isa prakAra hai| 1. viSaya praveza 2. vastusvabhAvamImAMsA 3. bAhyakAraNa mImAMsA 4. nizcaya-upAdAna mImAMsA 5. ubhaya nimitta mImAMsA
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ 630 : siddhAntAcArya paM0 phUlacandra zAstrI abhinandana-grantha 6. kartRkarmamImAMsA 7. SaT kAraka mImAMsA 8. krama niyamita paryAya mImAMsA 9. samyak niyati svarUpa mImAMsA 10. nizcaya vyavahAra mImAMsA 11. anekAnta-syAdvAda mImAMsA 12. kevalajJAna-svabhAva mImAMsA inameMse pratyeka prakaraNa apanI-apanI khAsa vizeSatA rakhatA hai, aura use dhyAnapUrvaka AdyopAnta par3hanese jaina darzanake vividha mUla aMgoMkA talasparzI jJAna hone meM bahuta sahAyatA milatI hai| unake sambandhameM vidvAnoMmeM bhI jo galata dhAraNAeM tathA vaisI prarUpaNAe~ dRSTigocara hotI haiM, una sabakA zaMkA-samAdhAnake rUpameM samyak prakArase nirasana kiyA gayA hai / aisA eka bhI viSaya nahIM hai jisapara jinAgamameM paryApta prakAza na DAlA gayA ho| kintu una sabakA suvyavasthita saMkalana tathA unapara pUrvAcAryoMke vacanAdhArase kiyA gayA saMtulita vivecana pAThakoM ke sAmane ekatra AnekI AvazyakatA thI, jo isa granthase pUrI huI hai| paNDitajI isa sambandhameM svayaM likhate haiM isameM hamArA apanA kucha bhI nahIM hai| jinAgamase jo viSaya avalokanameM Ae, unheM hI yahA~ grantharUpI mAlAmeM piroyA gayA hai / vaha bhI isalie ki mokSamArgameM tatvasparzake samaya ina saba tathyoMko hRdayaMgama kara lenA Avazyaka hai / anyathA svarUpa-viparyAsa, kAraNa-viparyAsa tathA bhedAbheda-viparyAsa banA hI rahatA hai, jisase aneka zAstroMmeM pAraMgata hokara aura prAMjala vaktA bana jAnepara bhI isa jIvakI mokSamArgameM gati honA saMbhava nahIM hai|' Age ve likhate haiM-"yaha grantha paramata-khaNDanakI dRSTise saMkalita nahIM kiyA gayA hai| isameM jina tathyoMko saMkalita kiyA gayA hai ve jainatattvamImAMsAke prANasvarUpa hai, isalie paramatakhaNDanameM jahA~ prAyaH vyavahAranayakI mukhyatA rahatI hai, vahA~ isameM paramArthaprarUpaNAko mukhyatA dI gaI hai, aura sAtha hI usakA vyavahAra bhI dikhalAyA gayA hai| niyama hai ki pUrNarUpase nizcayasvarUpa honeke pUrvataka yathAsambhava nizcaya-vyavahArakI yuti yugapat banI rahatI hai / yahA~se nizcaya mokSamArgakA prArambha hotA hai, vahA~se prazasta rAgarUpa vyavahAra mokSamArgakA bhI prAraMbha hotA hai / na koI pahale hotA hai, na koI pIche / donoM eka sAtha prAdurbhuta hote haiN| itanA avazya hai ki nizcaya svarUpa mokSamArgake udayakAlameM usake prazasta rAgarUpa vyavahAra mokSamArgakI caritArthatA lakSyameM na Ave, isa rUpameM banI rahatI hai| aura jaba yaha jIva arucipUrvaka haTe binA vyavahAra mokSamArgake anusAra bAhya kriyAkAMDameM pravRtta hotA hai, taba isake jIvanameM nizcaya mokSamArgakI jAgarukatA nirantara banI rahatI hai| vaha dRSTise ojhala nahIM hone pAtI / yaha isIse spaSTa hai ki nizcaya mokSamArgakA anusaraNa vyavahAra mokSamArga karatA hai| vyavahAra mokSamArgakA anusaraNa nizcaya mokSamArga nahIM krtaa| kyoMki jaisejaise nizcaya mokSamArgase jIvana puSTa hotA jAtA hai, vaise-vaise vyavahAra mokSamArga nizcaya mokSamArgakA pIchA karanA chor3atA jAtA hai|" ___ isa granthakA prathama saMskaraNa 1960 meM jaba prakAzita huA, taba isakA sAmUhika svAdhyAya paramapUjya gurudeva 108 zrI samantabhadra mahArAja tathA viduSI gajAbahanajIke sAtha karanekA avasara hameM prApta huA thaa| tabhIse isa granthakI maulikatA evaM upayogihA vizeSa rUpase pratIta huI thii| usake bAda isa granthake virAdhameM AlocanAtmaka kucha pustakeM prakAzita huii| lekina isa AlocanAmeM nirdoSa tattvamImAMsAke bajAya tattvakI
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcama khaNDa : 631 viDambanA hI adhikatara pratIta hotI hai, jisase jainadarzanakI mUla bhUmikApara hI kuThArAghAta kiyA gayA ho| isapara paNDitajI likhate hai-"yaha saba dekhakara unakA citta karuNAse bhara uThatA hai|" saccA jinavANIkA sevaka isase adhika kyA likheM ? vidvAn loga jinAgamakA mukha rahate haiN| unheM cAhie ki ve Agamake anusAra samAjako sahI mArgadarzana kare / bhagavAna arihaMta devane vItarAga dharmakA hI upadeza diyA, jo AtmAkA vizuddha rUpa hai| paramArthasvarUpa zuddhAtma prApti ke lie eka mAtra jJAnamArgapara ArUr3ha hokara svabhAvase zuddha trikAlI AtmAkA apramAdabhAvase anusaraNa karanA yahI upAya hai| usakI prArambhika bhUmikAmeM jJAnadhArA aura karma ( rAga ) dhArAkA samuccaya bhale hI banA rahe, kintu usameM itanI vizeSatA hai ki jJAnadhArA svayaM-nirjarArUpa hai, isalie vahI sAkSAta mokSa kA upAya hai| karmadhArA baMdhasvarUpa honese usake dvArA saMsAra-paripATI bane rahanekA hI mArga prazasta hotA hai| paramArthase na to vaha mokSamArga hai, nahIM usake lakSyase sAkSAt mokSamArgakI prApti honA hI sambhava hai| jainatatvajJAnI sambandhI aise sabhI tathyoMko Agamake AdhArapara suspaSTa karanekA prAmANika prayatna isa granthameM lekhaka dvArA kiyA gayA hai| Aja vijJAnakI pragatise mAnava adhika cikitsaka evaM cintanazIla bana rahA hai| jIvanake pratyeka aMga kA bArIkIse abhyAsa karanekI pravRtti buddhivAdI logoMmeM bar3ha rahI hai| hara eka bAtakI kAraNamImAMsA kucha baniyAdI tatvoMke AdhArapara ve karanA cAhate haiN| aura tarkasaMgata vicAradhArAse unakA jitanA samAdhAna hotA hai, utanA anya vicAradhArAse nahIM hotA / unake sAmane pahalA prazna to yaha rahatA hai ki vartamAnameM vaha paratantra kyoM hai ? kyA apanI svayaMkI kamajorIke kAraNa yA parasattAke kAraNa athavA karmakI sattA mAnI jAnevAlI ho to usakI balavattAke kAraNa ? - isake bAda isImeMse dUsarA prazna khar3A hotA hai, ki vaha isa paratantratAse mukta hokara svatantra kaba aura kaise bana sakegA ? ina donoM mUlabhUta praznoMkA maulika samAdhAna usake antargata nAnA upaprazna evaM unake tarkasaMgata tathA AgamAdhArita vistRta uttaroMke sAtha isa granthameM kiyA gayA hai / isase subuddha pAThakoMkI aneka bhrAnta dhAraNAe~ dUra hokara jaina tattvakA samyak rUpa unake sAmane darpaNavat AtA hai, jise jAnakara jijJAsuoMko vizeSa saMtoSakA anubhava hotA hai / isa granthakI yahI vizeSatA hai| vastukA samyak nirNaya karanemeM aisI zaMkA samAdhAnarUpa zailIkA bahuta acchA upayoga hotA hai yaha paNDitapravara ToDaramalajIke "mokSamArga prakAzaka" granthase siddha huA hai| isa jainatattvamImAMsAmeM paNDitajIne una saba pramukha viSayoMkA samAveza kara liyA hai, jinakA ciMtana-manana AjakI sthitimeM atyAvazyaka thA, jinake sambandhameM abhyAsu vidvAnoMkI dRSTi bhI adhika spaSTa evaM nirmala honekI AvazyakatA thii| yaha grantha isa AvazyakatAkI pUrti karanemeM bahuta sahAyaka pratIta hotA hai, aura vaha bhI sarala tathA subodha bhASAmeM / paNDitajIkA yaha upakAra jijJAsu evaM vidvadvarga kabhI nahIM bhuulegaa| siddhAnta tathA AgamameM bhI vidvAnoMke lie to vaha nayA varadAna rUpa siddha hogA, isameM saMdeha nahIM hai / isa granthakA dUsarA saMskaraNa bhI aba aprApya huA hai, isIse usakI upayogitA evaM lokapriyatA spaSTa hotI hai / samAjake mAnyavara vidvAn paNDita jaganmohanalAlajI isa pustakake prAkkathanake antake nicoDa rUpase sahI likhate haiM-'paNDitajIke isa samayopayogI sAMskRtika evaM sAhityika sevAkI jitanI prazaMsA kI jAya thor3I haiN| hameM vizvAsa hai ki samAja isase ucita lAbha uThAkara apanI jJAnavRddhi kregii|" hameM to lagatA hai ki jJAnavRddhike sAtha zuddhAtmabodha bhI yaha grantha abhyAsakoMko sahAyaka siddha hogaa|