Jain Vidvanoni Sanshodhanni Drashti

Author(s): Bechardas Doshi
Publisher: Prabuddha Jivan 1948
Catalog link: https://jainqq.org/explore/249704/1

Page #1

તા. ૧૫-૧-૪૮
પ્રબુદ્ધ જેન
સશેાધનની દૃષ્ટિ
એક ભકતકવિ પોતાના પરમ શ્રદ્ધાંભાજન પુરૂષની પરમ શાંતિમય આકૃતિનું વર્ણન કરતાં કહે છે કેઃ—
“ यै: शान्तरागरुचिभिः परमाणुभिस्त्वं निर्मापित त्रिभुवनैकललामभूत । तावन्त एव खलु तेऽप्यणवः पृथ्वीव्यां यत् ते समानमपरं न हि रूपमस्ति ॥ १२
(મામર્થ્તોત્ર) ભાવાર્થ: હે નાથ ! તારૂં' રૂપ પરમશાંતિમય છે, કરૂણારસથી તરાળ છે અને તારા જેવી પરમસૌમ્ય અને કરૂણામય આકૃતિ બીજે કયાંય જોવા મળતી નથી. કારણ કે જગતમાં જેટલાં જેટલાં પરમશાંતિમય પરમાણુ હતાં તે બધાં જ તારી આકૃતિના નિર્માણમાં જ ખર્ચાઇ ગયાં છે. હવે એવા પરમશાંતિમય એક પશુ પરમાણુ બચેલ નથી કે જેનાથી તારા જેવી ખીજી પરમશાંતિમય આકૃતિનું નિર્માણુ થઇ શકે માટે જ આ આખા જગતમાં તારા જેવું પરમશાંતિમય રૂપ અને પરમસૌમ્ય આકૃતિ દીઠામાં આવતી નથી.
ઉકત સ્તુતિવાકયને વાંચી વા સાંબળી કાઇ ખરેખર જ એમ કહેવા તૈયાર થાય કે 'હવે જગતમાં એક પણુ અણુ પરમશાંતિમયરૂપના નિર્માણ માટે બચેલ નથી અને એવાં જેટલાં જેટલાં અણુઓ હતાં તે બધાં જ ભગવાનના પરમસૌમ્યરૂપના નિર્માણુમાં
જ ખપી ગયાં છે અને એમ છે માટે જ ભગવાનની બરાબર સરખી પરમશાંતિમય ખીજી આકૃતિનું નિર્માણ કેમ થઈ શકે ? ન થઇ શકે તે એવી કઇ ખીજી આકૃતિ ન દેખાય એ તદ્દન સ્વાભાવિક છે'-આ રીતે સ્તુતિવાકયના શબ્દમાંથી નીકળતા કેવળ વાચ્ય અથી જ જે પ્રધાન સમજે અને તે જ પ્રમાણે પ્રતિપાદન પણ કરે તે મનુષ્ય, સાહિત્યની ભાષાને સમજતા જ નથી અથવા તેનામાં વસ્તુના સ્વરૂપને પૃથકકરણ સાથે સમજવા જેટલી સંશોધનદૃષ્ટિ નથી અને એમ છે તેથી જ તે, ભગવાનના સ્થૂલરૂપમાં જ પેાતાની દૃષ્ટિને અટકાવી ભગવાનને લગતે ખરે પરમાર્થ સમજવા તૈયાર થઇ શકતા નથી અને તેમ કરતા તે, સત્યને બદલે અધ સત્યને પૂજવા તૈયાર થયેલ છે જેથી ઘણીવાર જીવનવિકાસને બદલે જીવનના હ્રાસ જ થયા કરે છે. એક અનુભવી પુરૂષે ગયુ` છે કે
“ જે જિનદેહપ્રમાણને સમવસરણાદિ સિધ્ધિ વર્ષોંન સમજે (જનનુ રોકી રહે નિજ બુધ્ધિ ગા અસ્તુ.
હવે આપણે અહીં એ વિચાર પ્રસ્તુત છે કે ઉકત સ્તુતિવાકયના કેવળ વાર્થ કેમ ન ઘટે ? એને સાહિત્યની ભાષામાં આલ'કારિક અથ શા માટે માનવેશ ?
ઉપરનું સ્તુતિવાકય આદિનાથ ભગવાનની સ્તુતિરૂપ છે. કેવળ અહીં તેના વાચ્યા જ લેવમાં આવે તે ખીજા ત્રેવીશ તીય કરેાનાં પશુ પરમશાંતિમયરૂપ છે તેમનુ નિર્માણુ શી રીતે થશે? અથવા જેટલા જેટલા વીતરાગપુંશ્ને જગતમાં થઇ ગયા છે, થય –વિદ્યમાન છે, અને થનારા છે તે તમામની આકૃતિ પરમશાંતિ– મયી જ હોય છે એટલે તેમની એ આકૃતિનું પણ નિર્માણુ શી રીતે થશે ? અહીં વાચ્યા તે જ લેતાં આ રીતે મોટા વિરોધ ઉભા થાય છે. માટેજ અહીં તેના વાગ્યાને ન લેતાં સાહિત્યની ભષામાં તેને અલંકાર અ` માનીને જ ચાલવુ જોઇએ અને કાવ્યને અર્થ એટલા જ સમજવા જોઇએ કે આદિનાથ ભગવાનનું રૂપ પરમશાંતિમયી ‘મુદ્રાવાળુ` હતું. આ સિવાય એ સ્તુતિવયના બીજો કાઇ અ ન જ સંભવી શકે. વસ્તુસ્થિતિ આવી જ છે છતાં જે પેલી પરમાણુવાળી હકીકતને જ પકડી રાખે અને શબ્દશઃ ખરેખરી જ સમજે તે તે માટે એમ કહેવુ જરૂરી છે કે એવી ખેાટી પકડ રાખનારમાં સત્ય પારખા જેટલી સશોધનષ્ટિ જ નથી.
૧૮૫
શાસ્ત્રમાં કે સૂત્રમાં આવી કાંઇ એક જ હ્રકીકત નથી આવતી, આવી આવી અલંકારમી ભાષામાં લખાયેલી સે’કડા હકીકતે નાંધાયેલી છે, જેમાંની કેટલીક તે એવી અદ્ભુત રસમય છે કે બીજો અજૈન વાંચનાર તે તેવી હકીકતને પુરાણેાની હકીકતાની હરોળમાં મૂકી કેવળ ગાંડપણભરેલી કહે તે નવાઇ ન કહેવાય. એવી સ` હકીકત અહીં કહેવા ન બેસાય; પરંતુ તેમાંની એકાદ એ તે વાનકરૂપે અહીં રજુ કરવી જરૂરી છે.
કલ્પસૂત્ર સાંભળતાં તેની ટીકામાં જ નોંધાયેલી આવી અનેક હ્રકીકતે આપણા સાંભળ્યામાં વારંવાર આવ્યા કરે છે. મેરૂક‘પ, ગર્ભાપહાર, વારંવારે છંદ્રનુ આગમન, રાત્રીએ દેવકૃત જન્માભિષેક, કળશે।ના માપતુ વન અને ચૌદ પૂર્વાને લખવા માટે શ.હીના પરિમાણુનુ વર્ણન વગેરે. આમાંની અહીં છેલ્લી જ એ હકીકતા વિષે લખવા ધારેલ છે, બીજી હકીકતા વિષે વળી અવસરે જરૂર લખાશે.
ભગવાનના જન્માભિષેક, પ્રસંગે વપરાયેલા કળશેનું પરિમાણુ અને સખ્યા વિશે ખુલાસા કરતાં ટીકાકાર એક ગાથા આ પ્રમાણે
ટાંકે છે.
"परावी सजोझणुतुंगो बारस जोअणाई विन्धारो । जोअणमेग नालुभ इगकोडी सट्ठिलक्खाई ॥" (કલ્પસૂત્ર-ભગવાનના જન્માભિષેક) ભાવાથ:-અભિષેક વખતે દેવએ વાપરેલા એક એક કળશ પચ્ચીશ યેાજન એટલે સે ગાઉ ઊંચા, બાર યોજન એટલે અડતાળાશ ગાઉ પહેાળા અને તે દરેક કળશનું નાળચું એક યેાજનનું એટલે ચાર ગાઉંનુ આ નાળચું ચાર ગાઊનુ” પહેાળુ કે લાંબુ' તેના ખુલાસે મળ્યા નથી.) આવા આવા એક બે કળશ નહીં પશુ એક ક્રેડ અને સાઠ લાખ કળશ સમજવાના છે.
જનશાસ્ત્રમાં અને ખીજા શાસ્રામાં પખ્તુ પડિંત માટે બુધ શબ્દ વપરાયેલા છે અને દેવા માટે વિબુધ શબ્દ વપરાયેલ છે. બુધ કરતાં જેનામાં વિશેષ વિવેક હોય તેને વિબુધ કહેવાય એ વાત સુવિદિત છે. ભગવાનના જન્મ થતાં પ્રથમ દેવા તેમના જન્માભિષેક રાત્રે જ કરે છે. તાજુ જન્મેલું માનવી બાળક પ્રથમ દિવસે એક વાસાનું' કહેવાય છે એ રીતે વાસાના બળકરૂપ મહાવીરના અભિષેક કરવા સારૂં કેટલુ પાણી અપેક્ષિત હાય એ વિષ્ણુધા, બુધા કરતાં વધારે વિચારી શકે છે. વળી, એક વાસ’તુ ખાળક કેટલા પાણીના પ્રવાહુ સહી શકે એ પણ કીકત તેમના ધ્યાન બહાર ન હાઇ શકે. વર્તમાનમાં જબરજસ્ત બળવાળા અને કસાયેલ શરીરવાળા મલ્લેશ પણુ કાઇ એવા જબરજસ્ત વેગથી પડતા ધોધ નીચે બેસી શકતા નથી તે પછી આ એક વાસાનુ માનવી ખાળક સેગા ઉંચા અને અડતાળીશ ગાઉ પહેાળા એવા એક સમુદ્ર જેવા કળશના ચાર ગાઉના નાળચામાંથી પડતા પાણીના પ્રવાહ નીચે શી રીતે ખેસી શકે? એ એક વાત. એવા નાના બાળકને નવરાવવા આટલા બધાં પાણીની પણ શી જરૂર હેઇ શકે ? એ બીજી વાત. વળી, ઉપર કહેલા પરિમાણુવાળા, એક કરેડ અને સાઠ લાખ કળશેમાંથી પડતા પાણીના પ્રવાહ આખા અમદાવાદ જેવાં અનેક નગરાને તાણી જવા પૂરતા છે. તે પછી તેની નીચે રહેલા એક વાસાના બાળકની શી સ્થિતિ થાપી એ. ત્રીજી વાત. ચેથી વાત એ છે કે આટલા બધા પાણીના આવા નિરથ ક વ્યક્ કરનારા એ વિષ્ણુધા કવા હશે ? સે। ગાઉ ઊંચે અને અડતાળીશ ગાઉ પહેાળા એક કળશ એટલે શુ અર્થાત્ એવા એક કળશની સરખામણી મુંબઇની પટીમાં આવેલા અરબી સમુદ્ર સાથે કરી શકાય અથવા સરખામણીમાં એ અરબી સમુદ્ર કદાચ નાના પશુ પડે જ્યારે એક કળશ એક અરબી સમુદ્રની હાડને હાય અને એવા એવા એક કરાડ અને સાઠ લાખ કળશે ભેગા થાય ત્યારે એ પાણી કેટલું ?

Page #2
પ્રબુદ્ધ જૈન તા. 15 1-48 એ કળશે. તે મોટા મોટા પહાડ જેવા ઉંચા જ હોય-આ બધું એ કઈ ભાષામાં હતાં ? એને પણ નિણત ઉકેલ મળતું નથી. વિચારતાં આ ગાથને અક્ષરાથે જ સાચે સમજીએ તે વિબુધની કેટલાક કહે છે કે તે સંસ્કૃત ભાષામાં હતાં અને હમણાં જ્યાં જ્યાં 'બુદ્ધિનું દેવાળું જ નીકળ્યું કહેવાય અને આ અભિષેકમાં વિવેક તે પૂર્વની ગાથાઓનો ઉલ્લેખ આવે છે ત્યાં બધે એ ગાથાઓ પ્રાકત તણાઈ જ ગયેલ ભાસે એવું છે. ત્યારે આ ગાથાને અક્ષરાથી ભાષામાં જ આવે છે. આવી કેટલીયે ગાથાઓ શ્રી જિનભદ્રન લેતાં એને લજ્જાથે લેવું જરૂરી છે. અને તે દ્વારા એમ જાણી ગણિક્ષમાશ્રમણે પિતાના વિશેષાવશ્યકભાષ્યમાં ઉદ્ધરેલી છે શકાય કે ભગવાનને જન્માભિષેક દેવાએ ઘણી જ ધામધૂમથી અને વ્યાખ્યાકારોએ તેમને ' પૂર્વગત ' ગાથા કહીને ઓળખાઉજ વેલે. આ સિવાય આથી વધારે એ ગાથામાંથી કશું જ ન વેલી છે, એટલે જે પૂની ભાષા માટે જ મોટો વિવાદાનીકળી શકે. પુરાણોમાં જે એવી અનેક વાતે મળે છે તેની સરખા સ્પદ પ્રશ્ન છે ત્યાં તેની શાહીના પરિમાણુની ચર્ચા કેમ ચાલી શકે ? મણીમાં આ કળશની વાતને પણ મૂકી શકાય. પુરાણોની વાતોને કવિવાણી કહીંને ચલાવી શકાય તે આ કળશેની હકીકત પણ વળી, એક બીજી વાત એવી છે કે શાસ્ત્રમાં પૂર્વમાં આવેલા કોની એવી જ કવિવાણી છે માટે આત્માથી સત્યશોધક સંશોધનષ્ટિનો સંખ્યા બતાવેલી છે ત્યાં એકથી માંડીને ચોદપૂર્વના વિશેષ વિવેકથી ઉપયોગ કરી એવી કવિવાણીમાંથી સત્યને તારવી ક્ષે કોની સંખ્યા શાહીના, પરિમાણની પેઠે વધતી નથી ચાલી. કાઢવું જ ઘટે અને આ ગાથા કેવળ ભગવાનને મહિમા વધારનારી કઈમાં અમુક શ્લોકોની સંખ્યા બતાવેલ છે તે કે ઇમાં છે અને કવિ સમયમાં જે જાતની અતિશયોકિતને અલંકારરૂપે એનાથી એાછા કોની સંખ્યા પણું બતાવેલ છે. આ સ્થિતિમાં વર્ણવેલ છે તે કરતાં આ ગાથાની અતિશયોક્તિ તે તદ્દન કવિ લખવા માટેની શાહીનું પરિમાણુ જે વધતું ચાલ્યું બતાવેલ છે ભયની હદને વટાવી જાય એવી છે પિતાની તીણ બુદ્ધિથી તેની સંગતિ કેમ થઈ શકે ? લોક નામનો એક છંદ પણ છે સમજી લેવાનું છે. અથવા “લોકને અર્થ કોઈ પણ ‘પધમય કવિતા એ પણ હવે એ જ ક૯પસૂત્રની ટીકામાં “પુવિધારે વજનવિરલra:” અર્થ થાય છે તે અહીં આ બેમાંથી ગમે તે અર્થ લઇએ, તે એ વાતને સમજાવતાં ચૌદ પૂર્વેનાં નામે અને તેમને લખવા પણું શાહીનું જે પરમાણુ બતાવેલ છે તે ઘટી કેમ શકે? એજ સારૂ કેટલી શાહી વપરાય એનું પરિમાણ પણ એક પુરાણની રીત પ્રમાણે આ પ્રમાણે જણાવેલ છે. પ્રથમપૂર્વ લખતાં એક હાથીના સમજાતું નથી, એક હાથીનું વજન ઓછામાં ઓછું ચાલીશથી વજન જેટલી શાહી વપરાય છે, બીજા પૂર્વ માટે બે હાથીના પચાસ મણ લઈએ તે એટલા વજનની શાહી કેટલી બધી થાય ? વજન જેટલી અને એ રીતે દરેક પૂર્વ માટે બમણું બમણું અને એ શાહીથી કેટલા લોક લખાય? એ જોતાં પણ આ હાથીના વજન જેટલી શાહી વપરાય છે. એને કઠે એ ટીકામાં પરિમાણુની સંગતિ કેમ કરવી એ સમજાતું નથી. પેલા પૂર્વ આ પ્રમાણે આપેલ છે. માટે એક હાથીના વજન જેટલી શાહીનું પરિમાણુ બતાવેલ છે અને ચૌદમાં પૂર્વ માટે 8192 હાથીના વજન જેટલી શાહીનું ઉત્પાદપૂર્વ. અગ્રાયણુંય પરિમાણ બતાવેલ છે. ભારતવર્ષમાંના શાસ્ત્રોમાં વેદનું સાંગોપાંગ એક હાથીના વજન | બે હાથીના વજન || ચાર હાથીના વજન પરિમાણ ઘણું મોટું છે. એથી વધારે પરિમાણુ કે શાસ્ત્રનું જેટલી શાહી | જેટલી શાહી ! જેટલી શાહી નથી, તેને માટે કેટલી શાહી જઈએ ? એ વિશેને કઈ ઉલ્લેખ હજુ સુધી જડેલ નથી. વળી જે જમાનામાં શાસ્ત્રો લખાતાં ન હતાં, કેવળ કંઠાગ્ર રખાતાં હતાં તે જમાનામાં પૂર્વો માટે આ રીતે શાહીનું પરિમાણુ અસ્તિપ્રવાદ જ્ઞાનપ્રવાદ | સત્યપ્રવાદ ક૯પવું એ કેટલું સંગત છે એ વાત પણ વિચારણીય છે. આઠ હાથીના વજન | સોળ હાથીના વજન બત્રીશ હાથીના વજન . બ્રાહ્મણ પરંપરામાં ચૌદ વિદ્યા પ્રસિદ્ધ છે તેમ તદનુસારે જૈન- " જેટલી શાહી | જેટલી શ હી | જેટલી શાહી પરંપરામાં કોઈ મહાનુભાવે આ ચૌદ પૂર્વોની એજના કરી હોય એમ પણ કોઈ જરૂર કહી શકે. આમ અનેક રીતે વિચારતાં પૂર્વેનું સ્વરૂપ, તેમની ભાષા વગેરે નિશ્ચિતપણે કળી શકાતું નથી આત્મપ્રવાદ કર્મપ્રવાદ | પ્રત્યાખ્યાનપ્રવાદ ત્યાં કેવળ તેમને લખવા સારૂં શાહીના પરિમાણને ઉલ્લેખ કેટલો ચેષ છે એ તટસ્થપણે વિચારવા જેવું છે. આવી નિરર્ગલ 64 હાથીના વજન | 128 હાથીને વજન | 256 હાથીના વજન અનહદ અતિશયોક્તિપૂરું નેધદ્વારા કેવળ એટલું જ તારવી જેટલી - શાહી | જેટલી શાહી | જેટલી શાહી શકાય કે જૈનપરંપરામાં કેd, “પૂર્વ' નામના ગ્રંથે હતાં 10 12 અને તે ઘણું વિશાળ અને વિપુલ પ્રમાણમાં હતા. જ્યાં વિદ્યાપ્રવાદ કલ્યાણ ! પ્રાણવાય સુધી આ માટે બીજી કોઈ સમર્થક' સામગ્રી ન મળે ત્યાં સુધી કોઈ પણ સંશોધન દષ્ટિવાળે તટસ્થ અભ્યાસી એ શાહીના પરિમાણુ૫૧૨ હાથીના વજન 1024 હાથીના વજન 2048 હાથીના વજન વાળી નોંધ ઉપરથી ઉપર કહ્યું તેવું જ અનુમાન દોરી શકે, એ જેટલી શાહી | જેટલી શાહી ! જેટલી શાહી _ સિવાય બીજી કોઈ કલ્પના ન કરી શકે અને શાહીના પરિમાણવાળી 14 ચૌદે પૂને લખવા માટે નોંધને ભારોભાર અતિશકિતપૂર્ણ માનીને ચાલે. ક્રિયાવિશાલ કબિંદુસાર | 16383 હાથીના આપણું અભ્યાસીઓમાં સંશોધનદષ્ટિ ન હોવાથી આવી 4086 હાથીના અનહદ અતિશકિતપૂણું ધાને લે અક્ષરશ: ખરેખરી માની 8192 હાથીના | વજન જેટલી શાહી લે છે અને એમ માની કોઈની પાસે પિતાને શાસ્ત્રોની મહત્તા વજન જેટલી શાહી ! વજન જેટલી શાહી ગાવા એ શ હીના પરિમાણવાલી નોંધને વા એવી જ બીજી અલ• આ હકીકત પણ અનહદ અતિશયોકિતથી ભરેલી છે. પહેલું તે કારમયી હકીકતને આગળ કરે છે ત્યારે એને સાંભળનાર નાસી એ નકકી થવું જોઈએ કે પૂર્વો એ શું છે ? જેનાં કેવળ ન મે જ એનો પરિહાસ કર્યા સિવાય બીજું શું કરે ? અથવા એમ પણું રમૃતિમાં રહી ગયાં છે અને તેમને તમામ વિષય. સર્વથા નાશ કહે કે જો આવી આવી હકીકતે અક્ષરશ: ખરી જ હોય તે પછી પામી ગયેલ છે અને તે પણ મહાવીર નિર્વાણ પછી લગભગ ત્રણ પુરાણોને જન કે ખરેખરાં શા માટે નથી માનતાં ?' એમના પુરાણોના પરિહાસ માટે જૈનમુનિઓએ ધૂર્તીખાન જેવાં પુસ્તક ચાર સૈકામાં જ, એમને તે આ શાહીની જ વાત યાદ રહી ગઈ લખેલાં છે તે આવી આવી પેલા કળશની અને હાથીપ્રમાણુ અને બીજું કશું જ યાદ ન રહ્યું એ એક ભારે અદભુત બીના શાહીની નાં માટે બીજું ધૂર્તાખ્યાન કેદ કેમ ન લખી શકે? કહેવાય. “પૂર' શબ્દ “પહેલાન” ભાવને સૂચવે છે. એટલે તાત્પર્ય એ છે કે સંશાધનદષ્ટિ કેળવાયા સિવાય ખરો પર માથે એ વિશે એવું કાંઈ એ શબ્દધારા કહી શકાય કે એ કાઈ પ્રાચીન પમાતે નથી અને જીવન વેડફાય છે માટે દરેક મુમુક્ષુ એ વા શાસ્ત્રો હતાં. કદાચ એ પાર્શ્વનાથ ભગવાનની પરંપરાનાં શાસ્ત્ર અભ્યાસીએ સંશોધનદૃષ્ટિને કેળવવી જ જોઈએ. હોય વા તેથી પણ આગળની જૈન પરંપરાનાં શાસ્ત્ર હેય. હવે –પંડિત બેચરદાસ જીવરાજ દોશી શ્રી મુંબઈ જૈન યુવક સંધ માટે તંત્રી મુદ્રક પ્રકાશક: શ્રી. મણિલાલ મેકમચંદ શાહ, 5-47 ધનજી સ્ટ્રીટ, મુંબઈ. મુદ્રણસ્થાનઃ સૂર્યકાન્ત પ્રિ. પ્રેસ, 51, કાલબાદેવી રેડ, મુંબઈ. 2