Book Title: Jain Yoga aur uska Vaishishtya
Author(s): Rammurti Tripathi
Publisher: Z_Umravkunvarji_Diksha_Swarna_Jayanti_Smruti_Granth_012035.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/210842/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-yoga aura usakA vaiziSTya O DaoN0 rAmamUrti tripAThI jaba vijJAna kI upalabdhiyAM sArvabhauma hotI haiM-deza kAla nivizeSa-taba adhyAtmavijJAna kI upalabdhi dezakAla yA kisI bhI "vizeSa" se niyaMtrita kisa prakAra ho sakatI hai ? hAM, usakI prAntarAtmika prakriyA-sAdhanA avazya deza kAla yA dhArA vizeSa se niyaMtrita ho sakatI hai| "yoga" eka prakriyA hai-mAdhyama hai-isIlie use dhArA vizeSa se jor3akara vivecita kiyA jAtA hai-aura taba vaha aneka prakAra kA ho sakatA hai jaise mArkaNDeya prokta-haThayoga bauddhoM kA SaDaMgayoga nAthapaMtha pravartita-haThayoga pAtaJjalayoga tathA jainayoga maiM yahA~ "jaina-yoga" para vicAra karanA cAhatA huuN| "yoga" 'sambandha' kA dUsarA nAma hai-vaha "pra-kevala" hai hamArI upalabdhi "kevala" ho jAnA hai jo sambandha haiM-unase mukta ho jAnA hai| anAdikAla pravAha se pAyAta jala-kalpa kaSAya se sampakta prAtmA pariveza meM vyApta karma aura bhAva pUdagaloM se sambaddha hokara apanA svarUpa tirohita kara letA hai-isI tirodhAna se prAtmA kA a-yoga karane ke lie viziSTa "yoga" apekSita hai| yaha "viziSTa-yoga" usa malAdhAyaka-yoga kA zatru hai-vinAzaka hai| kAMTe se hI kA~TA nikAlA jAtA hai-vizuddha AtmA nirantara apanI jagaha hai| eka sAdhaka muni ne bahuta sahI kahA hai-"prayoga prayoga hotA hai aura aura yoga yoga hotA hai| vaha na jaina hotA hai na bauddha aura pAtaJjala / phira bhI vyavahAra ne kucha rekhAe~ khIMca dI-yoga ke pravAha ko bA~dha banA diyA aura nAma rakha diyA-jaina-yoga, bauddha-yoga, paatnyjl-yog| para isa satya ko na bhUleM-yoga yoga hai-phira usakA koI bhI nAma ho| gaMtavya "svabhAva" yA "kaivalya" kI upalabdhi hai-ayoga yA AtmA kI svarUpa pratiSThA hai-para tadartha mArga sAdhaka kI. ruci aura saMskAra ke anurUpa prAcArya nirdhArita karatA haiisalie bhAratIya dharmasAdhanA meM dhArA-bheda se mArgabheda hotA hai aura honA bhI cAhie / apane mArga se calanA hI calanA hai| dUsare kA mArga bhI "mArga" hai para vaha "dUsare" ke lie hai-hara dhArA ke sAdhaka ko apane UrdhvagAmI saMskAra ke anurUpa "mArga" ke prati prAsthAvAna aura niSThAvAna honA cAhie-vahI use gaMtavya taka le jA sakatA hai| adhyAtmamArga ke marmI siddhoM kA sahI nirNaya hai-prataH jahA~ eka dUsare kA virodha dikhAI par3atA haivahA~ virodha nahIM, apane prati niSThA kA pradarzana hai| jinakA sampradAyabodha spaSTa haive "aisA" hI mAnate haiM-para jinakA sampradAyabodha vikRta hai, vaha "vaisA" mAnate haiN| Asanastha tana Atmastha mama taba ho sake Azvastajana | Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama khaNDa | 246 hA~, to prakRta hai-dhArAvizeSa ke anurUpa "yoga" kA-UrdhvagAmI saMskAra anurUpa "mArga" ke svarUpa kA nirdhAraNa / muniyoM kI dhAraNA hai ki jainadharma kI sAdhanA-paddhati kA nAma muktimArga hai-aSTAMga-yoga sAMkhyoM ko sAdhanA-paddhati kA nAmAntara hai / jaise dhArA meM mUktimArga ke tIna aMga haiM-jinakI "vyasta" nahIM "samasta" rUpa meM hetUtA hai arcanArcana samyak-darzana samyaka-jJAna aura samyaka-cAritra pAtaJjalayoga kI tulanA meM isa "ratnatrayI" ko jainayoga kahA jAtA hai| bauddhoM ke yahAM bhI ratnatraya haiM-zIla, samAdhi aura prjnyaa| zIla se samAdhi aura samAdhi se prajJA / prajJA arthAt pAramitA prajJA-nairAtmyaboddha-buddhi jitanI bhI saMbhAvita koTiyoM meM "sva-bhAva" nirUpaNa kara sakatI hai-usase muktarUpa meM "tathatA" kA sAkSAtkAra / pAtaJjaladhArA meM bhI prajJA kA atikramaNa asaMprajJAta meM hotA hai-taba "draSTA kA svarUpAvasthAna" sampanna hotA hai| jaina-dhArA apane DhaMga se kaivalya lAbha karatI hai-tadartha jisa ratnatrayI kA sahArA letI hai-vahI hai-jain-yog| vaise hama bhItara dhaMsate jAyeM to ina tInoM-brAhmaNa, bauddha evam jaina dhArAoM meM anekavidha sAmya dRSTigocara hoNge| udAharaNArtha vizvavyApI adhyAtmasAdhanA yA yoga (upAya) sabase pahale "cittasthairya" ajita karatI hai-yahI 'bala-lAbha' hai| isa 'bala-lAbha' ke binA azakta sAdhaka isa dizA meM eka kadama nahIM cala sktaa| cittasthairya kA upAya "zAstra nirdiSTa" hai-jo "prAcArya dIkSAjanya' hai| ataH pauruSeya-bodha-malina bodha se durdazya isa mArga meM samyak zraddhA aura samyak vizvAsa hI sahArA hai / "zraddhAvAMllabhate jJAnam"- samyak zraddhAvAn hI samyak jJAna lAbha karatA hai| tabhI bhItara se cAritra kI sahaja siddha sugaMdha cAroM tarapha phUTa kara phailatI hai| yaha sahI hai ki pratyeka dhArA apane svabhAva ke anusAra apane bhItara se apanA mArga nirdhArita karatI hai| koI kisI kI nakala nahIM karatA, phira una mArgoM meM sAmya mila jAya-yaha bAta dUsarI hai| vaise sAdhakoM meM dhArAntara kI sAdhanAoM ke pArasparika prabhAva ko zata-pratizata najaraandAja nahIM kiyA jA sktaa| gyArahavIM zatI meM AcArya rAmasena kA "tattvAnuzAsana" aura prAcArya zubhacandra kA "jJAnArNava" aSTAMgayoga, haThayoga aura taMtrokta yoga se prabhAvita hayA hai| prAgamika sAdhanA kA "dharmadhyAna" isa kAla meM piMDastha, padastha, rUpastha aura rUpAtIta ina cAra rUpoM meM vargIkRta ho gyaa| isa vargIkaraNa para dhArAntara kA prabhAva spaSTa hai-jo eka svataMtra vizleSaNa kA viSaya hai| bauddhoM kI hInayAnI "vipazyanA" jaina-mArga meM bhI "prekSA yA vipazyanA" ke rUpa meM upalabdha hai| cittasthairya sArvabhauma adhyAtmasAdhanA kA sAmAnya prasthAna hai-bindu hai / ise vRtti kI ekatAnatA yA dhyAna kahA jAtA hai| prAcArAMga kA prathama zrutaskaMdha (AyAro) dhyAna para paryApta prakAza DAlatA hai| vastutaH jainamArga prAtmA ke sAtha karma kA yoga aura-prayoga nirUpita karate hue sAta padArthoM kI bAta karatA hai-prAsrava, baMdha, saMvara, nirjarA, mokSa, jIva tathA ajIva / janadarzana meM eka "yoga"-umAsvAti ke dvArA baMdhana ke pAMca kAraNoM meM se eka hai-mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya aura yoga / pAlocanA yogamukti kA mArga hai Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina yoga aura usakA vaiziSTya / 247 jabaki yaha yoga bandhana ke pAMca kAraNoM meM se eka hai| vastutaH jaina yoga ke mukhya stambha hote haiM - saMvara aura tapa / saMvara pA~ca prakAra kA hai - samyaktva, vrata, zrapramAda, akaSAya aura prayoga aura jaina muktimArga kI ye hI bhUmikAe~ yA sopAna haiN| dhyAna tapa kA hI eka prakAra hai--- jisase sAdhanA kA grAdi, madhya aura anta - sabhI parivyApta hai unhIM kA vivecana jainayoga kA vivecana hai / saMvara pA~ca prakAra ke haiM--kyoMki bandha ke kAraNa bhI pAMca prakAra ke haiM-- midhyAtva pravizati, pramAda, kaSAya tathA yoga - yaha batAyA jA cukA hai ye samasta upakaraNa prAtmA para par3e hue AvaraNIya karma ke srota haiN| saMvara ke pA~coM prakAroM se baMdha ke ina prakAroM kA saMvaraNa kiyA jAtA hai aura tadanantara zrAgata zrAvaraNIya karmoM kI nirjarA / tadanantara nirAvaraNa svarUpa-caitanya pratiSThita ho jAtA hai| tapa ke aMga dhyAna yA prekSaNa se dhyeya viSaya mAtra kA sAkSAtkAra hotA hai-phalataH doSadarzana se parAvirati ghora parAvirati se kaSAyakSaya hotA hai| 1 / jaina yoga mArga kA vivecana karate hue muni nathamalajI ne do prazna uThAe haiM-nayA jainayoga meM cakroM kA sthAna hai ? kyA kuMDalinI ke sambandha meM koI carcA hai / inhoMne ina anuttarita praznoM kA bhI samAdhAna jaina vAG maya ke sAkSya para diyA hai| unakA pakSa hai ki sthUla zarIra ke bhItara tejas aura karma - ye dvividha zarIra haiM aura inake bhItara madhyama parimANa AtmA hai| vaha cinmaya hai| vaha zarIra vyApta hai| caitanya ajIva kA prakAzaka haijaise-jaise prAvaraNa kSaya hogA - prakAza vaise-vaise nirAvRta hotA jaayegaa| zarIra kA pratyeka avayava pratyeka kozikA meM caitanyamaya prakAzana kI yogyatA hai, para kAryakArI kSamatA ke lie karmAtmaka prAvaraNa kA yoga dvArA kSaya karanA hogaa| sAmAnyataH mAnA jAtA hai ki nAbhi, hRdaya, kaNTha, nAsAgra bhukuTi, tAlu tathA sira- ye caitanya kendra haiM, inakA vikAsa dhyAna se hotA hai / munijI ke mata se haThayoga aura taMtrazAstra meM inhIM ko SaTcakra kahA jAtA hai / inake vikAsa se avadhijJAna yA zratIndriya jJAna hotA hai / dhyAna yA prekSAkendra yadi sampUrNa hai to sampUrNa zarIra hI pratIndriya jJAna kA kAraNa bana sakatA hai aura yadi caitanyakendroM ko hI prekSaNa kA viSaya banAyA jAya to mAtra ve hI kAraNa bana pAte haiN| pahalA kaThina aura dUsarA apekSAkRta sarala prekSA yA dhyAna se eka aura karaNa niSpatti hotI hai prora dUsarI ghora prAvaraNakSaya jahA~ taka kuNDalinI kA saMbaMdha hai munirAjajI kA niSkarSa hai ki vaha tejolezyA nAma se jainazAstroM meM saMketita hai| bAta yaha hai ki hama caitanya aura paramANu pudgala donoM ko sAtha-sAtha jI rahe haiN| pahale kI zakti se dUsarA sakriya hotA haiM aura dUsare ke sakriya hone se pahale kI unake anurUpa pariNati hotI hai| isa niyama ke anusAra tejolezyA ke do rUpa banate haiM-bhAvAtmaka aura pudgalAtmaka / isa prakAra unake anusAra tejolezyA citta kI viziSTa pariNati yA cittazakti hai| unake anusAra pratIndriyajJAna kA vikAsa jJAnAvaraNa ke vilaya se hotA hai aura usakI abhivyakti tejolezyA se hotI hai / munijI kA kahanA hai ki yadi kuMDalinI (tejolezyA) eka vAstavikatA hai to usake apalApa kA savAla hI nahIM utthtaa| yaha bAta dUsarI hai ki yaha nAma jainaparamparA ke prAcIna sAhitya meM nahIM milatA para taMtrazAstra aura haThayoga kA pArasparika prabhAva hone para uttaravartI sAhitya meM isakA prayoga bhI milatA hai / zrAgama aura usake vyAkhyA - sAhitya meM kuNDalino Asanastha tama Atmastha mana taba ho sake Azvasta jama www.jain elibrary.org Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama khaNDa / 248 kA nAma tejolezyA hai| munijI ke anusAra "agni-jvAlA ke samAna lAla varNa vAle pudgaloM ke yoga se hone vAlI caitanya pariNati kA nAma tejolezyA hai|" (jaina-yoga, pR. 128) nissaMdeha dasavIM-gyArahavIM sadI meM zakti lakSaNa aAgama sAhitya kA prabhAva sabhI dharmoMbrAhmaNa, bauddha, jaina para par3A hai aura "pAhar3a dohA" (mUni rAmasiMha) Adi granthoM meM zivazakti zabdoM taka kA prayoga huA hai| "samayasAra" meM kahA hai zobhita nija anubhUti jata cidAnaMda bhagavAna / sAra padAratha AtamA, sakala padAratha jAna // 1 // -(jIvadvAra) jo apanI duti Apa virAjata, hai paradhAna padAratha naamii| cetana aMka sadA nikalaMka, mahAsurana sAgara ko visraamii| jIva ajIva jite jaga meM tinako gunagAyaka aNtrjaamii| so sivarUpa nasai siva thAnaka, tAhi viloki namai sivagAmI // 2 // --(jIvadvAra) athavA-joga dharai rahai joga sauM bhinna, ananta gunAtama kevalajJAnI // 3 // arthAt prAtmasattA ko nija kI cidAnaMdamaya anubhUti hotI rahatI hai-vaha jagat-sAra bhI hai aura jagat-vizva bhI hai| nimnalikhita zloka to nitAnta mahattva kA hai| jisakI hindI chAyA Upara dI gaI hai anantadharmaNastattva pazyantI pratyagAtmanaH, anekAntamayo mUrtinityameva prakAzatAm // paramasattA anekAntamayI hai--anantadharmI hai-prAtmabodhamayI hai-jo nitya prakAzamaya hai| yaha prakAzasvarUpa prAtmavimarzamaya hai / AgamoM meM isI vimarzazakti ko sphuratA athavA kuNDalinI kahA gayA hai| zAMkara dhArA meM isI vimarzAtyAzakti vizeSa kA anunmIlana haiyahA~ unmIlana kahA gayA hai| kuNDalinI ke isa prAgamasammata svarUpa se muni nathamalajI dvArA nirUpita rUpa kucha bhinna pratIta hotA hai| munijI ise citta-zakti kahate haiM aura Agama cita zakti / vidvajjana isa vicAra ko aura usameM bar3hA sakate haiM-maiMne to kevala eka jijJAsA mAtra rakhI hai| -devAsaroDa, ujjaina (ma. pra.)