Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ ADAV.. . DA0 gadAdhara siMha vizvavidyAlaya prophesara snAtakottara hindI-vibhAga ha0 yA0 jaina kAleja, ArA / jaina-stotra-sAhitya : eka vihaMgama dRSTi 2 akama jJAna, karma aura upAsanA-ye tInoM bhAratIya zraddhA se hI satya svarUpa paramAtmA prApta hotA hai| sAdhanA ke sanAtana mArga rahe haiN| jJAna hameM karma- stuti kA mahatva / akarma se paricita karA zAzvata lakSya kA bodha 'bhakti rasAyana' meM likhA karAtA hai, karma usa lakSya taka pahu~cane kA prayAsa kAma krodha bhaya sneha harSa zoka dayAdayaH / karatA hai aura upAsanA ke dvArA hama usa lakSya ke pAsa baiThane tathA usase tAdAtmya-bhAva sthApita tApa kAzcittajatunastacchAntau kaThinaM tu tat // karane meM samartha hote haiN| ina tInoM ke sammilita citta ko lAkha ke samAna kahA jAtA hai| vaha (8 rUpa ko hI bhakti kahate haiN| stotra yA stavana usI kAma, krodha, bhaya, sneha, harSa, zoka Adi ke saMsarga IIKC bhakti kA eka aMga hai| meM Ate hI pighala jAtA hai| jisa prakAra pighalI stuti ma guNa kathanam // -mahimna-stotra kI huI lAkSA meM raMga ghola dene para, vaha raMga lAkSA ke TIkA (madhusUdana srsvtii)| kaThora hone para bhI yathAvat rahatA hai, usI prakAra guNoM ke kathana kA nAma stuti hai| dravita citta meM jina saMskAroM kA samAveza ho guNa kathana to cAraNa yA bhATa bhI karate haiM jAtA hai, ve saMskAra citta ke bhItara apanA akSuNNa ARRY) kintu vaha stuti nahIM hai / prAkRta jana yA nAzavAna sthAna banA lete haiN| manovijJAna kI bhASA meM inheM tattvoM kI prazaMsA stuti nahIM hai, varan satya svarUpa hI 'vAsanA' kahate haiN| bhagavAn ke divya maMgalaparamAtmA kI prazaMsA hI stuti ke antargata aayegii| vigraha ke darzana se, unakI lIlAoM ke zravaNa se satyamidvA utaM vayamindra stavAm nAnRtam / / tathA unake svarUpa kA dhyAna karane se citta bhI eka vizeSa rUpa meM dravIbhUta ho jAtA hai aura isa -Rgveda 8/51/12. hama usa bhagavAn kI stuti kareM, asatya padArthoM prakAra kA dravIbhAva vyakti ko lokottara Ananda kI dizA meM abhiprerita karatA hai| stotra kA ||KE kI nhiiN| tamuSTavAm ya imA janAn // -Rgveda 8/8/6 mahatva isI rUpa meM hai| hama usa bhagavAn kI stuti kareM jisane yaha stotra ke mAdhyama se bhakta ArAdhya ke guNoM kA sArI sRSTi utpanna kI hai| smaraNa karatA hai aura unake smaraNa se usameM unhIM , ___isa stuti yA prazaMsA ke pIche hRdaya kI udAtta gaNoM ko apanAne kI preraNA utpanna hotI hai| vRtti zraddhA milI rahatI hai-zraddhayA satyamApyate AcArya samantabhadra kahate haiM ki prArthanA se bhakta / (yaju0 16 / 30) / bhagavAna ke guNoM ko pA letA haipacama khaNDa : jaina sAhitya aura itihAsa 363 Foad sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Valleducation Internationar Yor Private & Personal Use Only
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSamArgasya netAraM bhettAraM karma yaha satya hai ki jaina-darzana ke anusAra mokSa kI pAI jJAtAraM vizvatatvAnAM vande tadguNalabdhaye // prApti ke lie jIva ko apane puruSArtha ke atirikta ___ arthAt mokSamArga ke netA, karmarUpI parvatoM kisI bAharI sahAyatA kI anivAryatA nahIM hai PRER kA bhedana karane vAle vItarAgI, vizva ke tatvoM ko kintu yaha bhI satya hai ki jaise darpaNa meM muMha dekhane se jAnane vAle sarvajJa, Apta (arhanta) kI bhakti unhIM manuSya apane cehare kI vikRti ko yathAvat dekha ke guNoM ko pAne ke lie karatA huuN| sakatA hai aura dekha lene ke uparAnta use dUra karane jainadharma meM bhakti kA svarUpa kA prayatna kara sakatA hai, usI prakAra jainadharma mAnatA hai ki paramAtmA ke darzana se hama apane manajainadharma AcAra aura jJAna-pradhAna dharma hai| vacana kI vikRti ko dUra karake apane vAstavika isameM jIva apane karmoM kA kartA-bhoktA svayaM hI svarUpa meM pratiSThita ho sakate haiM / yadyapi jIva karma hai| jaina-darzana meM AtmA ko svatantra sattA svIkRta karane meM svatantra hai kintu paramAtmA kI stuti use kI gaI hai| Atma-svarUpa kI upalabdhi kI ucca zubha karma karane kI preraNA detI hai| prArthanA se vaha tama avasthA hI mokSa hai| jIva apane baMdhAbaMdha ke __mala naSTa ho jAtA hai aura antaHkaraNa zuddha evaM lie svayaM uttaradAyI hai| isI AdhAra para kucha svaccha ho camakane lagatA hai| kalyANa mandira stotra logoM kA tarka hai ki yadi Atma-pUruSArtha se hI (8) meM kahA gayA haijIva apane karmoM kA kSaya kara sakatA hai to use / hRtini tvayi vibho ! zithilI bhavanti bhagavat-anugraha kI kyA AvazyakatA ? jantoH kSaNena niviDA api karmabandhAH / eka tathya aura hai jisase jainadharma ko bhakti sadyo bhujaGgamamayA iva madhyabhAga, virodhI pramANita kiyA jAtA hai| bhakti ke mUla mabhyAgate vanazikhaNDini candanasya / / meM rAga hai| jJAtA ke hRdaya meM jJaya ke prati jaba taka rAga kI bhAvanA nahIM AtI taba taka bhakti kA he karma bandha vimukta jineza ! jaise jaMgalI ra udbhava nahIM ho sktaa| bhakti kA artha parAtma- mayUroM ke Ate hI candanagiri ke sugandhita candana viSayaka anurAga hI hai-sA parAnuraktirIzvare vRkSoM meM lipaTe hue bhayaMkara bhujaMgoM kI dRr3ha kuNDa(zAMDilya sUtra 1/1/2) / jaina-darzana meM kisI bhI liyA~ tatkAla DhIlI par3a jAtI haiM, vaise hI jIva ke prakAra ke rAga ko Asrava kA kAraNa mAnA gayA mana-mandira ke ucca siMhAsana para Apake adhiSThita hai| ataH isa tarka ke AdhAra para bhakti bhI bandhana hote ho aSTa karmoM ke bandhana anAyAsa hI DhIle par3a kA hI kAraNa siddha hotI hai| jAte haiN| AcArya samantabhadra jinheM 'Adya stotakAra' hone tosarI bAta yaha hai ki jaba taka bhakti kA Alambana saguNa aura sAkAra nahIM hotA taba taka kA gaurava prApta hai likhate haiMbhakti siddha nahIM ho sktii| yadyapi jainadharma meM tvadoSa zAntyA vihitAtma zAnti bhakti ke Alambana arhata, siddha Adi saguNa aura zAntevidhAtA zaraNaM gatAnAm / sAkAra haiM kintu vItarAgI hone ke kAraNa inheM bhUyod bhavakleza bhavopazAntya, bhaktoM ke yoga-kSema se koI prayojana nahIM hotaa| zAntijino me bhagavAn zaraNyaH / / ___ ataH uparyukta paristhitiyoM meM bhakti kI -svayambhU stotra 11 anivArya bhAva-bhUmi ke lie jaina dharma anurvara hai, he zAntijina! Apane apane doSoM ko zAnta aisA kahA jAtA hai| karake AtmazAnti prApta kI hai tathA jo ApakI 364 paMcama khaNDa : jaina sAhitya aura itihAsa PORNER (6, 805sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Jain Edition International Norate & Personal Use Only www.jainelibre
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ F-IN zaraNa meM Aye haiM, unheM bhI Apane zAnti pradAna kI jaba ve svayaM vItarAgI haiM taba kisI ke sukha-duHkha se 5 1 hai| ataH Apa mere lie bhI saMsAra ke duHkhoM-bhayoM unakA kyA prayojana ? isakA uttara 'dazabhaktyAdi kA ko zAnta karane meM zaraNa hai| saMgraha' meM diyA hai ki yadyapi bhagavAna phala dene meM jahA~ taka dUsare tarka kA prazna hai vahA~ yahI nispRha haiM kintu bhakta kalpavRkSa ke samAna unake ( kahanA paryApta hai ki jo rAga laukika abhyudaya yA ' nimitta se bhakti kA phala pA jAtA hai| yathA nizcetanAzcintA maNikalpa mahIrahAH / prayojana ke lie kiyA jAtA hai vahI bandhana kA kRta puNyAnusAreNa tadabhISTaphalapradAH / / kAraNa hotA hai kintu isake viparIta jo rAga tathAhadAdayazcAsta rAgadveSa pravRttayaH / vItarAga se kiyA jAtA hai, vaha to muktidAyaka bhakta bhaktyanusAreNa svarga mokSaphalapradAH / / hotA hai / gItA meM isI ko vyApaka artha meM sakAma -dazabhaktyAdi saMgraha 3/4 niSkAma karma se samajhAyA gayA hai| sakAma karma jisa prakAra cintAmaNi tathA kalpavRkSa yadyapi bandha kA kAraNa hotA hai aura niSkAma karma mokSa acetana haiM phira bhI ve puNyavAna puruSa ko usake abhISTa kA / jaina-bhakta arhanta bhagavAna se kucha pAne kI ke anukUla phala dete haiM usI prakAra arhanta yA siddha // 5 kAmanA nahIM karatA varan usakA bhAva niSkAma hotA hai / kalyANa mandira (42) meM kahA gayA hai rAga, dveSa rahita hone para bhI bhaktoM ko unakI bhakti ke anusAra phala dete haiN| isa tathya kI puSTi yadyasti nAtha bhavadaGa ghri sarovhaNAM, AcArya samantabhadra ke vacanoM se bhI hotii| bhakteH phalaM kimapi santata saJcitAyAH / na pUjayA'rthastvayi vItarAge, tanme tvadekazaraNasya zaraNya ! bhUyAH, na niMdayA nAtha ! vibaantvaire| svAmI tvameva bhuvane'tra bhavAntare'pi / / tathApi te puNyaguNasmRtinaH he nAtha ! ApakI stuti kara maiM Apase anya punAtu cittaM duritAJjanebhyaH // kisI phala kI cAha nahIM karatA, kevala yahI cAhatA yadyapi vItarAga deva ko kisI kI stuti, hU~ ki bhava-bhavAntaroM meM sadA Apa hI mere svAmI prazaMsA yA nindA se koI prayojana nahIM phira bhI rheN| jisase Apako apanA Adarza banAkara apane unake guNoM ke smaraNa se bhakta kA mana pavitra ho ko Apake samAna banA skuu| jAtA hai| dUsarI bAta yaha hai ki 'para' ke prati rAga-bandhana antima zaMkA jo jainadharma ko bhakti-virodhinI kA kAraNa hotA hai kintu 'Atma' kA anusandhAna siddha karane ke lie kI jAtI hai vaha yaha hai ki jaina kA to mukti kA kAraNa hai / paramAtmA 'para' nahIM, 'sva' dharma vastutaH jJAnapradhAna dharma hai| isameM bhakti ke " hai-ehu ju appA so paramappA (paramAtma prakAza, liye koI sthAna nahIM ho sktaa| vastutaH bhAratIya | 147) / ataH jinendra kA kIrtana karane vAle apanI dharma-sAdhanA meM jJAna aura bhakti ko eka dUsare se mAra | AtmA kA hI kIrtana karate haiM, AtmA kA hI " pRthak karake nahIM dekhA gayA hai kyoMki donoM ke mUla zravaNa, manana aura nididhyAsana karate haiM / upaniSad meM zraddhA hai / zraddhAvAM labhate jJAnam-yaha gItA kA (vRhadA0 4/5-yAjJavalkya-maitreyI-saMvAda) kA bhI __ mata hai / bhakti kI jar3a meM to zraddhA hai hI / AcArya phandakanda ne bhakti se jJAna-prApti kI prArthanA bhagayahI mata hai| vAna se kI haitIsarI AlocanA bhagavAna ke vItarAga-bhAva se imaghAyakamma mukko aThAraha dosa vajjiyo sayalo sambandhita hai| kyA vItarAga kI bhakti yA upAsanA tihavaNa bhavaNa padIvo deu mama uttama bohiN|| se duHkha yA duHkha ke kAraNoM kA abhAva sambhava hai ? -bhAvapAhuDa 152vIM gAthA ORGROORORRORGEOGROLORSRACROGRICORD paMcama khaNDa : jaina sAhitya aura itihAsa 365 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha JaNmdation Internation Nor Private & Personal Use Only www.jaINSTSVary.org
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ % A ra yadyapi jJAna buddhi kA viSaya hai phira bhI hRdaya 3. ArAdhya ke samakSa Atma-nivedana tathA kA bhAva-bodha dekara ho santoM ne use svIkAra kiyA laukika-pAralaukika phala-prApti kI kAmanA / nigeNiyAM santoM ne bhakti kI AdhArazilA 4. dArzanika siddhAntoM kA nirUpaNa / para hI apanI sAdhanA kA prAsAda nirmita kiyA 5. kAvya-pratibhA kA pradarzana jainastotra-paramparA jJAna ko bhakti kA Alambana svIkAra karane meM jaina stotra-paramparA prArambha meM stotra aura sabase baDI bAdhA yaha batAI jAtI hai ki bhakti dvaita stava ke bIca bheda karatI thii| zAntisari ne 'stava' If buddhi para AdhArita hotI hai kintu Atma-sAkSA- ko saMskRta meM tathA 'stotra' ko prAkRta meM nirmita tkAra ke uparAnta sabhI prakAra kI databuddhi yA mAnA hai| sabhI prakAra ke bheda naSTa ho jAte haiN| phira vahA~ AcArya nemicanda ke gommaTasAra karmakANDa bhakti kI kAmanA hI kaise ho sakatI hai ? prakaraNa meM kahA gayA hai ki 'stava' meM vastu ke sarvAMga ___Adya zaMkarAcArya ne 'tripura sundarI rahasya kA aura stuti meM eka aMga kA vivecana vistAra yA (jJAna khaNDa) meM isa para vicAra kiyA hai| unakA saMkSepa se rahatA hai| vastutaH ye bheda prArambhika kahanA hai ki yaha satya hai ki usa samaya abhedajJAna avasthA meM kucha dinoM taka bhale rahe hoM kintu bAda meM ho jAtA hai kintu bhakta AhArya jJAna dvArA bheda kI yaha antara samApta ho gayA aura donoM ekArthavAcI kalpanA kara letA hai| isa prakAra kI bheda-buddhi aurata ho ge| bandhana kA kAraNa nahIM hotI balki saikar3oM muktiyoM prAkRta-stotra-sAhitya se bhI bar3hakara Anandaprada hotI hai / dUsarI bAta yaha jaina-sAhitya meM stotra-paramparA mUla AgamoM se hai ki AtmasvarUpa kA jJAna hone ke pUrva dvaitabhAva hI prArambha hotI hai / AgamoM meM tIrthaMkaroM kI stuti kara bandhana kA kAraNa hotA hai kintu vijJAna ke bAda sundara evaM AlaMkArika zailI meM kI gayI hai aura bheda-moha ke nivRtta hone para bhakti ke lie bhAvita devoM dvArA 108 padyoM meM stuti karane kA nirdeza dvaita advaita se bhI uttama hai / diyA gayA hai| prAkRta stotroM meM gautama gaNadhara kA yahI kAraNa hai ki yadyapi jainadharma jJAna-pradhAna 'jaya tihuaNa stotra sabase adhika prAcIna hai| hai kintu bhaktizUnya nahIM hai| jaina bhaktoM, kaviyoM bhagavAna mahAvIra ke samavazaraNa meM praviSTa hote evaM dArzanikoM ne vipUla parimANa meM stotra-granthoM samaya gautama ne isI stotra se unakI abhyarthanA kI kI racanA kI hai| ye stotra arhanta, guru, siddha, paMca thii| parameSThi Adi se sambandhita haiN| AcArya kundakunda ne cIbIsa tIrtha karoM kI stuti meM 'titthayara sudi' kI racanA kI - ina stotroM meM nimna tathyoM kI sarvAMgapUrNa vive thI jise zvetAmbara samAja meM 'logassa sutta' kahate haiM canA huI hai 1. ArAdhya ke svarUpa kI sauMdaryapUrNa vyaMjanA bhayahara stotra mAnatuga sUri viracita hai| 2. ArAdhya kI lIlAoM kA gAna isake 21 padyoM meM bhagavAna pArzvanAtha kI bhakti 1 prakAzaka-jaina prabhAkara priMTiMga presa, ratalAma jana stotra saMdoha (dvitIya bhAga), caturavijaya sampAdita, ahamadAbAda paMcama khaNDa : jaina sAhitya aura itihAsa 1630 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha www.jainelibretter
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ HAVA nivedita kI gaI hai / mAnatuga kA samaya vikrama kI nAtha kI sammilita prArthanA hai| isa stotra ke sAtavIM zatAbdI hai| anukaraNa para 12 vIM zatI meM jayavallabha ne 'ajita uvasaggahara stotra' bhadrabAha kI racanA hai| ye zAnti stotra' aura vIranandi ne 'ajiya saMtithaya' bhadrabAhu zru ta kevalI bhadrabAhu se bhinna haiN| inakA stotra kI racanA kii| samaya vikrama kI chaThI zatAbdI hai / isameM kula 20 zAzvata caityastava-isakI racanA devendrasUri gAthAe~ haiM / isameM bhagavAna pArzvanAtha kI stuti hai| hakI ne kI hai| inakA samaya 13 vIM zatAbdI hai / iskii| yaha stotra itanA lokapriya hai ki aneka bhautika 24 gAthAoM meM zvetAmbara sampradAya dvArA mAnya rogoM ke upacAra meM isakA prayoga kiyA jAtA hai| akRtrima caityAlayoM kI saMkhyA aura unakI bhakti RSabha paJcAzikA ke racayitA dhanapAla (10 pradarzita hai| vIM zatI) haiM / isameM kula 50 padya haiM jisake prArambha nirvANakANDa-yaha prAkRta kA prAcIna stotra ke 20 padyoM meM bhagavAna RSabha ke jIvana kI gAthAe~ hai| isameM kula 21 gAthAe~ haiM / jainoM ke digambara haiM aura zeSa 30 meM unakI prazaMsA kI gayI hai| ____mahAvIra stotra-isake racayitA abhayadeva sUri __ sampradAya meM isakI bahuta mAnyatA hai| jina-jina haiN| isameM 22 padya haiN| sthAnoM para jaina tIrthaMkaroM ne nirvANa prApta kiyA kA paMcakalyANaka stotra-jimavallabha sUri (12 vIM unakI prArthanA isameM haiM / eka taraha se ise jaina tIrtha zatI) ne isakI kI hai| isameM kUla 26 padya haiN| isa sthAnoM kA itihAsa karanA caahie| para kaI TIkAe~ likhI gayI haiN| labdhajita zAntistavana-isakI racanA abhayacatuvizati jinakalyANakalpa aura amvikAdevI devasUri ke ziSya jinavallabha sUri dvArA vikrama kI - kalpa-yaha jinaprabha sUri (14 vIM zatAbdI) racita bArahavIM zatI meM huii| isa stotra para dharmatilaka l hai / sUrijI kA sthAna jaina stotrakAroM meM bahuta muni ne saM. 1322 vi. meM vRtti likhI hai| isameM U~cA hai / Apane 700 stotroM kI racanA kI thI kula 17 padya haiM / kavitA bar3I manorama evaM lAlikintu abhI Apake 70 stotra hI upalabdha haiN| ina tyapUrNa hai| stotroM meM yamaka, zleSa, citra tathA vividha chandoM kA nijAtmASTakama -isake racayitA 'paramAtmacamatkAra dekhA jA sakatA hai| prakAza' ke prasiddha racayitA yogendradeva haiN| isameM ___ajita saMtithaya-yaha naMdiSeNa racita hai ( kula ATha padya haiN| yaha stotra dArzanika bhAvadhArA vIM shtaabdii)| isameM bhagavAna ajitanAtha evaM zAMti- se otaprota hai| ROY 1 sArAbhAI maNilAla nabAva dvArA prakAzita 'prAcIna sAhitya aura granthAvali' meM saMgrahIta san 1932 I. 2 kAvyamAlA saptama gucchaka-pa. durgAprasAda aura vAsudeva lakSmaNa sampAdita san 1926 I0 / 3 jaina stotra saMdoha (prathama bhAga), pR. 167-66 4 muni jinavijaya sampAdita vividha tIrthakalpa, siMghI jaina jJAnapITha, zAnti niketana saM. 1660 vi. 5-6 prAcIna sAhitya aura granthAvali meM saMgrahIta, sana 1932 I. 7 vairAgya zatakAdi grantha paJcakam meM pR. 50 para; devacanda lAlabhAI pustakoddhAra phaMDa dvArA sUrata se san 1941 meM prakAzita / - 'siddhAntasArAdi saMgraha' meM saMkalita, prakAzaka-di. jaina granthamAlA bambaI vi. saM. 1906 paMcama khaNDa : jaina sAhitya aura itihAsa 60 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha / www.jainsbrary.org
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ 9 ___ arahaMta stavanam-isake racayitA samantabhadra kiyA hai / inake dvArA racita eka aura stotra haihaiM jo sambhavataH prasiddha samantabhadra se bhinna haiN| dvAtriMzikA stotr| isa meM bhagavAna mahAvIra kI isakA kalevara choTA hai kintu kAvyaguNa dRSTi se stuti hai| isakA viziSTa mahatva hai| 3. AcArya devanandi pUjyapAda racita stotraina stotroM ke atirikta prAkRta meM aura bhI inhoMne siddhabhakti, zru tabhakti, tIrthaMkarabhakti Adi / aneka stotra likhe gae haiM jinameM mAnatuMga kA bhaya- se sambandhita bAraha stotroM kI racanA kI hai jo hara stotra, jinaprabhasUri kA pAsanAha laghuthava, dharma- 'dasabhakti' nAmaka prakAzita grantha meM saMkalita hai| HD ghoSakRta isimaMDala thotta, devendrasUri kRta cattAri- 4. pAtrakezarI stotra-isake racayitA vidyAaTTadasathava Adi bahata prasiddha haiN| nandi haiN| isake 50 padyoM meM bhagavAna mahAvIra kI saMskRta stotra-jaina bhaktoM ne prAkRta ke ati- stuti kI gaI hai| rikta saMskRta, apabhraMza evaM Adhunika bhAratIya 5. bhaktAmara stotra-isa stotra kA sammAna bhASAoM meM vipula parimANa meM stotra-graMthoM kI jainadharma meM bahuta adhika hai / isake racayitA AcArya racanA kI hai / sAdhAraNataH saMskRta padyoM kA nirmANa mAnatuMga haiN| isameM kula 48 zloka haiM / isakA anuchandazAstra meM ullikhita chandoM meM hI kiyA jAtA vAda hindI aura aMgrejI meM bhI huA hai| hai kintu jaina kaviyoM kI yaha vizeSatA hai ki unhoMne 6. catavizati jina stotra-yaha bappabhaTri (san / lokaruci ko dhyAna meM rakhakara vividha rAga-rAgi- 748-838I0) kA likhA haA hai| isameM 96 padya niyoM evaM deziyoM kA upayoga apane stotroM meM haiN| kiMvadantI hai ki racayitA ne kannauja ke rAjA kiyA hai / gujarAta evaM rAjasthAna ke saikar3oM loka- yazovarmA ke putra amararAja ko jainadharma meM dIkSita gIta jo aba vismRti ke garbha meM vilIna ho cuke haiM kiyA thaa| inake dvArA racita eka 'sarasvatI stotra ve pUre-ke-pUre jaina kaviyoM dvArA racita rAsoM, granthoM bhI milatA hai| evaM stotroM meM surakSita haiN| isa dRSTi se inake upa- 7. zobhana stotra-zobhana kavi likhita hone ke kAra ko sAhitya-saMsAra bhUla nahIM sktaa| kAraNa ise 'zobhana stotra' kahate haiN| inakA samaya 1. svayaMbha stotra-saMskRta meM AcArya samantabhadra vikrama kI dasavIM zatI hai| isakA zabda-camatkAra | evaM siddhasena divAkara Adya statikAra mAne jAte darzanIya hai| kavi ke bhAI ghanapAla ne isakI haiM / AcArya samantabhadra kA svayambhU stotra prasiddha hai TIkA likhI hai| jisakA anuvAda hindI ke aneka jaina kaviyoM ne da.stati cavizatikA-isake racayitA sandarakiyA hai| isake atirikta inake kucha anya stotra gaNi haiM jo akabara ke prabodhaka kharataragacchAcArya bhI prasiddha haiN| jaise devAgama stotra, jinazataka zrI jinacandrasari ke ziSya harSa vimala ke ziSya the| (va aadi| isameM 13 prakAra ke chanda haiN| isameM yamaka kI chaTA 2. kalyANa mandira stotra-yaha AcArya siddha darzanIya hai| isakI pratyeka stuti ke cAra padoM meM sena divAkara dvArA racita hai| isameM kula 44 padya prathama meM kisI eka tIrthakara kI stuti, dUsare meM haiM / isa stotra kI mAnyatA jainoM ke sabhI sampradAyoM sarva jinoM kI, tRtIya meM jina pravacana aura cauthe meM meM hai| hindI ke jaina kaviyoM ne isakA bhI anuvAda zAsana-sevaka devoM kA smaraNa kiyA gayA hai| 1 anekAnta varSa 18, kiraNa 3 meM prakAzita / paMcama khaNDa : jaina sAhitya aura itihAsa 29. sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha 066 For Aivate & Personal Use Only
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ - isakI preraNA se racita kucha anya racanAe~ prasiddha Adi; 16vIM zatI meM rAmavijaya, kSamAkalyANa haiN| jaise meruvijaya kI jinAnanda stati caviza- Adi stotrakAra hae haiN| tikA, yazovijaya upAdhyAya kI aindrastuti caturvi- agaracanda nAhaTA ne puNyazIla racita 'carvizatikA, hemavijaya racita caturviMzatikA Adi / zati jinendra stavanAni' kI bhUmikA meM aneka stotra 6. viSApahAra stotra-isake racayitA dhanaMjaya granthoM kI sUcanA dI hai| (8-6vIM zatI) haiM / aisI mAnyatA hai ki isake pATha 'Ancient Jain names' nAmaka eka pustaka kA se sarpa kA viSa dUra ho jAtA hai| sampAdana Charlottle Krause nAmaka eka jarmana 10. vAdirAjasUri ke stotra-'ekIbhAvastotra', vidvAna dvArA huA hai jo 'ujjaina sindhiyA oNri'jJAnalocana stotra' aura 'adhyAtmASTaka'--ye tIna yanTala insTITyUTa' dvArA san 1952 I0 meM prakAstotra prasiddha haiN| 'ekIbhAva stotra' kA anuvAda zita ho cukA hai| isameM ATha stotra saMgrahIta hai jo hindI ke aneka jaina kaviyoM ne kiyA hai| bhASA aura bhAva, donoM dRSTiyoM se uttama haiN| apabhraMza stotra 11.AcAryahemacandra ke stotra-AcAryahemacandra ne kumArapAla kI prArthanA para vItarAgastotra' kI racanA apabhraMza bhASA meM bhI jaina bhaktoM ne kucha stotroM kI / isake bIsa bhAga haiM aura pratyeka bhAga meM ATha kI racanA kI hai kintu inakI saMkhyA saMskRta evaM hai yA nava stotra haiM / bhASA baDI kavitvamayI hai| inake prAkRta kI tulanA meM atyalpa hai| kAvya ke prasaMga race do aura stotra haiM-mahAvIra stotra aura mahA ke bhItara likhe gae kucha stotra bhASA aura bhAva kI deva stotr| dRSTi se utkRSTa haiM kintu svatantra rUpa meM likhe gae sa inake atirikta aura bhI stotrakAra hue haiM stotra kAvya guNa kI dRSTi se bahuta mahatva nahIM rkhte| jinhoMne baDI lalita padAvalI meM apane ArAdhyoM ___ svayambhU ke 'paumacariu' evaM puSpadanta ke mahAkI bhakti meM stotra granthoM kA praNayana kiyA hai / 14 vIM zatAbdI ke pUrvArddha meM jinaratnasUri, abhaya- meM kI gayI hai| . purANa meM jinadevatA kI stuti bar3e bhAvapUrNa zabdoM tilaka, devamUrti, jinacandrasUri evaM uttarArddha meM jinakuzala sUri, jinaprabhasUri, taruNaprabhasUri, labdhi dhanapAla (11 vIM zatI) ne bhagavAna mahAvIra nidhAna, jinapadmasUri, rAjezakharAcArya Adi stotra * kI prazaMsA meM 'satpurIya mahAvIra utsAha' stotra kI * kartA hue haiN| racanA kAvyamayI bhASA meM kI hai / 13 vIM zatI ke || jinaprabha sUri ne kucha stotra granthoM kI racanA kI () 15 vIM sadI meM jinalabdhasUri, lokahitAcArya, labdhasUri, lokahitAcArya, hai jinameM prasiddha hai-jinajanma mahaH stotram; jina 720) | bhuvanahitAcArya, vinayaprabha, merunandana, jinarAja janmAbhiSeka. jina mahimA. manisavata stotrama | sUri, jayasAgara, kIrti ratnasUri Adi stotrakartA Adi / inakA kAla vikrama kI 13 vIM zatAbdI ra hai| zrI dharmaghoSa sUri (saM. 1302-57 vi.) ne 27 . 16 vIM zatI meM kSemarAja, zivasundara, sAdhu padyoM meM 'mahAvIra kalaza' kI racanA kI hai / mahA- IKE 3, soma Adi; 17 vIM zatI meM jinacandrasUri, samaya- kavi raidhU na Atma sambodhana, daza lakSaNa jayamAla | rAja, sUracandra, padmarAja, samaya sundara, upAdhyAya aura saMbodha paMcAzikA stotra kI racanA apabhraMza guNavijaya, sahajakItti, jIva vallabha Adi / 18 meM kI hai / gaNi mahimAsAgara ne 'arahaMta caupaI' vIM zatI meM dharmavaddhana, jJAnatilaka, lakSmIvallabha nAmaka stotra kA praNayana kiyA hai| 366 paMcama khaNDa : jaina sAhitya aura itihAsa 6. sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha des Jhin Education Internationa Por Private & Personal Use Only www.jalhirorary.org
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ DA0 kastUracanda kAsalIvAla dvArA saMpAdita prAkRta meM unakA 'uvasaggahara stotra vRtti' prasiddha kA rAjasthAna ke zAstra bhaNDAroM kI grantha sacI meM bhI hai| bahuta se stotra-granthoM kI nAmAbali mila sakatI prAcIna hindI meM inhoMne 'caturvizati jinhai| 'stavana' granthoM kI vistRta sUcI DA0 premasAgara stuti', 'stambhana pArzvanAtha stavana', 'virahamAna jaina racita 'jaina bhakti kAvya kI pRSThabhUmi' meM upa- jina stavana' Adi kI racanA kI hai| inake atilabdha hai| rikta 'jinakalazasUricatuSpadI' meM sUrijinakuzala hindI jaina-stotra-sAhitya kI mahimA kA inhoMne gAna kiyA hai| hindI meM stotra-sAhitya kA grathana maulika rUpa 4. zrI padmatilaka (15vIM zatI kA uttarArddha)meM nahIM haA hai| apanI lokapriyatA evaM kAvya- inake dvArA racita 'garbha vicAra stotra' prasiddha hai / / sampadA ke kAraNa paMcastotroM-'bhaktAmara', 'kalyANa isa stotra grantha meM garbhavAsa ke duHkhoM ke varNana kI 18 mandira', 'viSApahAra', 'ekIbhAva' aura caviMzati pRSThabhUmi meM isase chuTakArA dilAne kI prArthanA || stavana' ne hindo jaina kaviyoM kA dhyAna apanI bhagavAna RSabhanAtha se kI gayI hai| ora AkRSTa kiyA hai aura phalasvarUpa inake 5. vinayaprabha upAdhyAya (saM0 1512)-inhoMne 1 bIsiyoM padyAnuvAda prastuta kiye haiN| ina anuvAdoM aneka stutiyA~ likhI haiM jinameM 'sImandhara svAmi meM yadyapi kaviyoM ne apanI maulika pratibhA kA upa stavana' prasiddha hai| yoga kara inheM rasa-saMvedya banAne kI ceSTA kI hai, 6. abhayadeva (saM0 1626)-inake 'thaMbhaNa pArzvakintu, itanA hote hue bho eka bhI anuvAda aisA nAtha stavana' meM staMbhanapura meM vidyamAna bhagavAna nahIM huA hai jo mUla grantha kI samakakSatA prApta kara pArzvanAtha kI pratimA kI prArthanA hai| sake / isakA pariNAma yaha huA ki eka hI kRti 7. gaNikSatiraMga- inakA 'khairAbAda pArzva jina | ke aneka anuvAda bhinna-bhinna kaviyoM dvArA prastuta stavana' khairAbAda sthita bhagavAna pArzvanAtha kI kie gae haiM / ina anUdita stotroM ke atirikta kucha pratimA ko lakSya kara likhA gayA hai| maulika stotra bhI hindI ke jaina kaviyoM dvArA 8. brahmajinadAsa-ye saMskRta, prAkRta evaM dezyapraNIta hue haiN| ina stotroM ko tIna vargoM meM vibhA bhASAoM ke prakANDa vidvAna the| saMskRta meM Apane jita kiyA jA sakatA hai aneka pUjAe~ likhI haiN| hindI meM inhoMne 'kathA (ka) vinatI (kha) stuti (ga) prArthanA / ina koSa saMgraha' likhA jisameM 'paMcaparameSThI guNa varNana' stotroM kI racanA karane vAloM meM kucha pramukha haiM- saMgRhIta hai| isameM paMcaparameSThiyoM kI prArthanA kI 1. vinayaprabha-inakI pA~ca stutiyA~ prasiddha haiN| gayI hai| pratyeka stuti meM 20-30 ke lagabhaga padya haiM / 'sIma- ha. ThakarasI-solahavIM zatAbdI ke prasiddha ndhara svAmi stavana' ko bhI inhIM kI racanA mAnA mAnA kaviyoM meM inakI gaNanA kI jAtI hai| anya granthoM gayA hai| ke atirikta stotra se sambandhita inakI do racanAe~ 2. merunandana upAdhyAya (saM. 1415)-inake prApta huI haiM-cintAmaNi jayamAla aura sImaMdhara do stavana 'ajita zAnti stavana' aura 'sImandhara stavana / jina stavanam' prApta haiN| 10 padmanandi-inake do stotra grantha prakAza 3. upAdhyaya jayasAgara (saM. 1408-65)-ye meM Aye haiM-devatAstuti tathA paramAtmarAjasaMskRta, prAkRta aura hindI ke prakANDa vidvAna the| stavana / 400 paMcama khaNDa : jaina sAhitya aura itihAsa SE (6,760 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Jain Edison International PNate & Personal Use Only
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11. bhaTTAraka zubhacanda (saM0 1573 vi0)- sambandhI nimnalikhita racanAe~ haiM-bIra jimendra | inakI likhI huI 40 se adhika racanAe~ prApta huI gIta, AdimAtha stavana, zAntimAtha stavana / haiM jinameM nimnalikhita stotra prasiddha haiM-(1) catu- 25. rAmacandra-inake dvArA racita tIna stavana / vizati stuti, (2) aSTAhnikA gIta, (3) mahAvIra grantha prasiddha haiM-bIkAnera AdinAtha stavana, sammeda chanda, (4) vijayakIrti chanda, (5) guru chanda, (6) zikhara stavana aura dshpNckkhaann| neminAtha chanda / 26. mahAraka zubhacandra-saMskRta granthoM ke ati12. Anandaghana-inakA sthAna bana kaviyoM meM rikta hindI meM likhe inake stotra grantha prasiddha haiN| 5 apratima hai / inakI do racanAe~ prasiddha haiM-caubIsI jaise-caviMzati stuti, aSTAhnikAgIta, kSetrapAlaX aura bahattarI / caubIsI gujarAtI meM hai jisameM gIsa, mahAvIra chanda, AratI, guru chanda Adi / / caubIsa tIrthakaroM kI stuti hai| 27. muni sakalakIti-pArzvanAthASTaka / 13. udayarAja jatI (saM0 1667)-racanAe~- 28. pANDe rUpacandra-inake bhI kaI strota bhajana chatIsI, caubIsa jina savaiyA / _prasiddha haiN| 14. kalyANa kIti-jIrAbalI pArzvanAtha 26. sahajakIrti-prAtI, jinarAjasUri gIta, stavana, navagraha stavana, tIrthakara vinatI, AdIzvara sAdhu kIrti, jaisalamera caitya prvaaddii|| bdhaavaa| 30. sumatikoti-jinavarasvAmI vinatI, jina 15. kanakakIrti-meghakumAra gota, jinarAja- vinatI, kSetrapAla prajA / 5 stuti, zrIpAla stuti, pArzvanAtha kI AratI, 31. harSakIti-jinabhakti, bIsa tIrthakara vintii| jakar3I, pArzvanAtha pUjA, bIsa viharamANa puujaa| 16. kumudacandra-munisuvrata vinatI, AdIzvara vinatI, pArzvanAtha vinatI, trepanapriyA vinatI, janma 32, paM0 hIrAnanda-samavazaraNa stotra, ekI bhAva stotr| kalyANaka gIta, zIla gIta Adi / 33. muni hemasiddha-AdinAtha gIta / / 17. kuzala lAbha-pUjyavAhaNagItam / 34. dyAnatarAya-svayambhU stotra tathA 'dharma 18. guNasAgara-zAntinAtha stavana, pAyajibha- vilAsa' meM nibaddha dasa pUjA grantha / / stavana / 35. hemarAja-bhaktAmara stotra / 16. jayakIti-mahimna stavana / pANDeya hemarAja, akhayarAja aura dhanadAsa ne 20. pANDe jinadAsa-jina caityAlaya pUjA 'bhaktAmara stotra' kA padyAnuvAda kiyA hai| hema(saMskRta) evaM munIzvaroM kI jayamAla / rAja kA yaha anuvAda sarala aura spaSTa to hai hI 3) 21. narendra koti-bIsa tIrthakara pUjA (saMskRta), usake mUlabhAva ko bhI spaSTa karatA hai / kumudacandra padmAvatI pUjA (saMskRta), DhAla-maMgala kI kRta 'kalyANa mandira stotra' bahuta hI lokapriya stotra Ni (hindii)| rahA hai aura isI kAraNa hindI ke aneka kavi 22. brahmagulAla-samavasaraNa stotr| isakI ora AkRSTa hue haiM / isake anuvAdakartAoM // . 23. banArasIdAsa-'banArasI vilAsa' meM inake meM mahAkavi banArasIdAsa, akhayarAja, bhelIrAma TE stotra saMgRhIta haiN| ___ Adi agragaNya haiN| mahAkavi banArasIdAsa kA 3 24. bhagavatIvAsa-ye bhaiyA bhagavatIdAsa se anubAda solaha mAtrA ke caupAI chanda meM hai / bhakta bhinna haiM / inakI 23 racanAe~ prApta haiM jinameM stotra saMskRta mUla stotra se jo mAnanda prApta karatA hai paMcava saNDa : jaina sAhitya aura itihAsa AVMSRAV w 60 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha w ord Private & Personal Use Only
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ vahI Ananda banArasIdAsa ke anuvAda se eka isI padya ko mUdharadAsa ne adhika kuzalatA se hindI-bhASI ko upalabdha hotA hai / jaise- grahaNa kiyA hai| unhoMne 'maNidIpa' ko jyoM kA sumana vRSTi jo surakarahi, heTha voTa mukha sohiM / tyoM rahane diyA hai| jyoM tuma sevata samanajana, bandha adhomukha hohiM // sivapura kero pantha pApa tama soM ati chaayo| kahahiM sAra tihu~ loka ko, ye sura cAmara doya / duHkha sarUpa baha kUpa khaNDa soM bikaTa batAyo / bhAva sahita jo jina nameM, tasugati Uradha hoya // svAmI sukha soM tahA~ kauna jana mAraga lAgeM / -krama saMkhyA 21, 23 prabhu pravacana maNi dIpa jona ke AgeM aageN| 'ekIbhAva stotra' hindI-kaviyoM ko bahuta priya rahA hai / isakA anuvAda paM0 hIrAnanda, akhayarAja, 'viSApahAra stotra' kA anuvAda vidyAsAgara ne mUdharadAsa, jagajIvana aura dyAnatarAya ne prastuta kiyA hai| kavi kA yaha anuvAda bar3A saTIka evaM kiyA hai| 'ekIbhAva' ke caudahaveM zloka kA sArthaka huA hai| isI prakAra bhUpAla kavi kRta - anuvAda karate hue dyAnata rAya likhate haiM 'caturvizati stotra' kA anuvAda bhI sundara rUpa meM mukati pantha agha tama bahubharyo, prastuta kiyA gayA hai / dohA-caupAI zailI meM kavi ne % gaDhe kalesa visama visatarayo mUla bhAvA kA pUrNataH rakSA kI hai| sukha sauM sivapada pahuMce koya, ina anUdita stotroM ke atirikta maulika jo tuma vaca mana dIpa na hoya // stotroM kI racanA bhI pracura parimANa meM hI hai| dhyAna dene kI bAta yaha hai ki jahA~ vAdirAja isa prakAra jaina-stotra-sAhitya guNa evaM parimANa, ne 'ratnadIpa' likhA hai vahA~ dyAnatarAya ne mAtra donoM hI dRSTiyoM se mahatvapUrNa hai aura eka svatantra 'dIpa' hI rahane diyA hai| avazya 'mana' zabda adhika zodha kI apekSA rakhatA hai| hai| ghora tamisrA ke bIca 'dIpa' kI tulanA meM 'ratnadIpa' adhika saTIka evaM sArthaka hai| noTa-lekha meM vaNita aneka dhAraNAe~ lekhaka kI apanI svatantra haiM / zvetAmbara paramparA kI dhAraNAoM se bhinnatA bhI hai. ata: lekhaka evaM pAThaka se nivedana hai, ve isa viSaya para santulita cintana kreN| -sampAdaka bhadra bhadramiti bayAe bhadramityeva vA vadet / zuSkavaraM vivAdaM ca na kuryAt kenacit saha // -manusmRti 4/136 mAnava ke lie ucita hai ki sadA hI bhadra-madhura zabdoM kA prayoga kare / acchA hai, ucita hai-sAmAnya rUpa se aisA hI kahanA ucita hai| kisI ke bhI sAtha vyartha kI zatra tA athavA vivAda karanA ucita nahIM hai / 402 paMcama khaNDa : jaina sAhitya aura itihAsa YADRI sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha . GRAPosjorg Por Novate & Personal Use Only