Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ ... ...... .............. ...... ..... .. ........ .. .. .... ... .... . .. ..... jaina vizvabhAratI, lADanUM : eka paricaya 0 DaoN kamaleza kumAra jaina (jaina vizva bhAratI, lADanU) jaina vizvabhAratI kI antazcetanA ke preraNA-srota haiM--jagata-bandha, aNuvrata-anuzAstA yugapradhAna AcAryazrI tulsii| jo mahAmAnava hote haiM, unheM svapna bahuta hI kama Ate haiM aura jo svapna Ate haiM, ve samaya pAkara avazya hI sAkAra hote haiM / kaI dazakoM pUrva AcAryapravara ko jo svapna AyA, Apane apane antarmana meM jo kalpanA saMjoyI, usI kA sAkAra rUpa hai zikSA, zodha, sAdhanA, sevA aura saMskRti ke vikAsa evaM abhyAsa kI tapobhUmi yaha jaina vizvabhAratI, jisakA janma Aja se karIba dasa varSa pUrva huaa| AcAryapravara ke isa svapna ko saMjone meM sva0 zrI mohanalAlajI bAMThiyA, zrI jabbaramalajI bhaNDArI, zrI saMpatamalajI bhUtor3iyA, zrI sUrajamalajI goThI Adi samAja ke karNadhAra, labdhapratiSThita vyaktiyoM kA bhI pUrA hAtha rahA / mAnava-jAti ko adha:patana se bacAne ke lie vyAvahArika stara para mAnavatA-nirmANa kI yojanA kI kriyAnviti kA sAkAra rUpa yaha vizvabhAratI kA Aja jo citra sAmane hai, vaha Aja se tIna cAra varSa pahale itanA vikasita nahIM thA / jahA~ paramArAdhya AcAryapravara evaM yuvAcAryazrI mahAprajJajI kI satata balavatI sAttvika va AdhyAtmika preraNA se bhAratI meM antazcetanA svarUpa jJAna, darzana evaM cAritra kI triveNI kA ajasra srota nirantara pravAhita hone se prANa-pratiSThA kA mahattvapUrNa anuSThAna phalIbhUta ho rahA hai, vahA~ samAja ke udAracetA, dAnavIra, zraddhAniSTha mahAnubhAvoM kI visarjana-vRtti evaM amUlya sevAoM se bhAratI kA bAhyAkAra uttarottara vikAsonmukha hai| bhAratI meM paMcasUtrI vikAsa abAdhagati se pravahamAna hai| isa saMsthAna kI vividha gatividhiyA~ vyApaka haiN| isake antargata adhyayana-adhyApana, zodha-anusandhAna, sAhityasaMskRti prakAzana, yoga-sAdhanA, sevA-cikitsA, mAnava-kalyANa aura antarrASTrIya saumanasya mukhya rUpa se Ate haiN| ina sabhI gatividhiyoM kA prayojana bhAratIya saMskRti aura vizeSataH jaina-saMskRti se prApta hone vAle mAnavIya mUlyoM ko prakAza meM lAnA hai| rAjasthAna rAjya meM nAgaura jile ke suprAcIna lADanU nagara ke uttarI chora para 60 ekar3a bhUmi para jaina vizvabhAratI ke vizAla parisara kA vikAsa kiyA jA rahA hai| aba taka isake suramya harita AkarSaka parisara meM 6 kvArTara, 7 bhavana evaM kaI kuTIra va laghu AvAsa-kakSoM kA nirmANa ho cukA hai| jaina vizvabhAratI kI vartamAna aura bhAvI pravRttiyA~ vibhAga krama se nimna prakAra haiM1 zikSA vibhAga-mahilA mahAvidyAlaya (brAhmI vidyApITha) (ka) prAk snAtaka zikSA (kha) snAtaka zikSA (ga) snAtakottara zikSA 2. sAhitya evaM sAhityika vibhAga (ka) jaina vidyA meM DiplomA (kha) patrAcAra zikSA (ka) prAka
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 karmayogI zrI kesarImalajI surANA abhinandana grantha : tRtIya khaNDa (ga) jaina vidyA ke adhyApakoM kA prazikSaNa krama (gha) AvAsIya vidyAlaya evaM takanIkI prazikSaNa (zikSA vikAsa meM) zikSA ke kSetra meM zikSA tathA sAhitya evaM sAMskRtika vibhAga ke antargata Thosa kArya kiye jA rahe haiN| chAtra ke bauddhika, naitika, cAritrika aura AdhyAtmika vikAsa para bala diyA gayA hai| adhyayana aura adhyApana kI Adhunika tathA paramparAgata zailI kA samanvaya kara eka nayI zailI kA prayoga kiyA jA rahA hai| yahA~ vizva saMskRti ke pariprekSya meM jainavidyA ke maulika tattvoM ke adhyApana kI vizeSa vyavasthA hai| mahilA mahAvidyAlaya aura pAramArthika zikSaNa saMsthA ke pAThyakrama meM jaina darzana ke gambhIra adhyayana kI vyavasthA ko dhyAna meM rakhA gayA hai| yahA~ sabhI staroM para zaikSaNika kAryakramoM meM sAdhanA (dhyAna) ko anivArya pravRtti ke rUpa meM svIkAra kiyA gayA hai| jaina vizvabhAratI vidyA ke kSetra meM eka vizeSa prayoga hai| isalie vizeSa yogyatA vAle vidyArthI pUrNa yogyatA kI zarta binA hI isake viziSTa pAThyakramoM kA adhyayana kara skeNge| jahA~ jaina vidyA parIkSAoM dvArA prativarSa hajAroM kI saMkhyA meM bAlaka-bAlikAe~, yuvaka-yuvatiyA~, tattvajJAna prApta kara lAbhAnvita ho rahe haiM, jahA~ patrAcAra pAThamAlA dvArA saikar3oM jaina darzana evaM dharma ke jijJAsu ghara baiThe vyApaka tathA vyavasthita DhaMga se santuSTa ho apane Apako dhanya mAna rahe haiN| sabhI staroM ke vidyArthiyoM ko cintana kI va bhAvAbhivyakti kI pUrNa svatantratA rahatI hai| dharma aura darzana ke vidyArthiyoM ke lie isa prakAra kI svatantratA bahuta mahattvapUrNa hai, kyoMki ye viSaya nirantara apanI sImAoM kA vistAra karate jAte haiM aura Adhunika adhyayana-paddhati para AdhArita maulika tathA sAhasapUrNa cintana kI inake lie bahuta AvazyakatA hai| isa dRSTi se vidyArthiyoM ke lie pustakAlaya (vardhamAna granyAgAra) jo vibhinna dharmoM ke karIba dasa hajAra grantha va pustakoM (jinameM amUlya va duSprApya hastalikhita va mudrita grantha bhI zAmila haiM) kA sacamuca hI AgAra hai, unake upayoga kI pUrNa svatantratA rahatI hai| ina vibhAgoM ke antargata anya pravRttiyoM ke alAvA isa varSa abhI-abhI jaya vidyApITha (AvAsIya chAtrAvAsa) kI yojanA aura kriyAnvita kI gaI hai jisakA uddezya chAtroM ko susaMskArI, AcAravAna evaM pratibhAzAlI vyaktitva ke rUpa meM taiyAra karanA hai| ukta vibhAgoM ke antargata cAlU pravRttiyoM ke atirikta choTe-choTe baccoM ko manovaijJAnika AdhAra para paricAlita moMTesarI paddhati para AdhArita zikSA dene kI yojanA ko kriyAnvita karanA bhI nitAnta apekSita hai| isa sambandha meM karIba do varSa pahale adhikRta rUpa se ghoSaNA kI huI hai| zikSA vibhAga ke padAdhikArI -adhyakSa zrI rANamalajI jIrAvalA, brAhmI vidyApITha ke nidezaka zrI bhairU lAlajI barar3iyA evaM chAtrAvAsa ke nidezaka zrI sadAsukhajI koThArI haiM jo ki samAja ke suparicita evaM pratiSThita anubhavI kAryakartA haiM / sAhitya evaM saMskRti vibhAga ke padAdhikArI zrI vandajI rAmapuriyA adhyakSa zrI jaina vizvabhAratI evaM nidezaka zrI gopIcanda copar3A, saMsthA ke kulasaciva haiN| donoM hI zikSA-premI, samAjasevI, dhyeya-niSTha vyakti haiN| 3. zodha-vibhAga (anekAnta zodhapITha) anusandhAna ke kSetroM meM jaina vizvabhAratI kA dRSTikoNa samIkSAtmaka, tulanAtmaka aura aitihAsika hai| jainAgama, dharma aura darzana, vijJAna, gaNita, bhASA Adi aneka viSayoM para anusandhAnAtmaka pravRttiyA~ cala rahI haiM, jinake dvArA jaina saMskRti, prAkRta, jaina sAhitya, jaina itihAsa, jaina saMskRti evaM purAtattva ke kSetra meM apane zodha kAryoM dvArA zramaNasaMskRti ke vikAsa meM racanAtmaka yogadAna milatA hai| isake antargata uccastarIya zodha granthoM kA prakAzana bhI hotA hai| jaina Agama anusandhAna ke antargata AcAryapravara ne karIba paccIsa varSa pUrva anusandhAna dRSTi, gambhIra adhyayana, udAra tathA asAmpradAyika dRSTikoNa se Agama sampAdana kA kArya hAtha meM liyA / isa vibhAga dvArA prakAzita Agama aura Agametara granthoM ne vidvAnoM kA dhyAna apanI ora AkRSTa kiyA hai| aba taka gyAraha aMgoM kA mUlapATha saMzodhita hokara tIna bhAgoM meM (aMgasuttANi) prakAzita ho cukA hai / bAraha upAMgoM ke mUla pATha saMzodhita hokara taiyAra ho
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina vizvabhAratI, lADanU : eka paricaya 106. ........................................... ......... . . ..... cuke haiM / cAra mUla, cAra che. va Avazyaka kA kArya bhI sampanna ho cukA hai| Agama zabdakoza (aMgasuttANi zabda sUcI) prakAzita ho cukA hai| bAraha upAMga, cAra mUla, cAra cheda va Avazyaka kI zabda sUcI bhI taiyAra karane kA kArya tIvragati se cAlU hai| jaina vizvabhAratI ke parisara meM pustakAlaya ke nikaTastha ke khule vAtAvaraNa meM alaga-alaga samUhoM meM ba~Takara chAyAdAra vRkSoM ke nIce jagaha-jagaha Agama-koSa ke mahattvapUrNa kArya sampAdana meM aneka viduSI sAdhviyA~ tathA snAtakottara kakSA kI sAdhikA zikSAthinI bahineM jisa tanmayatA se usa kArya meM juTI haiM yaha purAne yuga ke zikSaNa kendroM kI yAda dilAtA hai| isake atirikta sAdhvI zrI kanakadhIjI, sAdhvI zrIyazodharAjI Adi sAta viduSI sAdhviyoM ke saMyojakatva meM sAta zodha maNDaliyoM dvArA zodha kArya sampAdita kiyA jAtA hai| sva0 zrI mohanalAlajI bA~ThiyA dvArA jaina vizvabhAratI ke tattvAvadhAna meM banAye gaye pudgalakoSa, dhyAna koSa, lezyA koSa Adi smaraNIya upalabdhi haiN| ___AcAryapravara, yuvAcAryazrI tathA sAdhu-sAdhviyoM ke atirikta antarrASTrIya khyAti prApta bauddha evaM jaina dharma ke prakhyAta vidvAna DaoN0 nathamala TA~TiyA Adi viziSTi vidvAnoM dvArA jaina AgamoM kA vizva koSa taiyAra kiyA jA rahA hai / samprati muni mahendrakumArajI tathA DaoN. TA~TiyA dvArA AcAra para lekha taiyAra kiyA gayA hai / jaina vizvabhAratI dvArA jaina granthoM meM gaNita, bhautikI, rasAyanazAstra, prANIzAstra tayA jyotiSa jaise vijJAnoM se sambandhita vipula sAmagrI upalabdha hai| jaina vizvabhAratI dvArA isa kSetra meM anusandhAna kArya ko protsAhana diyA jA rahA hai / anusandhAtAoM dvArA kiye jAne vAle anusandhAna kArya kA prakAzana isa saMsthAna dvArA prakAzita "tulasI prajJA" zodha patrikA meM kiyA jAtA hai| jaina vizvabhAratI prativarSa apane parisara meM tathA vibhinna sthAnoM para jaina vidyA pariSada kA Ayojana karatI hai / jaina vidyA tathA sambandhita viSayoM para vibhinna vizvavidyAlayoM meM anusandhAna karane vAle vidvAn isa saMgoSThI meM bhAga lete haiM / aba taka dillI, jayapura, hisAra, lADanU Adi sthAnoM para aisI 7 goSThiyA~ ho cukI haiN| dillI kI goSThI meM prasiddha jarmana vidvAna DaoN. ailsaphorDa ko jaina vidyAmanISI kI mAnada upAdhi dI gaI hai| bAda meM DaoN0 e0 ena0 upAdhye tathA saMsthAna ke vartamAna adhyakSa zrI zrIcandajI rAmapuriyA ko bhI isa upAdhi se vibhUSita kiyA gayA / isa pariSada kA AThavA~ adhivezana 18, 19, 20 akTUbara, 1980 ko lADanUM meM huA thA jisameM aneka vidvAnoM ne bhAga liyA thaa| eka anya yojanA aura kriyAnvita kI gayI hai vaha hai terApaMtha vidvapariSad / jisakA uddezya hai ki samAja ke zikSAdhiyoM ko jainAbhimukha kara jaina darzana, jaina sAhitya, jaina itihAsa Adi viSayoM meM unakI ruci kA vikAsa karanA / kaI vidvAna isa pariSad ke sadasya bhI bane haiN| isa vibhAga ke adhyakSa haiM -zrI zrIcandajI baiMgAnI, jo isa saMsthAna ko tIna varSa mantrI ke rUpa meM sevA de cuke haiM evaM vartamAna meM isake upAdhyakSa aura nidezaka haiM-antarrASTrIya khyAti prApta vidvAna DaoN0 nathamala TA~TiyA / zAsana-samudra (terApaMtha itihAsa) ___muni zrI navaratnamalajI terApaMtha sampradAya meM Aja taka dIkSita hue karIba 2200 sAdhu-sAdhviyoM kA padya va gadya maya jIvana-caritra taiyAra kara rahe haiM / padya meM saMkSipta jIvana paricaya hai evaM vistRta rUpa meM varNana gadya meM hai / isa saMgraha kA nAma 'zAsana samudra' rakhA gayA hai| yaha kArya bhI prAyaH pUrNa ho cukA hai| munizrI ne bar3I niSThA evaM lagana se pUrA parizrama karake ise taiyAra kiyA hai| jaina vizvabhAratI ke vividha AyAmoM meM "zAsana samudra" kI racanA eka anUThA AyAma hai| jayAcArya-nirvANa zatAbdI jaina vizvabhAratI dvArA terApaMtha ke caturtha AcArya zrImajjayAcArya (1803-1881) nirvANa zatAbdI-samAroha ke avasara para anekAneka yojanAoM ke sAtha nimnAMkita tIna mahattvapUrNa evaM suvyavasthita yojanAe~ kriyAnvita kI jA rahI haiM
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 rmayogI zrI kesarImalajI surANA abhinandana grantha : tRtIya khaNDa (1) jayAcArya smRti grantha ke rUpa hai Agama maMthana zIrSaka grantha kA prakAzana / (2) jayAcArya-racita samagra sAhitya (lagabhaga tIna lAkha padya) kA prakAzana / (3) jayAcArya-racita pratyeka grantha para bhUmikA evaM mUlyAMkana sambandhI nibandhoM kA prakAzana / parama zraddheya AcAryapravara, yuvAcAryazrI mahAprajJajI evaM unakI vidvaziSya maNDalI to uparyukta yojanAoM kI sampUrti meM saMlagna haiM hI--inake atirikta samAja ke aneka vidvAnoM kA bhI sakriya sahayoga milA hai aura ve bhI pUjya gurudeva kA AzIrvAda prApta kara isa mahAkArya meM juTa gaye haiM / jayAcArya kA sampUrNa sAhitya tIsa granthoM va 52 khaNDoM meM prakAzita kiyA jaayegaa| zrI jathAcArya ne rAjasthAnI bhASA ke gadya aura padya sAhitya kI aneka vidhAoM meM vipula sAhitya kA sRjana kiyA thaa| unakI eka kRti bhagavatI sUtra kI jor3a rAjasthAnI bhASA kA vizAlatama grantha mAnA jAtA hai| sAhitya jagat meM uparokta yojanAoM kI kriyAnviti vastutaH eka anamola dena mAnI jaayegii| anuvAda isa saMsthA ke antargata Agama va anya mahatvapUrNa granthoM kA aMgrejI tathA dUsarI bhASAoM meM anuvAda kA vibhAga rathApita kiyA gayA hai| aba taka agrejI bhASA meM nimnAMkita 10 granthoM kA anuvAda kiyA jA cukA hai.-- (1) jaina siddhAnta dIpikA AcAryazrI tulasI (2) jaina nyAya kA vikAsa AcArya mahAprajJajI (3) mana ke jIte jIta yuvAcArya mahAprajJajI (4) maiM, merA mana, merI zAnti yuvAcArya mahAprajJajI (5) aNuvrata ke Aloka meM AcAryazrI tulasI (6) dazavakAlika sUtra : eka samIkSA, eka adhyayana AcAryazrI tulasI evaM yuvAcAryazrI mahAprajJajI (7) uttarAdhyayana sUtra : eka samIkSA, eka adhyayana (8) bhagavAna mahAvIra AcAryazrI tulasI (6) ApAro vAcanApramukha AcAryazrI tulasI saMpAdaka evaM vivecaka yuvAcAryazrI mahAprajJajI (10) uttarAdhyayana (mUla) isake atirikta aura bhI kaI grantha prakAzanArtha taiyAra haiM aura ho rahe haiN| samasta vizva meM jaina Agama, jaina darzana, jaina itihAsa evaM jaina sAhitya ko pracalita karane hetu saMsthAna dvArA saMpAdita yaha anuvAda-kArya bhI kama mahattva kA nahIM hai| sAdhanA vizrAma-tulasI adhyAtma nIDam (prajJA pradIpa) jaina vizvabhAratI ke kAryakrama meM sAdhanA ko vizeSa mahattva diyA gayA hai| adhyAtma sAdhanA kI viziSTa paddhatiyoM ko vyavahArya banAne ke lie bhagavAna mahAvIra dvArA prayukta dhyAna-paddhatiyoM ke punaraddhAra hetu prayatna kiye jA rahe haiN| sAdhanA ke lie eka bAsaTha kakSIya bhavana kA nirmANa cauthamala vRddhicaMda goThI cerITebala TrasTa dvArA pradatta rAzi se kiyA gayA hai jisakA nAma 'prajJApradIpa' rakhA gayA hai| isakA mukhya kArya hai sAdhanA kI paddhatiyoM kA prazikSaNa denA / prekSAdhyAna isake dvArA svIkRta sAdhanA paddhati hai / prekSAdhyAna ke abhyAsa hetu prekSA-dhyAna ziviroM kA Ayojana kiyA jAtA hai| aise unnIsa zivira aba taka ho cuke haiM / ina ziviroM dvArA vibhinna prAntoM ke hajAroM vyakti aba taka lAbhAnvita ho cuke haiM aura hote jA rahe hai / janatA meM nIDam (sAdhanA) kI pyAsa kA anubhava kara dhvani mudrita pravacanoM
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaMna vizvabhAratI, lADana : eka paricaya 111 .. ............................ ... ..... .. . . kI vyavasthA kI gaI hai| isa kendra meM AtmA, divyAtmA, nidrA-svapna, atIndriya jJAna, punarjanma, pretAtmA, jAtismRti, lezyA aura kavAya Adi ke sambandha meM prAyogika anusandhAna yojanAoM kI kriyAnviti kI jaaegii| isakI prayogazAlA meM isa prakAra ke Adhunikatama upakaraNa hoMge jinakI sahAyatA ne vidhivat parIkSaNa kiyA jA sake / isake lie gaMgAzahara ke nAgarikoM dvArA anudAna kI ghoSaNA kI gaI hai / yaha 'prajJA pradIpa mAnasika cikitsA (adhyAtma-cikitsA) kI paddhati ke vikAsa ke lie upayukta vizeSajJa ke dvArA roga-mukti kA AdhyAtmika mArga prastuta kregaa| mAnasika cikitsA ke isa kendra meM bhaya, Avega evaM kaSAya se utpanna vibhinna klezoM se mukti mila sakatI hai / isa kendra ke antargata Asana, prANAyAma tathA dhyAna kI dainika kakSAoM kA bhI Ayojana kiyA jAtA hai| "prejJA-dhyAna" nAma se eka mAsika patrikA kA niyamita prakAzana bhI kiyA jA rahA hai, jisameM dhyAna-viSayaka preraNAdAyaka sAmagrI prakAzita hotI hai| isa vibhAga ke adhyakSa haiM zrI jeThAbhAI esa0 jeverI evaM nidezaka haiM jaina vizvabhAratI ke nava nirvAcita maMtrI par3ihArA nivAsI zrI zrIcandajI surANA / donoM hI mahAnubhAva dhyAna evaM yogasAdhanA meM ma~je hue evaM zraddhAniSTha vyakti haiN| sevA vibhAga (sevAbhAvI kalyANa kendra) ___ isakA pramukha kArya svAsthya kendra kI sthApanA hai / Ayurvedika cikitsA paddhati ko to mahattva diyA hI jAyegA, usake sAtha hI prAkRtika cikitsA, homiyopaithika tathA elopaithika paddhatiyA~ bhI apanAyI jaayeNgii| roga-mukti ke lie yoga-sAdhanA kA pramukha sthAna rhegaa| elopaithika vibhAga meM cADavAsa ke yuvaka DaoN0 maMgalacanda vaida kI amUlya avaitanika sevA ullekhanIya haiM / garIba evaM asahAya rogiyoM ko niHzulka cikitsA sevA kA prAvadhAna hai / Ayurvedika vibhAga meM vaidya zrI sohanalAlajI acchI sevA kara rahe haiN| Ayurvedika auSadhAlaya evaM rasAyanazAlA ke mAdhyama se prati mAsa lagabhaga chaH sAta hajAra rogI lAbhAnvita hote haiM / sevA-vibhAga kI hI eka mahattvapUrNa pravRtti hai -kaisara cikitsA vibhAga-isa vibhAga meM aba taka asAdhya samajhe jAne vAle kaiMsara roga ke prabhAvazAlI upacAra kI khoja meM paryApta saphalatA milI hai / yaha khoja durlabha granthoM ke AdhAra para kI gaI hai| kalA saMskRti vibhAga isake antargata "kAlUkalA-vIthI" kA nirmANa saradArazaharanivAmI zrI raviprakAzajI dUgar3a dvArA pradatta Der3ha lAkha kI rAzi se kiyA jA rahA hai / sundara tathA zIta mudraNa ko dhyAna meM rakhakara Adhunika upakaraNoM se susajjita eka priTiMga presa bhI kalakatA kI mitra pariSada ke dvArA pradata Arthika saujanya se prArambha kI jaayegii| saMsthA ke sarvatomukhI vikAsa hetu cintanArtha eka parAmarzaka maNDala kI yojanA bhI kI gayI--jisakI eka baiThaka gata dinAMka 30 va 31 agasta 1980 ko Ayojita kI gii| isameM vikAsa hetu eka vikAsa samiti kA gaThana kiyA jAnA nizcita huA jisake gaThana kA bhAra zrI gulAbacaMdajI caMDAliyA va zrI zubhakaraNajI daspAnI ko diyA gayA / isa prakAra hama dekha rahe haiM ki jaina vizvabhAratI apanI cahu~mukhI pragati kI ora pragatizIla hai| bar3e harSa kA viSaya hai ki isa vAra zrI zrIcaMdajI rAmapuriyA sarvasammati se isake punaH adhyakSa cune gaye haiN| isase bhI adhika harSa kA viSaya yaha hai ki aba isa saMsthAna ke maMtrI ke rUpa meM par3ihArAnivAsI zrI zrI caMdajI surANA kA sarvasammati se cunAva kara yuvAzakti ko-nayI pIr3hI ko kAryakSetra meM Age lAne kA kArya prArambha ho cukA hai / vayovRddha anubhavI maMje hue mahAnubhAvoM ke nirdezana meM agara isa prakAra yuvApIr3hI ko Age Ane kA avasara milatA rahegA to yaha saMsthA zIghra hI sAMgopAMga vikAsa kara sakegI--aisA vizvAsa hai|