Book Title: Jain Siddhanto ke Sandarbh me Vartaman Ahar Vihar
Author(s): Rajkumar Jain
Publisher: Z_Jaganmohanlal_Pandit_Sadhuwad_Granth_012026.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/210947/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina siddhAntoM ke sandarbha meM vartamAna AhAra-vihAra AcArya rAjakumAra jaina bhAratIya cikitsA pariSad, naI dillI pragatizIla kahe jAne vAle vartamAna vaijJAnika evaM bhautikavAdI yuga meM Aja manuSya kI samasta pravRttiyAM antarmukhI na hokara bahirmukhI adhika haiN| isI prakAra manuSya kI samasta pravRttiyoM kA AkarSaNa kendra vartamAna meM jitanA adhika bhautikavAda hai, utanA adhyAtmavAda nahIM hai| yahI kAraNa hai ki Aja kA manuSya bhautika nazvara sukhoM meM hI yathArtha sukha kI anubhUti karatA hai, jisameM antima pariNAma vinAza ke atirikta kucha nahIM hai| vartamAna meM kiyA jA rahA satata cintana, anubhUti kI gaharAI, anuzIlana kI paramparA aura tIvragAmI vicAra pravAha-saba milakara bhautikavAda ke vizAla samudra meM isa prakAra vilIna ho gae haiM ki jisase antarjagata kI samasta pravRttiyA~ avaruddha ho gaI haiN| isakA eka yaha pariNAma avazya huA hai ki vartamAna manuSya samAja kI aneka vaijJAnika upalabdhiyAM huI haiM, jisase sampUrNa vizva meM eka abhUtapUrNa bhautikavAdI vaijJAnika krAnti kA prasAra lakSita ho rahA hai| isa vaijJAnika krAnti ne jahAM dharma aura samAja ko prabhAvita kiyA hai, vahAM manuSya jIvana kA koI bhI aMza usake prabhAva se achUtA nahIM rahA hai| yahI kAraNa hai ki manuSya ke AcAra vicAra evaM AhAra-vihAra meM Aja apekSAkRta parivartana dikhalAI par3a rahA hai| Aja manuSya purAnI paramparAoM kA pAlana karate hue svayaM rUr3hivAdI kahalAnA pasanda nahIM karatA hai, kyoMki hamArI prAcIna paramparAeM Aja rUr3hivAdI kA paryAya bana cukI haiN| isa paristhiti ne hamAre AhAra-vihAra tathA AcAra-vicAra ko bhI achUtA nahIM ramvA / isI sandarbha meM hameM apane vartamAna khAna-pAna evaM AcaraNa ko dekhanA parakhanA hai| jainadharma meM manuSya ke AcaraNa kI zuddhatA ko vizeSa mahatva diyA gayA hai| jaba taka manuSya apane AcaraNa ko zuddha nahIM banAtA, taba taka usakA zArIrika vikAsa mahatvahIna evaM anupayogI hai| manuSya ke AcaraNa kA paryApta prabhAva usake svAsthya para par3atA hai| viparIta AcaraNa yA azuddha AcaraNa mAnava svAsthya ko usI prakAra prabhAvita karatA hai jisa prakAra usakA AhAra vihAra / AcaraNa se abhiprAya yahA~ donoM prakAra ke AcaraNa se hai -zArIrika aura mAnasika / zArIrika AcaraNa zarIra ko aura mAnasika AcaraNa mana ko to prabhAvita karatA hI hai, sAtha meM zArIrika AcaraNa mana ko aura mAnasika AcaraNa zarIra ko bhI prabhAvita karatA hai| ina donoM AcaraNoM se manuSya kI Atmazakti bhI nizcita rUpa se prabhAvita hotI hai| AcaraNa kI zuddhatA Atmazakti ko bar3hAne vAlI aura AcaraNa kI azuddhatA Atmazakti kA hrAsa karane vAlI hotI hai| isakA spaSTa prabhAva munijana, yogI, uttama sAdhu aura saMnyAsiyoM meM dekhA jA sakatA hai| isake atirikta aise gRhastha zrAvakoM meM mI Atmazakti kI vRddhi kA prabhAva dRSTigata huA hai jinhoMne apane jIvana meM AcaraNa kI zuddhatA ko vizeSa mahatva diyaa| aise santa puruSoM meM mahAna AdhyAtmika santa pUjya gaNeza prasAda jI varNI Adi tathA gRhastha jIvana yApana karane vAloM meM mahAtmA gA~dhI, vinobA bhAve, gurU gopAladAsa jI varaiyA, paM0 caina sukhadAsa jI nyAyatIrtha Adi ke nAma ullekhanIya haiN| jainadharma kA mahatva AdhyAtmika evaM dArzanika dRSTi se hai| cikitsA kI dRSTi se usakA koI mahatva nahIM hai aura na hI jainadharma meM cikitsA ke koI nirdezaka siddhAnta nirUpita haiN| kintu cikitsA kA sambandha mAnava svAsthya se - Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 paM0 jaganmohanalAla zAstrI sAdhuvAda grantha [ khaNDa hai aura svAsthya ko dRSTi se aneka mahatvapUrNa siddhAnta jainadharma dvArA pratipAdita kie gae haiN| svAsthyopayogI jainadharma ke ve siddhAnta yadyapi bhale hI svAsthya kI dRSTi se varNita na kie gae hoM, kintu mAnava mAtra ke lie mAnava zarIra kI doSoM se rakSA ke nimitta AdhyAtmika zuddhi hetu pratipAdita ve niyama nizcaya hI mahatvapUrNa haiM / AdhyAtmika zuddhi evaM Atma kalyANa kI bhAvanA se abhibhUta manuSya ke lie bhale hI usake zArIrika svAsthya kA koI mahatva na ho, kintu eka gRhastha evaM zrAvaka ko to zarIra kI rakSA kA upAya karanA par3atA hai| jisa prakAra anyAnya doSoM se AtmA kI rakSA karanA usakA parama kartavya hai, usI prakAra rogoM se zarIra ko rakSA karanA bhI parama kartavya hai| zarIra kI rakSA ke binA athavA svastha zarIra ke binA dharma sAdhanA sambhava nahIM hai| dharma kA abhiprAya mAnava jIvana kI niSkriyatA bhI nahIM hai ki dharma ke nAma para manuSya svayaM ko samasta laukika karmoM se virata kara le, apitu AvaraNa ko zuddhatA evaM saMyama pUrNa jIvana hI vAstavika dharma hai| jIvana kI upayogitA zarIra ke binA nahIM hai| ataH vyavahArika jIvana meM zarIra kI rakSA karanA tathA zArIrika va mAnasika svAsthya rakSaNa hetu sadaiva sajaga rahanA mAnava mAtra kA parama kartavya hai| cAroM hI puruSArtha kI siddhi zarIra ke hI mAdhyama se hotI hai aura zarIra kA svAsthya hI inakA mUla AdhAra hai| AcAryoM ke zabdoM meM-"dharmArthakAmamokSANAmArogyaM mUlamuttamam / " yaha mahatvapUrNa tathya hai jo AcAryoM kI gahana dRSTi kA pariNAma hai, laukika evaM AdhyAtmika donoM dRSTi se upayogI evaM sArthaka hai| ataH apane zArIrika svAsthya kI rakSA hetu satata prayatnazIla rahanA hamArA naitika dAyitva ho jAtA hai| zarIra ke prati moha nahIM rakhanA AdhyAtmika dRSTi se mahatvapUrNa hai, kintu isakA yaha bhI abhiprAya nahIM hai ki zarIra kI pUrNa upekSA kI jaay| jAnabUjha kara zarora kI upekSA karanA eka prakAra kA AtmaghAta hai aura AtmA ghAta ko zAstroM meM sabase bar3A doSa mAnA gayA hai| ataH dharma sAdhanA hetu AhAra Adi ke dvArA zarIra kA sAdhana karanA tathA ahita viSayoM se usakI rakSA karanA aura vikAra evaM rogoM se use bacAnA Avazyaka hai| ekAntataH zarIra kI upekSA karane kA ullekha kisI zAstra meM nahIM hai| jainadharma meM bhI Atma sAdhanA ke samakSa zarIra ko yadyapi nagaNya mAnA gayA hai, kintu pUrNataH usako upekSA kA nirdeza nahIM kiyA gyaa| ataH yAvat kAla zarIra kI Ayu hai, tAvat kAla use svastha rakhane kA prayatna karanA caahie| yahA~ para yaha dhyAna rakhane yogya hai ki zarIra ko svastha rakhanA aura use rogoM se bacAnA eka bhinna bAta hai aura zarIra se moha rakhate hue usake mAdhyama se bhautika sukhoM kA upayoga karanA eka bhinna bAta hai| jainadharma zarIra ko bhautika sukhoM se virata rakhane kA nirdeza to detA hai, kintu svAsthya rakSA sambandhI sAtvika upAyoM ke sevana kA niSedha nahIM krtaa| mAnava zarIra ke svAsthya rakSA kI dRSTi se tathA ahita viSayoM meM zarIra kI pravRtti ko rokane ke lie jainadharma ne manuSya ke dainika AcaraNa tathA usake vyaktigata evaM sAmAjika vyavahAra meM kucha aise mahatvapUrNa siddhAntoM kA pratipAdana kiyA hai jo zArIrika va mAnasika dRSTi se to upayogI haiM hI, Atmazuddhi, AdhyAtmika vikAsa evaM sAtvika jIvana nirvAha ke lie bhI atyanta mahatvapUrNa haiM / jainadharma meM pratipAdita siddhAnta jahA~ manuSya ke AdhyAtmika mArga ko prazasta karate haiM, vahAM laukika kiMvA vyAvahArika jIvana ke utthAna meM bhI sahAyaka hote haiM / sAtvika jIvana nirvAha heta manuSya ko prerita karanA unakA mukhya lakSya hai| ataH svAsthya rakSA evaM Arogya kI dRSTi se jaina dharma Adhunika cikitsA vijJAna ke atyanta nikaTa hai| jIvana kI kasauTI para kase hae siddhAnta vijJAna kI tulA meM jaba samAnatA prApta kara lete haiM, to jIvanopayogI una siddhAntoM ko vaijJAnika AdhAra prApta ho jAtA hai| ataH mAnava jIvana kI sArthakatA kA nirvAha karane vAle, mana-vacana-kArya meM zuddhatA utpanna karane vAle, sAtvika evaM mAnavocita vizuddha bhAvoM kA udbhava karane vAle niyama aura siddhAnta jaba prakRti ke sAMce meM Dhala jAte haiM, to svataH hI vaijJAnikatA kI paridhi meM A jAte haiM / unako pUrNatA hI vaijJAnikatA hai| Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina siddhAntoM ke sandarbha meM vartamAna AhAra-vihAra 289 prakRti aura vikAra ke sandarbha meM kahA jAtA hai ki prANi saMsAra meM mRtyu ho prakRti hai aura jIvana vikAra hai| isa kathana ko sArthakatA vastutaH AdhyAtmika dRSTi se adhika hai| laukika dRSTi se vikAra ( jovana ) ko prakRti Arogya hai aura Arogya kA AdhAra zarIra hai| zarIra kA vinAza avazyaMbhAvI hai| ataH usakA antima pariNAma mRtyu hai| niSkarSa rUpeNa dRSTi kI bhinnatA hote hue bhI lakSya kevala eka hI rahatA hai| isI prakAra svAsthya sAdhana, zarIra rakSA evaM Arogya lAma ke samanvita lakSya hetu jaina dharma evaM Adhunika cikitsA vijJAna kI pArasparika dUrI hote hue mo AMzika rUpeNa hI sahI, bahuta kucha nikaTatA evaM pArasparika ekatA avazya hai| vyavahArika jIvana meM prayukta kiye jAne vAle sAmAnya niyama kitane upayogI aura svAsthya ke lie hitakAro hote haiM, yaha unake Acarita karane ke bAda bhalI bhAMti spaSTa ho jAtA hai| eka jaina gRhastha ke yahA~ sAdhAraNataH isakA to dhyAna rakhA hI jAtA hai ki vaha jala kA upayoga chAnakara kare, sUryAsta ke pazcAt bhojana na kare, yathAsambhava gar3anta vastuoM ( AlU, aravI, Adi ) kA upayoga na kare, madyapAna, dhUmrapAna Adi vyasanoM kA sevana na kare, jo dastueM dUSita yA malina hoM aura jinameM jantu Adi utpanna ho gae hoM, unakA sevana na kare ityAdi / svayaM ko atyadhika pragatizIla kahane vAle vyakti bhale hI jaina dharma ke uparyukta niyamoM ko rUDhivAdo, dharmAndhatApUrNa, thothe evaM nirupayogI kaheM, kintu svAsthya ke lie unakI upayogitA ko vaijJAnika AdhAra para asvIkRta nahIM kiyA jA sakatA / jo niyama jIvana ko sAtvikatA kI ora le jAkara jovana UMcA uThAne vAle hoM, zarIra kI rakSA aura svAsthya kA sampAdana karane vAle hoM, ve niyama kevala isI AdhAra para avahelanA kie jAne yogya nahIM hai ki dhArmika yA sAtvika dRSTi se hI unakA mahatva hai| __ Adhunika vijJAna ke pratyakSa parokSaNoM dvArA yaha bAta spaSTa ho cukI hai ki jala meM aneka sUkSma jIva evaM aneka azuddhiyA~ hotI haiM / ataH jala ko zuddha karane ke pazcAt hI usakA upayoga karanA cAhiye / jala ko kucha bhautika azuddhiyAM to vastra se chAnane ke bAda dUra ho jAtI haiM, kucha jIva bhI isa prakriyA dvArA jala se pRthaka kiye jA sakate haiM / ataH kAphI aMzoM meM jala kI azuddhi chAnane mAtra se dUra ho jAtI hai aura kucha samaya ke lie jala zuddha ho jAtA hai| kintu jala kI zuddhi vastutaH jala ko ubAlane se hotI hai| chane hae jala ko agni para ubAlane se jalagata sabhI prakAra kI azaddhiyA~ dUra ho jAtI haiM aura jala pUrNa zuddha hokara nirmala bana jAtA hai| jaina dharma mAnava zarIra ko jala sambandhI samasta doSoM se bacAne aura zarIra ko niroga rakhane kI dRSTi se zuddha, tAje, chane hue aura yathAsambhava ubAla kara ThaNDA kie hae jala ke sevana kA nirdeza detA hai| kyA isa nirdeza aura niyama ko vyavahArikatA athavA upayogitA ko asvIkAra kiyA jA sakatA hai ? gRhastha ke vyAvahArika jIvana ko unnata banAne hetu tathA zarIra ko svastha rakhane ke lie zuddha tAje aura nirdoSa bhojana kI upayogitA svAsthya vijJAna dvArA nirvivAda rUpa se svIkAra kI gaI hai| mAnava jIvana evaM mAnava zarIra ko svastha, sundara va niroga rakhane ke lie tathA Ayu paryanta zarIra ko rakSA ke lie nirdaSTa, parimita, santulita evaM sAtvika AhAra hI sevanIya hotA hai| AhAra meM koI bhI vastu aisI na ho jo svAsthya ke lie ahitakara athavA rogotpAdaka ho| ataH sadaiva zuddha aura tAjA bhojana hI hitakara hotA hai| AhAra sambandhI vidhi vidhAna ke anusAra ucita samaya para bhojana karane kA bar3A mahatva hai| jo loga samaya para bhojana nahIM karate, ve aksara AhAra evaM udara sambandhI vyAdhiyoM se pIr3ita rahate haiN| AhAra ( bhojana ) ke samaya ke viSaya meM jaina dharma kA dRSTikoNa atyanta mahatvapUrNa hai| yadyapi yaha to nirdezita nahIM kiyA gayA hai ki manuSya ko bhojana kisa samaya kitane baje taka kara lenA cAhie, kintu usakI mAnyatA evaM dRSTikoNa ke anusAra manuSya ko sUryAsta ke pazcAt arthAt rAtri meM bhojana nahIM karanA cAhie / isakA dhArmika mahatva to yaha hai hI ki rAtrikAla meM bhojana karane se aneka jIvoM kI hiMsA hoto hai, kintu isakA Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29. paM. jaganmohanalAla zAstrI sAdhuvAda grantha [khaNDa vaijJAnika mahatva evaM AdhAra yaha hai ki hamAre AsapAsa ke vAtAvaraNa meM aneka aise sUkSma jIvANu vidyamAna rahate haiM jo dina meM sUrya kI kiraNoM se naSTa ho jAte haiN| rAtri meM sUrya kiraNoM ke abhAva meM ve sUkSma jIvANu vidyamAna rahate haiM aura ve hamAre bhojana ko dUSita, malina va viSamaya kara dete haiM / ve bhojana ke mAdhyama se hamAre zarIra meM praviSTa hokara zarIra meM vikRti utpanna kara dete haiN| dUsarI eka mahatvapUrNa bAta yaha hai ki svAsthya vijJAna evaM AhAra pAcana sambandhI niyamAnusAra hama jo AhAra grahaNa karate haiM, vaha mukha se, gale ke mArga dvArA sarvaprathama AmAzaya meM pahu~catA hai, jahA~ usakI vAstavika paripAka kriyA prArambha hotI hai| paripAka hetu vaha AhAra AmAzaya meM lagabhaga cAra ghaNTe taka avasthita rahatA hai| usake bAda hI vaha AmAzaya se nIce kSudrAnta meM pahu~catA hai| isakA abhiprAya yaha huA ki jaba taka bhojana AmAzaya meM rahatA hai taba taka manuSya ko jAgrata evaM kriyAzIla rahanA cAhie / manuSya kI jAgrata evaM kriyAzIla avasthA meM hI AmAzaya kI kriyA pUrNataH saMcAlita rahatI hai| manuSya kI suSupta avasthA meM AmAzaya kI kriyA manda ho jAtI hai jisase mukta AhAra ke pAcana meM bAdhA evaM vilamba hotA hai / ataH yaha Avazyaka hai ki manuSya ko apane rAtri kAlIna zayana se lagabhaga 4-5 ghaNTe pUrva hI bhojana kara lenA cAhie, tAki usake zayana karane ke samaya taka usake bhukta AhAra kA vidhivat samyaka pAka ho jaave| isa siddhAnta ke anusAra manuSya ko sAyaMkAla 6 baje yA usake kucha pUrva hI bhojana kara lenA caahie| kyoMki manuSya ke zayana kA samaya sAmAnyataH rAtri ko 10 baje yA usake AsapAsa hotA hai| ataH jaina dharma kA yaha dRSTikoNa mahatvapUrNa evaM vaijJAnika AdhAra lie hue hai| . isI prakAra jaba vaha sAyaMkAla 6 baje yA usake AsapAsa bhojana karatA hai to Adhunika cikitsA vijJAna ke anusAra do bhojana kAloM kA antara sAmAnyataH nyUnAtinyUna ATha ghaNTe kA honA caahie| isakA abhiprAya yaha huA ki jo vyakti sAyaMkAla 6 baje bhojana karanA cAhatA hai, use Avazyaka rUpa se prAtaHkAla 10 baje yA usake AsapAsa bhojana kara lenA cAhie / jo vyakti prAtaH 10 baje bhojana karatA hai, vaha svAbhAvika rUpa se sAyaMkAla 6 baje taka bubhukSita ho jAyagA / ataH svAsthya ke niyamoM meM DhalA huA aura Adhunika cikitsA vijJAna kI kasauTI para kharA utarane vAlA jaina dharma ke dvArA pratipAdita AhAra sambandhI niyama na kevala AdhyAtmika dRSTi se manuSya kA vikAsa karane vAlA hai, apitu usake svAsthya kI rakSA karatA huA mAnava zarIra ko niroga banAne vAlA aura use dIrghAyuSya pradAna karane vAlA hai| AhAra sevana ke krama meM zuddha evaM sAtvika AhAra ke sevana ko vizeSa mahatva diyA gayA hai| isa prakAra kA AhAra zArIrika svAsthya rakSA meM to sahAyaka hai hI, isase mAnasika pariNAmoM kI vizuddhatA bhI hotI hai| dUSita, malina evaM tAmasika AhAra svAsthya ke lie ahitakArI aura mAnasika vikAra utpanna karane vAlA hotA hai| kaI bAra to yahA~ taka dekhA gayA hai ki AhAra ke kAraNa manuSya zArIrika rUpa se svastha hotA huA bhI mAnasika rUpa se asvastha hotA hai aura jaba taka usake AhAra meM samucita parivartana nahIM kiyA jAtA taka taka usake mAnasika vikAra kA upazama bhI nahIM hotaa| isake atirikta yaha vicAraNIya hai ki jainadharma meM sabhI kandamUla abhakSya batalAe gae haiM aura kisI bhI rUpa meM unheM sevana yogya nahIM mAnA gayA hai| isake pIche dhArmika mAnyatA yaha hai ki sabhI kanda mUla meM anantakAya jIva vidyamAna rahate haiN| unako kaccA khAne meM una jIvoM kA ghAta hotA hai| isase unheM khAne vAlA vyakti hiMsA kA bhAgI hotA hai| dhArmika dRSTi se yaha bAta upAdeya ho sakatI hai, kyoMki vahA~ jIvoM ke prati dayA bhAva rakhanA aura unakA ghAta nahIM hone denA mukhya lakSya hai| kintu kyA yaha dRSTikoNa vaijJAnika mAnA jA sakatA hai ? vizeSa rUpa se usa samaya jabaki auSadha rUpa meM unameM se kisI dravya kA sevana aparihArya ho| yahAM yaha jJAtavya hai ki jaina dharma meM Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2] jaina siddhAntoM ke sandarbha meM vartamAna AhAra-vihAra 291 dhArmika dRSTi se jo dravya asethya evaM amakSya batalAe gae haiM, Ayurveda meM unhoM dravyoM kA sevana svAsthya ko dRSTi se upayogI batalAyA gayA hai| ve dravya svAsthya rakSA kI dRSTi se to upayogI hote hI haiM, unake sevana se zarIra meM roga-pratirodha kSamatA utpanna hotI hai jisase aneka vyAdhiyA~ utpanna hI nahIM ho paatii| kauna se kacce vAnaspatika zAka dravya bhakSaNa yogya nahIM hai, unakA ullekha nimna zloka meM milatA hai : alpaphalambahuvidhAtAnmUlakamANi zRMgaberANi / navanItanimbukusumaM katakAmatyevamavaheyam // arthAt alpaphala aura bahuvidhAta ke kAraNa ( aprAsuka ) mUlaka-mUlI-gAjara Adi, Ardra zRMgabera ( adaraka ) Adi, navanIta-makkhana, nIma ke phUla, ketakI ke phUla Adi dravya tathA isI prakAra ke anya dravya tyAjya haiN| yahA~ "mUlaka" pada mUla mAtra kA dyotaka hai jisameM gAjara, mUla, zalajama, AlU, pyAja, zakarakanda, jamIkanda Adi khAe jAne vAle kandoM tathA anya vanaspatiyoM kI jar3oM kA samAveza hotA hai| zRMgaberAdipada meM adaraka ke atirikta haridrA (haldI ) Adi aise kanda sammilita haiM jo apane aMga para kicita ubhAra lie hue hote haiM aura upalakSaNa se unameM aise dravyoM kA bhI grahaNa ho jAtA hai jo zRMga ko bhA~ti umAra yukta to na ho, kintu ananta kAyaananta jIvoM ke Azraya bhUta hoN| bIca meM "ANi " pada apanA vizeSa mahatva rakhatA hai jo apane artha se mUlaka aura zRMgabera donoM padoM ko anuprANita karatA hai, jisakA sAmAnya abhiprAya yaha hai ki aise mUla kanda Adi dravya jo sAmAnyataH gole, hare aura azuSka hoN| kintu viziSTArtha ko dRSTi se sajIva yA jIva sahita dravya grAhya haiM jo sacitta evaM aprAsuka kahalAte haiN| aise dravya jaba taka apakva ( anagnipakva ) hote haiM, taba taka ve sacitta evaM aprAsuka hote haiM, ataH ve khAne yogya nahIM hote haiN| jina dravyoM ko agni para acchI taraha se pakA liyA jAtA hai, ve jIva rahita hone se acitta ho jAte haiM, ataH prAmuka ho jAte haiN| isIlie prAmuka ke makSaNa meM koI doSa yA pApa .. mahIM lagatA hai| jainadharma meM kanda mUla Adi sacitta vAnaspatika zAka dravyoM ke sevana kA sarvathA niSedha ho, aisI bhI bAta nahIM hai| zrI samantabhadra svAmI ne 'ratnakaraNDa zrAvakAcAra' meM kacce dravyoM ke sevana meM pApa doSa batalAyA hai kyoMki ve sacitta ( jIva sahita ) hote haiM, kintu yadi unheM ubAla kara jIva rahita yAne acita banA liyA jAtA hai, to unake sevana meM koI doSa nahIM hai / ratnakaranDa zrAvakAcAra kA nimna zloka yahI bhAva vyakta karatA hai : mUla-phala-zAka-zAkhA-karIra-kanda-prasUna-bIjAni / nAmAni so'tti to'yaM sacita virato dayAmUrtiH // yahAM "AmAni" pada apakva evaM aprAsuka artha kA dyotaka hai / "na atti" pada bhakSaNa ke niSedha kA vAcaka hai| yadi una dravyoM ko agni meM pakA kara prAsuka kara liyA jAtA hai, to unake sevana meM koI doSa nahIM hai, kyoMki graMthAkAra ne "prAsukasya bhakSaNe no pApaH" kaha kara gRhasthoM kI eka bar3I samasthA kA samAdhAna kara diyA hai| vartamAna samaya meM adaraka, AlU, pyAja, gobhI, arabI, gAjara, mUlI Adi aneka aise vAnaspatika dravya haiM jo hamAre dainika bhojana meM zAka ke anivArya aMga haiN| unake binA vartamAna meM zAka kI kalpanA hI nahIM kI jA sktii| inameM pyAja aura AlU kA prayoga itanA adhika sAmAnya hai ki inake upayoga ke binA svAdiSTa sAga ko kalpanA hI nahIM kI jA sktii| ye sabhI RtuoM meM sabhI samaya sarva sulama haiM / Ayurveda kI dRSTi se inake auSadhIya guNa dharma ko dekheM: Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 paM. jaganmohanalAla zAstrI sAdhuvAda grantha [khaNDa rasona ( lahasuna ) rasona uSNaH kaTupicchilazca snigdho gurUH svAduraso'tibalyaH / vRSyazca medhAsvaracakSu bhagnAsthisandhAnakaraH sutIkSNaH // hRdrogajIrNajvarakukSi zUlavibandhagulmArUci kRcchanophAn / durnAmakuSThAnalasAdajantu kaphAmayAn hanti mahArasonaH / / rasona uSNa vIrya vAlA, kaTu rasa vAlA, picchila, snigdha aura guru guNavAlA, madhura rasa vAlA, ati bala kAraka, puSTikAraka, meghA-svara aura cakSu, ke lie hitakArI, bhagnAsthi kA saMdhAna karane vAlA aura atyanta tIkSNa hotA hai| yaha rasona hRdaya roga, jIrNajvara, kukSizUla, vibandha ( kabja ), gulma, arUci, mUtrakRcchra, zopha, arza, kuSTha, mandAgni, kRmiroga aura kapha janita vikAroM kA nAza karatA hai| vyavahAra meM dekhA gayA hai ki yaha vAta janita vikAroM ( jaise AmavAta, jor3oM kA darda, peTa meM apharA honA, gaisa kI zikAyata Adi ) meM vizeSa lAbhakArI hotA hai / palANDu (pyAja) palANDusladguNainyUno vipAke madhurastu sH| karpha karoti no pittaM kevalo nilanAzanaH // - palANTu rasona ke guNoM se alpa guNa vAlA hotA hai| yaha vipAka meM madhura rasa vAlA, kapha kI vRddhi karane vAlA, pitta ke prati udAsIna, kevala vAyu nAzaka hotA hai| gAjara garjaraM madhuraM rucyaM kiMcitkaTu kaphApaham / AdhmAnakRmizUlaghnaM dAhapitta jvarApaham // gAjara madhura evaM kiMcit kaTu ( caraparA ) rasa vAlI hotI hai| yaha ruci kAraka, kapha kA zamana karane vAlA, AdhyamAn ( apharA ), kRmi, ( peTa meM kor3e ) aura zUla kA nAza karane vAlA, dAha, pitta, aura jvara ko dUra karane vAlA hotA hai| mUlI mUlakaM gurU viSTammi tIkSNamAmatridoSunut / tadeva svinnaM snigdhaM ca kaTUSNaM kaphavAtanut // tridoSa zamanaM zuSkaM viSadoSaharaM laghu // mUlI guNa meM guru, viSTammI ( malAvarodhaka ) aura tIkSNa hotI hai / yaha Ama doSa tathA tridoSa ( vAta, pitta evaM kapha ) nAzaka hai / vahI mUlI ubAla kara sevana karane para snigdha, kaTu, rasa aura uSNa guNa vAlI, kapha evaM vAyu nAzaka hotI hai / zuSka mUlI tridoSa kA zamana karane vAlI, viSa doSa nAzaka aura laghu hotI hai| adaraka kaphAnilaharaM svarya vibandhAnAhazUla jita / kaTUSNaM rocanaM vRSyaM hRdyaM caivA''kaM smRtam // , Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jana siddhAntoM ke sandarbha meM vartamAna AhAra-vihAra 293 adaraka kapha evaM vAta kA zamana karane vAlA, svara ke lie hitakArI, vibandha ( kabja ), ahaoNha ( ApharA ) aura zUla kA nAza karane vAlA, kaTu rasa vAlA, uSNa guNa vAlA, rucikAraka, vRSya ( puSTi kAraka ) evaM hRdaya ke lie hitakArI hotA hai| soMTha snigdhoSNA kaTukA zuNThI vRSyA zopha kaphArucIn / hantivAtoda zvAsa pANDu zlIpadanAzinI // soMTha snigdha guNavAlI, uSNa vIrya vAlI, kaTu rasa bAlI vRSyA (puSTi kAraka ), zopha, kapha aura aruci, vAtodara, zvAsa, pANDa aura zlIpada roga kA nAza karane vAlI hotI hai / hIMga hiMgUSNa kaTukaM hRdyaM saraM vAtakaphI kRmIn / hanti gulmodarAdhmAnabandhazUlahRdAmayAn / / hIMga uSNa vIyaM vAlI, kaTu rasa vAlI, hRdaya ke liye bala kAraka, mala niHsAraka, vAta-kapha aura kRmi nAzaka hotI hai / yaha gulma udara roga, AdhmAna, bandha ( kabja ), zUla aura hRdaya ke rogoM kA nAza karatI hai| isa prakAra uparyukta dravya auSadhIya guNoM se sampanna hote haiM jo zarIra meM Avazyaka tatvoM kI pUrti to karate hI haiM, aneka prakAra ke rogoM kA nAza karane meM bhI sahAyaka haiM / ye dhArmika dRSTi se tyAjya hote hue bhI svAsthya kI dRSTi se grAhya evaM upAdeya haiN| vaise bhI zrI samantabhadra svAmI ne ina dravyoM ke sevana-grahaNa kA pUrNataH niSedha nahIM kiyA hai / kevala apakva kacce rUpa meM inakA sevana nahIM karanA cAhiye ( AmAni na atti ) / yadi unheM agni pakva kara liyA jAya, to jIva .. rahita evaM nirdoSa ho jAte haiM / prAsuka dravyoM kA sevana vayaM nahIM hai, ataH gRhastha zrAvaka jIvoM ke ghAta ( saMkalpI hiMsA) se bacate hue apane AhAra vihAra ko zuddha evaM sAtvika rakheM, yaha dharmazAstra sammata hai| 37