Book Title: Jain Tirthankaro ke Lanchan
Author(s): Rushabhchandravijay
Publisher: Z_Vijyanandsuri_Swargarohan_Shatabdi_Granth_012023.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/210651/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-tIrthakaroM ke lAMchana muni RSabhacandravijayajI 'vidyArthI'...." lAMchana saMskRtazabda hai aura isakA artha hotA hai kArya nahIM hai| jahA~ samAna dehAkRti ho vahA~ kisI lakSaNavizeSa nizAnI athavA cihna / prAkRta aura apabhraMza meM ise hama laMchaNa kI apekSA adhika rahatI hai| ke nAma se par3hate yA sunate haiN| lAMchana ke lie 'maSatilakAdike vartamAna samaya meM zarIra ke viziSTa lakSaNacihnoM dvArA evaM cihne' aura 'laMchana aMkoM ciMdhaM' ityAdi ullekha prAcIna granthoM meM phoTogrApha ke dvArA anajAna vyakti ko pahacAnanA sarala ho milatA hai| lakSaNa zabda se bhI lAMchana zabda kA arthabodha hotA hai| jAtA hai| pAsaporTa ke lie aura palisa sTezana (thAne) ke kitane hI zabdoM ke artha meM utAra-caDhAva Ate haiN| artha - rikArDa ke lie aneka manuSyoM ke phoTo ke uparAMta unake pratyakSa vistAra aura arthasaMkoca kI prakriyA zabdoM ke viSaya meM hotI meM dikhane vAle viziSTa lakSaNoM kI jAnakArI rakhane meM AtI hai| rahatI hai| kitane hI prakAra samIcIna zAlInatA ke sUcaka zreSTha do manuSyoM kI hAtha-paira kI rekhAoM meM samAnatA nahIM hotI hai| zabda adhama arthoM meM bhI prayakta hone lagate haiM. arthAta unake yaha kahA jAtA hai ki duniyA meM kinhIM bhI do manuSyoM ke hAtha ke artha meM vinipAta kI kriyA bhI hotI hai| jaise ki jaina-paraMparA meM aMgUThe kI rekhAo~ kI chApa kabhI bhI eka sI nahIM hotI hai| ina lAMchana zabda kA prayoga tIrthakaroM ke zreSTha cinhoM kA bodha karAne rekhAoM meM ananta vaividhya rahatA huA hai| pratyeka manuSya ke zarIra ke lie kiyA jAtA hai| parantu vartamAna samaya meM lokavyavahAra meM aisA lakSaNa hotA hai jo usakA svayaM kA viziSTa akele kA hI kI bhASA meM lAMchana zabda kA artha kalaMka athavA dAga hai| hotA hai| aise eka lakSaNa ke dvArA athavA anya lakSaNoM ke dvArA vyakti kI pahacAna ke lie usake lAMchana-cihna upayogI hote manuSya ko pahacAnanA sarala ho jAtA hai| zarIra ke vividha aMgoM haiN| kitane hI lAMchana acche hote haiM aura kitane hI kharAba hote haiN| ke avalokana se mAnavajAti ne svayaM ke anubhava ke AdhAra para kitane lakSaNoM ko uttama prakAra kA kitane hI ko madhyamaprakAra kA A~kha se kAnA, hAtha se lUlA, paira se la~gar3A, sapheda dAga vAlA - aise kharAba cihna vAlA manuSya turaMta pahacAna liyA jAtA hai| puNyazAlI / on evaM kitane hI ko jaghanya (hIna) prakAra kA nirUpita kiyA hai| vyakti athavA bhAgyavAn vyaktiyoM kI viziSTatA kA bodha karAne zarIra ke avayayoM meM rahane vAle uttama lakSaNoM meM se jisameM ke lie unake zArIrika asAmAnya zubha cihnoM ko dekhA jAtA hai 32 uttama lakSaNa hoM vaha battIsalakSaNA puruSa kahalAtA hai| vaha aura unheM adhika mahattva diyA jAtA hai, isI prakAra tIrthakaroM kI puruSa bhAgyazAlI va zakunavAloM meM ginA jAtA hai| bhAratIya pahacAna ke lie lAMchanoM kA upayoga kiyA jAtA hai| sAmudrika-zAstra meM mAnava-zarIra ke vibhinna lakSaNoM kA bahuta sUkSma rIti se adhyayana kiyA jAtA hai| usake dvArA jo zubhAzubha anajAna vyakti kI pahacAna ke lie usakI zArIrika anumAna kara sAra nirUpita karane meM AyA hai vaha vizva ke anya sthiti, U~cAI, A~khoM kA raMga, camar3I kA raMga kAlA-gorA ityAdi kisI bhI sAhitya meM dekhane ko nahIM milatA hai| zarIra va usake lakSaNa kAma Ate haiN| sAmAnya dehalakSaNa rUpavarNana meM sahAyaka vividha aMgoM kA bhI lakSaNa vyaMjana (masA, tila Adi guNa) hote haiN| eka hI varNa vAle vyakti eka se adhika hoM to usameM mAna (pAnI se nApa) unmAna (vajana se) pramANa (aMgulImApa) asamaMjasa honA saMbhava ho jAtA hai, parantu pratyeka manuSya ke kI daSTi se jA~ca kara usake uttama madhyama aura kaniSTha prakAra aMgopAMga meM-mastiSka, cehare, hAtha, paira athavA zarIra ke kisI meM Ate hai| bhAvA paTAnI zarIra kA tApI anya bhAga meM koI viziSTa nizAnI ho to isake dvArA usa vyakti / kalpasUtra meM isa prakAra darzAyA gayA hai - bhagavAn mahAvIra hInatArahita kI taraMta pahacAna ho jAtI hai| tila, masA, lahasuna, ghAva ke pA~coM iMdriyoM se pariparNa tathA lakSaNa aura vyaMjana gaNoM se yakta mAna. nizAna Adi bharI nIlI A~kheM sira para sapheda bAla yA gaMjApana unmAna va pramANa se pariparNa sajAta aura sarvAMgasandara zarIra vAle the| ityAdi lakSaNoM se anajAna vyakti kI pahacAna koI muzkila ordionianoramidnidiariorridoranidaridrinidiM56Hdmirmiriimsardaridrinidiadridoranardan Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manuSya ke battIsa uttama lakSaNoM kI gaNanA meM vibhinna graMthoM thor3A aMtara hai| guNa kI dRSTi se isa prakAra 32 lakSaNa ginane meM Ate haiN| gurudeva zrI rAjendrasUrIzvarajI ma. sA. ne abhidhAnarAjendrakoSa ke chaThe bhAga meM pRSTha 595 para likhA hai iha bhavati saptaraktaH SaDunnata: paJcasUkSmadIrghazca / trivipulalaghugambhIro, dvAtriMzallakSaNaH sa pumAn / 4. jihvA 5. oSTha 6. tAlu, tatra sapta raktAni 1 nakha 2. caraNa 7. netrAntAH / 1. kakSA 2. hRdayaM 1. dantA 2. tvak 1. nayane 2. hRdayam SaDutratAnipaJcasUkSmANipaJcadIrghANi 1. bhAlam 2. ura: trINi vistIrNAni - trINi laghunitrINi gambhIrANi 1. satvam 2. svaraH 1. grIvA 2. jaMghA yatIndrasUri smAraka grantha : jaina-dharma 3. hasta 3. grIvA 3. kezA 3. nAsikA 4. bhujau ca 3. vadanaM ca / 3. mehanaM ca / 3. nAbhizca / 5. nakhA 6. mukhaM ca / 5. nakhAzca 4. nAsA 4. aMguliparvANi 1. nakha 2. hAtha. 3. paira, 4. jIbha 5. oTha. 6. tAlu 7. netra ke koNa ye sAta lAla varNa ke; 8. kAMkha, 9. vakSasthala, 10 gardana, 11. nAsikA, 12. nakha, 13 mU~cha ye chaH U~ce 14. dA~ta, 15. tvacA, 16. bAla 17. aMguli ke Terave 18. nAkhUna ye pA~ca choTe va patale; 19. AMkheM, 20 hRdaya 21. nAka, 22-23 bhujA -dvaya ye pA~ca lambe; 24. lalATa, 25 chAtI 26. mukha ye tIna vizAla; 27, Doka, 28. jA~gha, 29. puruSacihna ye tIna laghu aura 30 satva 31. svara, 32. nAbhi ye tIna gaMbhIra hoM to aise battIsa lakSaNoM vAlA puruSa zreSTha va bhAgyazAlI mAnA jAtA hai| zarIra ke aMgopAMgoM meM jitane adhika uttama lakSaNa hoM. utanA vaha bhAgyazAlI mAnA jAtA hai| adhikatama 1008 uttama lakSaNoM kI gaNanA kI jAtI hai| aise uttama lakSaNa jisameM hote haiM vaha vyakti zreSThatara, zreSThatama ginA jAtA hai| jaise mAnyatAnusAra baladevoM vAsudevoM meM 108 aura cakravartI aura tIrthakaroM meM 1008 uttama lakSaNa hote haiN| lakSaNoM kI dRSTi se tIrthaMkaroM kA zarIra zreSTha mAnA jAtA hai| zubhakarma ke udaya se ve uttama lakSaNa prApta karate haiN| Gal 4 battIsA aTThasayaM, aTThasahassaM va bahutarAIM ca | dehe dehINaM lakkhaNANi subhakamma jANitANi / ye saba deha ke bAhya lakSaNa haiM, svabhAva athavA prakRti ke lakSaNa AbhyaMtara lakSaNa haiN| inakI vividhatA kA koI pAra nahIM hai| duvihA yA lakkhaNA khalu abbhaMtara bAhira u dehINam / bAhiyA suravaNNA aMto sabbhAva sttaaii| bAhya lakSaNoM ke aMgabhUta aura aMgabAhya ye do prakAra hote haiN| zarIra meM rahe hue aura sAmAnya rIti se jinheM nikAlA na jA sake aise lakSaNa aMgabhUta haiM tathA vastrAbhUSaNa ityAdi dvArA dRSTa lakSaNa aMgabAhya kahalAte haiN| senA ke sainikoM, sAdhu sanyAsiyoM, aspatAla ke DAkTara, narsoM Adi kA paricaya unake gaNaveza lakSaNoM se ho jAtA hai, parantu ve badale yA nikAle jA sakate haiN| aise lakSaNa haiN| mU~cha, dAr3hI, nakha, mastaka ke bAla Adi aMgabhUta lakSaNoM meM bhI pherabadala ho sakatA hai| - abhidhAnaciMtAmaNi kI svopajJa TIkA meM zrI hemacandrAcArya zarIra ke aMgopAMgoM meM sthita battIsa maMgala AkRtiyoM se sUri dvArA batAye anusAra tIrthakaroM ke lAMchana zarIra ke dakSiNa battIsalakSaNA puruSa kahalAtA hai| ve isa prakAra haiM 1. chatra 2. kamala 3. dhanuSa 4. ratha 5. vajra 6. kachuA, 7. aMkuza, 8. bAvar3I, 9. svastika, 10. toraNa 11. sarovara, 12. paMcAnana, 13 vRkSa, 14. zaMkha, 15, cakra, 16. hAthI, 17. samudra, 18. kalaza, 19. mahala, 20. matsya yugala, 21. java 22. yajJa staMbha, 23 stUpa, 24. kamaMDalu, 25. parvata 26. cAmara, 27. darpaNa, 28. ukSA 29. patAkA, 30. lakSmI 31. mAlA, 32. mora / (dAyeM) bhAga meM hote haiM / Avazyakaniyukti meM gAthA 1080 meM kahA gayA hai ki RSabhadeva bhagavAna kI donoM jaMghAoM para vRSabha kA cihna thA, isalie ve vRSabhajina ke nAma se jAne jAte haiM aura unakI mAtA ko prathama vRSabha ke darzana hue the| tIrthaMkara kA sarvazreSTha aMgabhUta artha, bhAva tathA jIvana kI dRSTi se sarvathA anurUpa aisA koI eka lakSaNa lAMchana ke nAma se jAnA jAtA hai| sabhI lakSaNoM ko lAMchana ke rUpa meM nahIM dekhA jA sakatA hai| - tIrthakara kI deha para lAMchana unake nAmakarmAnusAra hote haiN| taduparAMta vaha lAMchana unakI prakRti ko batAne vAle pratinidhi ke rUpa meM ginA jAtA hai| lAMchana baila, hAthI, ghor3A, siMha, magaramaccha, baMdara, mahiSa, gaiMDA, hirana Adi pazuoM ke; krauMca, bAja, bagairaha pakSiyoM ke; sUrya-caMdra jaise jyotiSkoM ke; svastika nandAvarta, kamala, kalaza, zaMkha Adi maMgala rUpa mAne jAne vAle pratIkoM Adi vividha prakAra ke hote haiN| ina samasta lAMchanoM kA svayaM kA koI utkRSTa guNa hotA hai| yaha utkRSTa guNa anaMta guNadhAraka tIrthaMkara For Private Personal Use Only mbimbi Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - yatIndrasUri smAraka grantha : jaina-dharma paramAtmA ke jIvana meM utkRSTa rUpa meM dekhane ko milatA hai| mAtA 14. anaMtanAtha- vajra ke dekha hue svapna, svayaM zarIra kA varNa athavA anyarUpa lakSaNa 15. dharmanAtha- vaja bhI lAMchana ke sAtha arthAt usake guNa se jur3A huA hotA hai, jaise 16. zAMtinAtha-hirana padmaprabhu kI kAMti athavA prabhA padma ke samUha ke samAna thii| 17. kuMthunAtha - bakarA unakA zarIra padma ke samAna raktavarNa thA, unakI mAtA ko padma 18. aranAtha- naMdAvarta kI zaiyyA meM sone kA dohada utpanna huA thaa| mAtA ne svapna meM 19. mallinAtha- kuMbha padmasarovara dekhA thA aura svayaM bhagavAn ke zarIra para padma kA 20. munisuvrata- kachuA lAMchana bhI thaa| isI prakAra candraprabhu kI kAMti candramA jaisI thI, 21. naminAtha- nIlakamala unakI mAtA ko candramA kA pAna karane icchA kI icchA huI thii| 22. neminAtha- zaMkha unakI mAtA ne caudaha svapnoM meM caMdra kA svapna bhI dekhA aura 23. pArzvanAtha - sarpa bhagavAn ke zarIra para lAMchana bhI thaa| pArzvanAtha bhagavAn ke garbha meM 24. mahAvIra-siMha Ane ke bAda mAtA ko eka a~dherI rAta meM a~dhere meM hI sarpa dikhA caubIsa tIrthakAroM ke lAMchanoM ko anukrama se batAte hue thA jo unake pitA azvasena ko nahIM dikhaa| vaha garbha meM rahane vAle zrI hemacandrAcArya ne abhidhAnaciMtAmaNi meM isI prakAra likhA hai putra kA hI camatkAra thaa| bhagavAn ke zarIra para sarpa kA lAMchana tathA lAMchana ke lie dhvaja zabda kA prayoga kiyA hai| gurudeva prabhu bhI thaa| isa taraha lAMchana mAtra cinha na hokara tIrthaMkara ke samagra zrImadvijayarAjendrasUrijI ma.sA. ne abhidhAnarAjendrakoSa ke caturtha jIvana meM artha aura bhAva kI dRSTi se vividha prakAra se jur3A huA prakAra sa jur3A huA bhAga meM lAMchana ke lie cihna zabda kA prayoga kiyA haidekhane ko milatA hai| jaina-mAnyatAnusAra isa avasarpiNIkAla meM bharatakSetra meM 24 tIrthaMkara hue| pratyeka tIrthaMkara kA pRthak lAMchana vasaha gaya turaya vAnara kuMco kamala va satthio cndo| hai jaise ki baila RSabhadeva prabhu kA lAMchana hai, hAthI ajitanAtha mayara sivivaccha gaMDaya mahiSa varAho seNo y||| bhagavAn kA lAMchana hai, sarpa pArzvanAtha kA lAMchana hai, siMha bhagavAn vajja hariNo chagato nandAvatto ya kalasa kumbho ya nIluppala saMkha phaNI, sIho ajiNANa cinnhaaii|| mahAvIra kA lAMchana hai| tIrthakaroM kI mAtAoM ko Ane vAle svapna ke bAre meM vartamAna caubIsI ke tIrthaMkaroM ke lAMchana isa prakAra haiM jisa prakAra digambara-zvetAmbara paraMparA ke bIca thor3A bheda hai, 1. RSabhadeva - baila usI prakAra tIrthaMkaroM ke lAMchanoM ko lekara bhI thor3A bheda dekhane 2. ajitanAtha -hAthI ko milatA hai| jaise pA~caveM sumatinAtha kA lAMchana zvetAmbara 3. saMbhavanAtha - azva paramparAnusAra kauJca pakSI hai aura digambara paramparA ke anusAra 4. abhinandana - baMdara cakravAka pakSI hai| dasaveM zItalanAtha tIrthaMkara kA lAMchana 5. sumatinAtha- krauJca zvetAmbarAnusAra zrIvatsa evaM digambarAnusAra kalpavRkSa hai| caudahaveM 6. padmaprabhu- kamala tIrthakara anantanAtha kA lAMchana zvetAmbaroM ke anusAra vajra hai, 7. supArzvanAtha- svastika digambaroM ke anusAra vajradaNDa hai evaM ikkIsaveM naminAtha bhagavAn 8. candraprabhujI- candramA kA lAMchana zvetAmbaroM ke anusAra nIlakamala hai jabaki digambaroM 9. suvidhinAtha - magara ke anusAra raktakamala hai| 10. zItalanAtha- zrIvatsa pratyeka tIrthaMkara ke zarIra para advitIya sarvathA pRthaka hI 11. zreyAMsanAtha- gaiMDA lAMchana ho aisA nahIM hai| vartamAna caubIsI ke tIrthakaroM ke lAMchana 12. vAsupUjya-mahiSa 13. vimalanAtha - sUara alaga-alaga haiN| parantu bIsa viharamANa jinezvaroM meM vRSabha, hAthI, sUrya, candra, kamala jaise lAMchana eka se adhika tIrthaMkaroM ke haiN| Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yatIndrasUri smAraka grantha : jaina-dharma mahAvideha kSetra meM vartamAna vicarate bIsa viharamAna tIrthaMkaroM ke bIsa viharamAna tIrthaMkaroM meM bahuta se lAMchana eka samAna lAMchana isa prakAra haiM hai| parantu pRthak-pRthak pA~ca mahAvidehoM ke kAraNa pRthak gine 1. sImaMdhara svAmI - vRSabha jAte haiN| vartamAna caubIsI ke dvitIya tIrthaMkara bhagavAn ajitanAtha 2. yugaMdhara svAmI- hAthI ke samaya se pA~coM bharata, pA~coM eravata, pA~coM mahAvideha kSetra meM 3. bAhujina- hiraNa kula milAkara 170 tIrthaMkara eka hI samaya meM vicaraNa karate the| 4. subAhu-baMdara taba una saba tIrthakaroM ke lAMchana alaga-alaga nahIM the, arthAt kula 170 lAMchana alaga-alaga hI the aisA nahIM hai| yadyapi ina 5. sujAta- sUrya sabhI tIrthaMkaroM ke lAMchanoM kI sampUrNa jAnakArI dekhane ko nahIM 6. svayaMprabha- candra milatI hai| parantu bIsa viharamAna tIrthaMkaroM ke lAMchanoM meM se Upara 7. RSabhAnana- siMha batAye anusAra kitane hI lAMchana eka se adhika tIrthaMkaroM ke haiN| 8. anantavIrya- hAthI isase spaSTa hai ki sabhI kAla ke lie pratyeka tIrthaMkara ke lAMchana 9.suraprabha- azva sarvathA pRthak honA koI jarUrI nahIM hai| apane-apane kSetrAnusAra 10. vizAla- sUrya anyAnya bhI hote haiN| 11. vajradhara- zaMkha AnevAlI caubIsa tIrthakara-paraMparA ke cihna-vilomakrama se 12. candrAnana- vRSabha hoMge, arthAt prathama tIrthaMkara padmanAbhaprabhu ko siMha kA lAMchana hogA 13. candrabAhu- kamala jo vartamAna meM caubIsaveM tIrthaMkara mahAvIrasvAmI kA lAMchana hai| 14. bhujaMga- kamala RSabha, caMdrAnana, vardhamAna aura vAriSeNa ye cAra tIrthaMkara 15. Izvara- candra zAzvata mAne jAte haiN| arthAt inameM jo koI tIrthaMkara nirvANa prApta 16. nemiputra- sUrya hote haiM ki turaMta ina nAmoM meM se usa nAma vAle tIrthaMkara hote haiN| 17. vAriSeNa- vRSabha ina cAra tIrthakaroM ke lAMchana bhI zAzvata haiM, aisI mAnyatA hai, isa 18. mahAbhadra- hAtha viSaya meM jJAnI jJAtArtha guru bhagavaMtoM se vizeSa jAnakArI kI 19. candrayaza- candra jijJAsA rakheM, kyoMki zAzvata pratimAoM ke lAMchana meM bhI kahIM20. ajJitavIrya- svastika kahIM antara najara AtA hai| awardroloradoodwardrobordoordaridroidAsadivadi59/6orGrowondridrowardwormowondemonoranoranoramiomborder