Book Title: Jain Vidwano dwara Hindi me Rachit kuch Vaidyak Granth
Author(s): Rajkumar Jain
Publisher: Z_Rajendrasuri_Janma_Sardh_Shatabdi_Granth_012039.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/210863/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidvAnoM dvArA hindI meM racita kucha vaidyaka grantha AcArya rAjakumAra jaina bhArata meM atyanta prAcIna kAla se Ayurveda kI paramparA calI A rahI hai / vartamAna meM Ayurveda ke upalabdha graMthoM kA adhyayana karane se jJAta hotA hai ki vaidyaka zAstra yA Ayurveda kA mUla srota vaidika vAGamaya hai| vedo meM Ayurveda sambandhI paryApta uddharaNa milate haiM / sarvAdhika uddharaNa atharvaveda meM milate haiN| isIlie Ayurveda ko atharvaveda kA upaveda mAnA gayA hai| Ayurveda ke suprasiddha graMtha caraka saMhitA evaM suzruta saMhitA meM prApta varNana ke AdhAra para Ayurveda kI utpatti (abhivyakti) sRSTi ke prArambha meM brahmAjI dvArA kI gii| brahmA ne Ayurveda kA jJAna dakSa prajApati ko diyA, dakSa prajApati ne azvinIkumAroM ko Ayurveda kA upadeza diyA aura azvinIkumAroM se devarAja indra ne Ayurveda kA jJAna grahaNa kiyaa| isa prakAra sudIrgha kAla taka devaloka meM Ayurveda kA prasAra huaa| tatpazcAt loka meM vyAdhiyoM se pIr3ita Arta prANiyoM ko rogamukta karane kI dRSTi se munizreSTa bhAradvAja devaloka meM gae aura vahAM indra se aSTAMga Ayurveda kA upadeza grahaNa kara pRthvI para usakA prasAra kiyA / unhoMne kAyacikitsA pradhAna Ayurveda kA upadeza punarvasu Atreya ko diyA, jinase agniveza Adi chaH ziSyoM ne vidhivat Ayurveda kA adhyayana kara usakA jJAna prApta kiyA aura apane apane nAma se pRthak pRthak saMhitAoM kA nirmANa kiyaa| isI prakAra divodAsa dhanvantari ne suzrutaprabhRtti ziSyoM ko zalyatantra pradhAna Ayurveda kA upadeza diyaa| una sabhI ziSyoM ne bhI apane apane nAma se pRthak pRthak saMhitAoM kA nirmANa kiyA / jisameM se vartamAna meM kevala suzruta saMhitA hI upalabdha hai| tatpazcAt aneka AcAryoM, vidvAnoM aura bhiSag zreSThoM dvArA yaha paramparA vistAra aura prasAra ko prApta kara sampUrNa bhAratavarSa meM vyApta huI / jisa prakAra vaidika vAGamaya aura usase saMbaMdhita sAhitya meM Ayurveda ke bIja prakIrNa rUpa se vidyamAna haiM usI prakAra jaina vAGamaya aura itara jaina sAhitya meM paryApta rUpa meM Ayurveda sambandhI vibhinna viSayoM kA ullekha milatA hai| isase bhI adhika eka mahatvapUrNa tathya yaha hai ki jaina dharma ke dvAdazAMgoM ke antargata eka upAMga ke rUpa meM svatantra rUpa se Ayurveda ko vikAsa prApta huA hai| bahuta hI kama loga isa tathya se avagata haiM ki vaidika sAhitya aura hindU dharma kI bhAMti jaina sAhitya aura jaina dharma se bhI Ayurveda kA nikaTatama sambandha hai| jaina dharma meM Ayurveda kA kyA mahatva hai aura usakI kitanI upayogitA hai ? isakA anumAna isa tathya se sahaja hI lagAyA jA sakatA hai ki jaina vAGamaya meM Ayurveda kA samAveza dvAdazAMga meM kiyA gayA hai| yahI kAraNa hai ki jaina vAGamaya meM anya zAstroM yA viSayoM kI bhAMti Ayurveda zAstra yA vaidyaka viSaya kI prAmANikatA bhI pratipAdita hai| jainAgama meM vaidyaka (Ayurveda) viSaya ko bhI Agama ke aMga ke rUpa meM svIkAra kiyA gayA hai| prAcIna bhAratIya vAGamaya kA anuzIlana karane se jJAta hotA hai ki bhArata meM Ayurveda kI paramparA atyanta prAcIna hai| samaya samaya para vibhinna jainettara vidvAnoM dvArA pracura rUpa se Ayurveda sambandhI graMthoM kI racanA kI gaI hai| vaidya samAja una graMthoM se bhalIbhAMti paricita hai| kintu aneka jaina vidvAnoM ne bhI Ayurveda sambandhI aneka mahatvapUrNa graMthoM kI racanA kI hai jinameM do cAra ko chor3akara zeSa sabhI Ayurveda ke graMthoM se vaidya samAja aparicita hai| isakA eka kAraNa yaha bhI hai, unameM se adhikAMza graMtha Aja bhI aprakAzita hI par3e hue haiN| gata kucha samaya se zodha kArya ke rUpa meM rAjasthAna ke jaina maMdiroM meM vidyamAna zAstra bhaMDAroM kA vizAla paimAne para avalokana kiyA gayA aura unakI bRhadAkAra sUcI banAI gii| yaha sUcI gata dinoM vizAla graMtha ke rUpa meM prakAzita kI gaI hai| yaha graMtha cAra bhAgoM meM vibhakta hai| isa sUcI graMtha ke cAroM khaMDoM kA adhyayana karane se jJAta __ hotA hai ki inameM aneka aise graMtha vidyamAna haiM jo Ayurveda viSaya para AdhArita haiM aura jinakI racanA jainAcAryoM dvArA kI gaI hai| 178 rAjendra-jyoti Jain Education Intemational Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke vibhinna Agama graMthoM kA adhyayana karane se jJAta hotA hai ki inameM bhI Ayurveda sambandhI viSayoM ke paryApta uddharaNa vidyamAna haiN| jaina Agama graMtha, sthAnAMga sUtra aura vipAka sUtra Adi meM Ayurveda ke ATha prakAra (aSTAMga Ayurveda), solaha mahArogoM aura cikitsA sambandhI viSayoM kA bahuta acchA varNana prApta hotA hai| saMkSepa meM yahAM unakA ullekha kiyA jA rahA hai-- Ayurveda ke ATha prakAra--1. kaumArazalya (bAla cikitsA), 2. kAya cikitsA (zarIra ke sabhI roga aura unakI cikitsA), 3. zAlAkya cikitsA (gale se Upara ke bhAga meM hone vAle roga aura unakI cikitsA-ise Ayurveda meM 'zAlAkya taMtra' kahA gayA hai), 4. zalya cikitsA (cIra-phAr3a sambandhI jJAna jise Ajakala 'sarjarI' kahA jAtA hai-ise Ayurveda meM 'zalya taMtra' kI saMjJA dI gaI hai), 5. jigolI kA viSa vidhAta taMtra (ise Ayurveda meM 'agadataMtra' kahA jAtA hai-isake andara sarpa, kITa, lUtA, mUSaka Adi ke viSoM kA varNana tathA cikitsA evaM viSa sambandhI anya viSayoM kA ullekha rahatA hai), 6. bhUtavidyA (bhUta-pizAca Adi kA jJAna aura unake zamanopAya kA ullekha), 7. kSArataMtra (vIrya sambandhI viSaya aura tadgata vikRtiyoM kI cikitsA-ise Ayurveda meM "bAjIkaraNataMtra" kI saMjJA dI gaI hai), 8. rasAyana (isake atargata svastha puruSo dvArA sevana yogya aise prayogoM evaM vidhi-vidhAnoM kA ullekha hai jo asAmayika vRddhAvasthA ko rokakara manuSya ko dIrghAyu, smRti, meghA, prabhA, varNa, svarodArya Adi svAbhAvika zaktiyAM pradAna karate haiN)| isI prakAra jaina Agama graMthoM meM solaha mahAroga-pravAsa, kAsa, jvara, dAha, kukSizUla, bhagaMdara, alasa-bhAgAsIra, ajIrNa, dRSTizUla, ma takazUla, arocaka, akSivedanA, karNa vedanA, kaNDa-khujalI, Dhakodarajalodara, kuSTha-kor3ha ginAe gae haiN| rogoM ke cAra prakAra batalAe gae haiM--vAttajanya, pitta janya, zleSma janya aura sannipAtajanya / cikitsA ke cAra aMga pratipAdita haiM--vaidya, auSadhi, rogI aura paricAraka / jainAgamAnusAra cikitsaka cAra prakAra ke hote haiM-- bacikitsaka, para cikitsaka, strapara cikitsaka aura sAmAnya jnyaataa| jaina AgamoM meM prApta vivecana ke anusAra rogotpatti ke nau kAraNa hote haiM 1. atiAhAra, 2. ahitAzana, 3. atinidrA, 4. atijAgaraNa, 5. mUtrAvarodha, 6. galAvarodha, 7. adhvagamana, 8. pratikUla bhojana aura 9. kAma vikaar| yadi ina nau kAraNoM se manuSya bacatA rahe to use roga utpanna hone kA bhaya bilkula nahIM rhtaa| isa prakAra jaina graMthoM meM Ayurveda sambandhI viSayoM kA ulle pracura rUpa se milatA hai, jisase isa bAta kI puSTi hotI hai ki jainAcAryoM ko Ayurveda zAstra kA bhI paryApta jJAna rahatA thA aura ve isa zAstra ke utkRSTa jJAtA the| ___ sampUrNa jaina vAGamaya kA avalokana karane se jJAta hotA hai ki usameM ahiMsA tatva kI pradhAnatA hai aura usameM ahiMsA ko sarvopari pratiSThApita kiyA gayA hai| Ayurveda cikitsA paddhati meM yadyapi AdhyAtmikatA ko paryApta rUpeNa AdhAra mAnakara vahI bhAva pratiSThApita kiyA gayA hai aura usameM yathA sambhava hiMsA ko vajita kiyA gayA hai, kintu katipaya sthaloM para ahiMsA kI mUla bhAvanA kI upekSA bhI kI gaI hai| jaise bheSaja ke rUpa meM madhu, gorocana, vibhinna Asava, ariSTa Adi kA pryog| isI prakAra bAjIkaraNa ke prasaMga meM caTaka mAMsa, kukkaTa mAMsa, haMsazukra, makara zukra, mayUra mAMsa ke prayoga evaM sevana kA ullekha milatA hai| katipaya rogoM meM zUkara mAMsa, mRga mAMsa tathA anya pazu-pakSiyoM ke mAMsa ke sevana kA ullekha milatA hai| aise prayogoM se Ayurveda meM ahiMsA bhAva kI pUrNataH rakSA nahIM ho pAI hai| ataH aisI sthiti meM yaha svAbhAvika hI thA jisase jaina sAdhuoM ke lie isa prakAra kA Ayurveda aura usameM vaNita cikitsA upAdeya nahIM huii| jaina sAdhuoM ke asvastha hone para unheM kevala aise prayoga hI sevanIya the jo pUrNataH ahiMsaka, ahiMsAbhAva prerita evaM vizuddha rIti se nirmita hoN| jainAcAryoM ne isa kaThinAI kA anubhava kiyA aura unhoMne sarvAMga rUpeNa Ayurveda kA adhyayana kara usameM pariSkAra pUrvaka ahiMsA bhAva ko dRSTigata rakhate hue Ayurveda sambandhI graMthoM kI racanA kii| ve graMtha jaina muniyoM ke lie upayogI siddha hue| jaina gRhasthoM ne bhI unakA paryApta lAbha utthaayaa| isakA eka prabhAva yaha bhI haA ki jaina sAdhuoM, sAdhviyoM, zrAvaka evaM zrAvikAoM ko cikitsArtha jaina sAdhuoMvidvAnoM ko bhI cikitsA kArya meM pravRtta honA pdd'aa| ___ kucha samaya pahale digambara bhaTTArakoM ne vaidyaka vidyA ko grahaNa kara cikitsA kArya prArambha kiyA, kAlAntara meM zvetAmbara jaina yatiyoM ne isameM atyanta dakSatA prApta kii| bAda meM aisA samaya bhI AyA ki unameM kramazaH zithilatA Ato gii| digambara AcAryoM aura vidvAnoM ne jina Ayurveda ke graMthoM kA nirmANa kiyA hai ve adhikAMzataH prAkRta-saMskRta bhASA meM racita haiN| cUMki una graMthoM ke rakha rakhAva evaM prakAzana Adi kI ora samucita dhyAna nahIM diyA gayA, ataH unameM se adhikAMzata: naSTa yA luptaprAya ho cuke haiN| jo bace hue haiM unake viSaya meM jaina samAja kI ruci na hone ke kAraNa ajJAta haiN| zvetAmbara vidvAnoM dvArA jo graMtha race gae haiM ve adhikAMzataH gata cAra sau vaSa se adhika prAcIna nahIM haiN| ataH unakI racanA hindI meM dohA-caupAI Adi ke rUpa meM kI gaI hai| isa prakAra ke graMthoM meM yoga cintAmaNi, vaidyamanotsava, meghavinoda, rAmavinoda, gaMgayati nidAna Adi hindI vaidyaka graMthoM kA prakAzana ho cukA hai| saMskRta ke vaidyakagraMthoM meM pUjyapAda viracita "vaidyasAra" aura ugradityAcArya viracita "kalyANa kAraka" nAmaka graMthoM kA bhI hiMdI anuvAda sahita prakAzana ho cukA hai| inameM "vaidyasAra" ke viSaya meM vidvAnoM kA mata hai ki vaha vastutaH pUjyapAda kI maulika kRti nahIM hai, kisI anya vyakti ne unake nAma se isa graMtha kI racanA kI hai| hindI meM racita vaidyaka graMthoM kA paricaya 1. vaidya manotsava yaha graMtha padyamaya rUpa se nibaddha hai aura dohA, soraThA va caupAI chandoM meM isakI racanA kI gaI hai / isase isa graMtha ke racanAkAra kA kavi honA pramANita hotA hai| isa graMtha ke racayitA kavivara nayana vI.ni.saM. 2503 179 Jain Education Intemational Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAda sukha haiM jo rAjA ke putra the| unhoMne isa graMtha kI racanA saMvat 1641 meM kI thI / graMtha meM prApta ullekha ke anusAra akabara ke rAjya meM sIhanaMda nagara meM caitra zuklA dvitIyA (saM.1941) ko unhoMne isa graMtha kI racanA pUrNa kI / graMtha ke Arambha meM "zrAvaka kula hI nivAsa likhakara unhoMne apanA zrAvaka honA pratipAdita kiyA hai / graMtha kA adhyayana karane se jJAta hotA hai ki yaha graMtha kisI anya graMtha kA anuvAda mAtra nahIM hai, apitu maulika rUpa se isakI racanA padya nibaddha rUpa se kI gaI hai / saMpUrNa graMtha meM AdyopAnta racanA kI maulikatA kA sahaja hI AbhAsa milatA hai| itanA avazya hai ki kavi ne aneka vaidyaka graMthoM kA adhyayana evaM manana karane ke uparAnta hI isakI racanA kI hai / Ayurveda viSaya meM kavi kA pUrNa adhikAra honA isa kRti dvArA spaSTa hai| kavi ke dvArA graMtha ke Adi meM jo maMgalAcaraNa kiyA gayA hai usase bhI yaha bAta spaSTa hai ki graMtha racanA se pUrva kavi ne Ayurveda zAstra kA gahana adhyayana kiyA hai, aneka graMthoM kA manana kiyA hai aura usase ajita jJAna ko anubhava dvArA parimArjita kiyA hai| . yaha sampUrNa graMtha kula sAta samRddha khaMDoM meM vibhakta hai| isameM kula 332 gAthAeM haiM / isa graMtha kI eka anya prati meM Adyanta maMgalAcaraNa rahita aneka Ayurveda graMthoM ke pramANa sahita 167 gAthAoM kA eka aura graMtha hai| usake anta meM bhI "iti vaidyamanotsave" likhA hai| ye donoM graMtha dohA, soraThA evaM caupAI meM race gae haiN| inameM se eka graMtha prakAzita ho cukA hai / kintu vaha bhI aba sambhavataH upalabdha nahIM hai| 2. vaidya hulAsa isakA dUsarA nAma "tibba sahAbI" bhI hai / isakA kAraNa yaha hai ki lukamAna hakIma ne phArasI meM "tibba sAhAbI" nAmaka jisa graMtha kI racanA kI hai usI kA yaha hindI padyAnuvAda mAtra hai / "tibba sAhAbI" eka prAmANika evaM mahatvapUrNa graMtha mAnA jAtA hai / ataH aise graMtha kA anuvAda nizcaya hI upayogI sAbita hogaa| hikamata ke phArasI graMthoM kA anuvAda urdU bhASA meM to huA hai, kintu hindI meM vaha kArya bilkula nahIM huaa| aisI sthiti meM yaha eka sAhasika prayAsa hI mAnA jAyagA ki hikamata viSaya pradhAna graMtha kA hindI bhASA meM anuvAda ho vaha bhI padyamaya zailI meM / isa graMtha ke anuzIlana se anuvAdaka kA phArasI bhASA kA vidvAna honA aura hindI bhASA para pUrNa adhikAra honA nirvivAda rUpa se siddha hotA hai| anuvAdaka meM kavitva pratibhA kA vidyamAna honA bhI asaMdigdha hai| isake atirikta hikamata vidyA aura vaidyaka zAstra kA unakA vidvAna honA bhI siddha hotA hai|| isa graMtha ke racayitA kavIvara mUlaka haiN| 'zrAvaka dharmakula ko nAma malUkacandra" ina zabdoM ke dvArA anuvAdaka ne apane nAma kA ullekha kiyA hai| graMtha ke Adi meM kie gae maMgalAcaraNa ke anantara lekhaka ne uparyukta rUpa se saMkSepataH apanA ullekha kiyA hai, apanA vyaktigata vizeSa paricaya kucha nahIM diyaa| yahI kAraNa hai ki kavi kA koI vizeSa paricaya prApta nahIM hotaa| isa graMtha meM anya graMthoM kI bhAMti antaH prazasti bhI nahIM hai| isase graMtha racanA kA kAla aura racanA sthAna donoM ajJAta haiN| yaha graMtha Adi se anta taka eka hI pravAha meM racita hai, anya vaidyaka graMthoM kI bhAMti khaNDaza: vibhakta yA adhyAyoM meM vibhAjita nahIM hai, athavA mUla graMtha tibba sAhAbI khaNDazaH vibhakta na hone aura eka hI pravAha meM nibaddha hone ke kAraNa usakA bhAvAnuvAda bhI eka hI pravAha meM nibaddha hai| isa graMtha gAthAoM kI kula saMkhyA 518 hai| 3. rAmavinoda ___isa graMtha ke racayitA kavivara rAmacandrajI haiM / yaha graMtha sulalita padyamaya zailI meM viracita hai| isase lekhaka kI kavitva pratibhA kA sahaja hI AbhAsa mila jAtA hai| jisa samaya isa graMtha kI racanA kI gaI thI usa samaya jana sAmAnya ke lie saMskRta eka durUha aura ' durgama bhASA mAnI jAtI thii| usa samaya Ayurveda ke prAyaH sabhI pramukha graMtha saMskRta bhASA meM hI nibaddha the| ataH jana sAmAnya ke lie unakA adhyayana kara jJAna prApta karanA sambhava nahIM thaa| kavivara rAmacandrajI ne usa samasyA ko samajhA aura tatkAlIna pracalita Ayurveda ke katipaya pramukha graMthoM-caraka saMhitA, suzruta saMhitA, aSTAMga hRdaya, yogacintAmaNi, rAjamArtaNDa, rasacintAmaNi Adi ke AdhAra para jana sAmAnya kI sugama bhASA zailI meM "rAma vinoda" nAmaka graMtha kI racanA kii| - isa graMtha kI racanA saM. 1720 meM mArgazIrSa zukla trayodazI budhavAra ko avaraMgazAha (auraMgajeba) ke rAjyakAla meM paMjAba ke bannu dezavartI zakkI zahara meM kI gii| yaha graMtha sAta samudra dezoM meM vibhakta hai aura isameM kula 1981 gAthAeM (dohA, soraThA, caupAI) likhI gaI haiM / graMtha samApti ke bAda bhI isameM 53 gAthAeM aura haiM jinameM 39 gAthAeM nAr3I parIkSA sambandhI aura 13 gAthAeM mAna pramANa sambandhI haiN| kavivara rAmacandrajI ne apanA koI vizeSa paricaya nahIM diyA hai, mAtra apanI guru paramparA kA ullekha kiyA hai jo nimna prakAra hai-kharataragacchIya jinasiMha sUri ke ziSya padmakIrti the, padmakIti ke ziSya padmaraMga the aura padmaraMga ke ziSya kavivara rAmacandra the jinake dvArA isa graMtha kI racanA kI gaI hai| isa paramparA ke atirikta anya koI vyaktigata vivaraNa kA ullekha na hone se unake vyaktigata jIvana kA paricaya ajJAta hai| isa graMtha kI racanA ke pazcAt granthakAra ne "vaidyavinoda" nAmaka eka anya graMtha kI racanA bhI kI thI, jisake viSaya meM graMtha ke anta meM prazasti meM kavi ne nimna prakAra se ullekha kiyA haipahalI kIno rAma vinoda / vyAdhinikandana karaNa pramoda / vaidya vinoda yaha dUjA kiyaa| sajana dekhi khuzI hoI rahiyA / / isa prakAra kavivara rAmacandra dvArA racita do kRtiyoM kA ullekha milatA hai / anyAnya pustakAlayoM meM ye donoM pratiyAM vartamAna meM upalabdha hotI hai| 4, vaidya vinoda jaisA ki Upara spaSTa kiyA jA cukA hai kavivara rAmacandra kI yaha dUsarI kRti hai / isa graMtha kI racanA bhI sarala padyamaya zailI meM 180 ... rAjendra-jyoti Jain Education Intemational Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavitta, dohA aura caupAI ke rUpa meM kI gaI hai| yaha graMtha vastutaH koI maulika kRti na hokara Ayurveda ke suprasiddha graMtha 'zArGgadhara saMhitA' kA hindI padyAnuvAda hai / ataH yaha eka anuvAda racanA hai / kintu padyamaya zailI meM viracita hone ke kAraNa bhASA kI dRSTi se to isakI maulikatA hai hii| yaha sampUrNa graMtha tIna khaNDoM meM vibhakta hai aura pratyeka khaNDa meM kramaza: 7, 13 aura 13 adhyAya haiM / ina tInoM khaNDoM meM kula milAkara 2535 gAthAeM (kavitta, dohA, caupAI) hai / graMtha kI bhASA sarala aura subodha hai| isa graMtha kI racanA saMvata 1726 meM vaisAkha sudI 15 ko maroTakoTa nAmaka sthAna meM kI gaI thI jo samaya auraMgajeba ke rAjya meM vidyamAna thaa| 5. kAla jJAna yaha graMtha bhI eka anuvAda racanA hai jo vaidya zambhunAtha kRta graMtha kA padyAnuvAda hai| isa graMtha kI racanA 718 padyoM meM kI gaI hai jisameM dohe, caupAI, soraThA Adi haiN| isake racayitA kavivara lakSmI vallabha haiM jo kharataragaccha kI aThArahavIM zatAbdI ke prasiddha vidvAnoM meM haiM / inake dvArA racita saMskRta ke kalpasUtra va uttarAdhyayana sUtra kI . TIkA inakI vidvattA kI dyotaka hai| saMskRta bhASA meM ApakA pANDitya hone ke kAraNa hI Apa isa prakAra ke mahatvapUrNa graMthoM kI TIkA karane meM samartha ho sake haiM / isake atirikta Apane hindI va mAravAr3I-rAjasthAnI bhASA meM kaI rAsa Adi kI bhI racanA kI hai, jisakI pratiyAM bIkAnera ke jaina bhaNDAroM meM upalabdha haiN| Apake dvArA racita 'kAlajJAna' nAmaka graMtha yadyapi eka anuvAda racanA hai, tathApi vaidyaka viSaya sambandhI Apake gambhIra jJAna kI jhalaka sahaja hI mila jAtI hai| isa graMtha kI bhASA zailI sulalita evaM pravAhamaya hai| isakA racanA kAla saM. 1741 hai / 6. kavi pramoda hindI padyAnuvAda racanAoM meM isa graMtha kA mahatvapUrNa sthAna hai| AkAra aura padya saMkhyA kI dRSTi se jaina vidvAnoM dvArA racita padya maya graMthoM meM yaha saba se bar3I racanA hai / isa graMtha meM 2944 padya haiM jo kavitta, caupAI, dohA Adi ke rUpa meM nibaddha haiN| isakI pratiyAM paMjAba ke nakodara bhaNDAra meM (krama saMkhyA 443) pATaNa va bIkAnera ke jaina jJAna bhaNDAroM meM bhI upalabdha hai| isa graMtha kI racanA saMvat 1753meM lAhaura meM kI gaI thii| yaha racanA prazasta evaM utkRSTa koTi 'kI hai| isakI bhASA sarala evaM subodha hai / isa graMtha ke adhyayana se lekhaka kI vidvattA kA AbhAsa to milatA hI hai, Ayurveda ke unake gahana adhyayana kA bhI AbhAsa milatA hai| ___ isa graMtha ke racayitA kavi mAna haiM jo kharataragacchIya sumati mera vinaya mera ke ziSya the| Apa mUlata: bIkAnera ke nivAsI meM racita hai| Ayurveda sambandhI viSayoM kA hI isameM pratipAdana hai| yaha graMtha bhI kavitta, caupAI, dohA Adi meM racita hai tathA racanA prazasta hai| 8. rasa maMjarI _yaha graMtha pUrNa rUpa se upalabdha nahIM hotA hai / phuTakara rUpa se kaI aMtapala bIkAnera ke mahimA bhakti-jJAna bhaNDAra (naM. 87) meM haiM aura kevala kucha aMtapala hI bIkAnera meM zrI agaracandajI nAhaTA ke nijI saMgraha meM haiN| isakA avalokana karane se jJAta hotA hai ki isa rasamaMjarI graMtha ke racayitA kharataragacchIya matiratna ke ziSya 'samaratha' haiN| isa graMtha kA racanAkAla sambat 1764 hai| isa sampUrNa graMtha kI racanA caupAI chandoM meM kI gaI hai| isakI bhASA sarala aura subodha hai| 9. megha vinoda yaha graMtha Ayurveda kI dRSTi se kAphI mahatvapUrNa hai| yaha eka cikitsA pradhAna graMtha hai aura isameM vibhinna rogoM ke lie aneka yogoM kA ullekha kiyA gayA hai / isameM cikitsIya yogoM kA saMkalana hone se yaha graMtha cikitsA kI dRSTi se mahatvapUrNa hai / isa graMtha kI eka mUla prati 'motIlAla banArasIdAsa' prakAzana saMsthA ke mAlika zrI sundaralAlajI jaina ke pAsa gurumukhI lipi (paMjAbI bhASA) meM thI, jisakA unhoMne hindI meM anuvAda karAkara apane yahAM se hI prakAzana karAyA hai| isa prakAra anUdita hokara yaha graMtha prakAzita ho cukA hai| isakA anuvAda gadya zailI meM hI huA hai / isa graMtha kI racanA kA samaya phAlguna sudI 13, samvat 1835 hai| isa graMtha ke racayitA kavivara muni meghavijaya haiM jo yati the aura hindI ke bahuta acche kavi the| inakA upAzraya phagavAr3A nagara meM thaa| isa graMtha kI racanA kA sthAna phuguAgara hai jo phagavAr3A ke antargata hI thaa| phagavAr3A nagara tatkAlIna kapUrathalA sTeTa ke antargata AtA thaa| - muni megharAja kRta tIna graMtha upalabdha hote haiM-- 1. dAnazIla tapabhAva (bhaNDAra naM. 688, saMvat 1876), 2. meghamAlA (saM. 1817) aura 3. megha vinoda / meghamAlA meM kavi kI guru paramparA kA ullekha milatA hai, jo nimna prakAra hai-uttaragaccha (jo ki lokAgaccha kI zAkhA thI aura uttara prAnta meM jAne ke kAraNa AMghagaccha ke nAma se prasiddha huI) ke zrI jaTamala ke ziSya paramAnanda the| paramAnanda ke ziSya zrI sadAnanda hue| sadAnanda ke ziSya zrI nArAyaNa, nArAyaNa ke ziSya zrI narottama, narottama ke ziSya zrI mAyArAma aura unake ziSya zrI meghamuni the| gata dinoM "AtmAnanda zatAbdI smAraka graMtha" prakAzita huA thaa| usake hindI khaNDa meM pRSTha 157 para sva.DA. banArasIdAsa jaina kA "paMjAba ke jaina bhaNDAroM kA mahatva" zIrSaka lekha prakAzita huA thaa| usa lekha meM kalikI guru paramparA tathA anya kRtiyoM kA jo ullekha kiyA gayA hai usake antargata meghamuni aura unakI ukta kRtiyoM kA bhI ullekha hai| (zeSa pRSTha 183 para) isa graMtha kI racanA bhI kavivara mAna dvArA hI kI gaI thii| isakA racanAkAla 1741 hai| yaha graMtha bhI sarala aura subodha bhASA vo. ni. saM. 2503 Jain Education Intemational