Book Title: Jain Shiksha swarup aur Paddhati
Author(s): Narendra Bhanavat
Publisher: Z_Sajjanshreeji_Maharaj_Abhinandan_Granth_012028.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/210881/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina zikSA : svarUpa aura paddhati -- DaoN0 narendra bhAnAvata vidvAna lekhaka, cintaka, kavi tathA zodha adhikArI ( prAdhyApaka, hindI vibhAga, rAjasthAna vizvavidyAlaya ) zikSA kA svarUpa jisane rAga-dveSa Adi vikAroM para vijaya prApta kara, Atma-zaktiyoM kA pUrNa rUpa se vikAsa kara, paramAtmasvarUpa prApta kara liyA hai, vaha "jita" hai / "jina" ke upAsaka jaina haiM / isa dRSTi se jaina zabda jisI kula, varNa yA jAti meM janma lene vAle vyakti kA paricAyaka na hokara guNavAcaka zabda hai / Atmavijaya ke patha para bar3hane vAlA sAdhaka jaina kahAtA hai| isa pariprekSya meM jaina zikSA vaha zikSA hai jo Atma-vijaya kI ora bar3hane kA mArga sikhAtI hai / zikSA kA sAmAnya artha sIkhanA sikhAnA hai / mAnava vikAsa kA mUla sAdhana zikSA hai| isake dvArA janma-jAta zaktiyoM kA vikAsa kara, eka ora laukika jJAna va kalA-kauzala meM vRddhi kara AjIvikA ke sAdhana juTAne meM dakSatA prApta kI jAtI hai to dUsarI ora apane vyavahAra meM pariSkAra aura parivartana lAkara pAzavika vRttiyoM se Upara uThate hue, sabhya va susaMskRta bana saccI mAnavatA kI pratiSThA kI jAtI hai / isa AdhAra para zikSA ke mukhyataH do rUpa hamAre samakSa ubharate haiM: :- 1. jIvana nirvAhakArI zikSA aura 2. jIvana-nirmANakArI zikSA / jIvananirvAha ke liye Avazyaka sAdhana juTAnA aura unake prayoga meM prAvINya prApta karanA zikSA kA prAthamika uddezya hote hue bhI zikSA kA antima lakSya suSupta Atma-zaktiyoM ko jAgRta kara, AtmA para par3e hue samasta vikAroM ko haTAkara, usakI ananta zaktiyoM kA pUrNa vikAsa karanA hai / saccI zikSA vyakti ko bandhanoM mukta kara usameM aisI kSamatA aura sAmarthya vikasita karatI hai ki vaha dUsaroM ko bandhana se mukta karane meM sahAyaka bana sake / "sA vidyA yA vimuktaye" ke mUla meM yahI uddezya nihita hai / 58 ) Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa 4 : dharma, darzana evaM adhyAtma-cintana Adi tIrthakara bhagavAna RSabhadeva ne saMnyatta hone se pUrva asi, masi, kRSi kI zikSA dekara logoM ko Atma-nirbhara aura svAvalambI bnaayaa| vividha prakAra ke kalA-kauzala ko jIvana meM pratiSThApita kiyA para unakA antima lakSya Atma-saMyama ke mArga para bar3hakara sampUrNa bandhanoM se mukta honA hI rhaa| sabhyatA ke vikAsa ke sAtha-sAtha jIvana adhika jaTila banatA gayA aura zikSA jIvana-nirmANa ke mUla lakSya se haTakara jIvana-nirvAha ke sAdhana juTAne taka sImita raha gaI / AtmAnuzAsana ko sudRr3ha banAne kI bajAya, bAharI prazAsana meM sahayoga karane vAlI mazInarI taiyAra karanA mAtra usakA uddezya raha gyaa| racanAtmaka zaktiyoM ke siMcana evaM saMvardhana ke bajAya, sUcanAtmaka jJAna kA saMgraha aura saMcayana usakA mukhya lakSya bana gyaa| vaha jIvana jIne kI kalA se haTakara AjIvikA ke jaMjAla meM phaMsa gii| phalasvarUpa na to vaha bAhya prakRti meM santulana sthApita karane meM samartha ho pA rahI hai aura na antaHprakRti ke bikhare sUtroM ko jor3a sakI hai| zikSA ke liye aMgrejI meM zabda hai- "Education" yaha zabda leTina bhASA ke ejyUkeTama (Educatum) se banA hai| ejyU keTama meM do zabda haiM / e (i) tathA DUko (Duco) "e" kA artha hai andara se aura "Dako" kA artha hai Age bddh'naa| isa prakAra ejyUkezana kA artha huA-andara se Age bar3hanA / andara se Age bar3hane kI yaha kalA aura zakti hI manuSya ko pazu jagat se Upara uThAtI hai| manuSya ke bAharI zarIra ke bar3hAva kI eka sImA hai| usa sImA ke bAda manuSya kA zArIrika vikAsa ruka jAtA hai| para manuSya ke andara se Age bar3hane kI ananta sambhAvanAe~ haiN| ina sambhAvanAoM ko pUrNa karane kA sAmarthya zikSA ke dvArA ajita kiyA jAtA hai| para Aja zikSA ke bahirmukhI ho jAne se antarmakhI vikAsa kI prakriyA ruka-sI gaI hai| jaina zikSA manuSya kI ananta zAna, darzana, cAritra aura bala ke vikAsa kI sambhAvanAoM ko pUrNatA pradAna karane para jora detI hai| jJAnasampanna honA mAnava jIvana kI sArthakatA kI pahalI zarta hai / "uttarAdhyayana sUtra" ke 26veM adhyayana "samyaktva parAkrama" meM indrabhUti gautama svAmI bhagavAna mahAvIra se pUchate haiM-bhagavan ! jJAna sampanna hone se jIvAtmA ko kyA lAbha hotA hai ? nANa sampannayAe NaM bhaMte ! jIve kiM jaNayaI ? uttara meM bhagavAna mahAvIra pharamAte haiM-jJAna-sampanna hone se jIvAtmA saba padArthoM ke yathArtha bhAva ko jAna sakatI hai aura caturgati rUpa saMsAra-aTavI meM bhaTakatI nahIM : nANasampannayAe NaM jIve savvabhAvAhigama jaNayai / nANa saMpanne Na jIve caurante saMsAra kAntAre na viNassai / / jaise sUtra (sUta-DorA) sahita sUI guma nahIM hotI, usI prakAra sUtra (Agama-jJAna-Atma-jJAna) se yukta jJAnI puruSa saMsAra meM bhaTakatA nhiiN| jahA suI sasuttA, paDiyA vi na viNassai / tahA jIve sasutte, saMsAre na viNassaI // --uttarAdhyayana 26/56 "sthAnAMga" sUtra ke pAMcaveM sthAna meM pA~ca kAraNoM se zru ta jJAna arthAt zAstra kI zikSA Avazyaka batAI hai-paMcahi ThANehi suttaM sikkhejjA taM jahA-nANaTThayAe, saNaTThayAe, cArittaTThayAe, puggaha vimoyaNaTThayAe, ahatthe vA bhAve jANissAmI ti kaTTu / (468) Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina zikSA : svarUpa aura paddhati : DaoN0 narendra bhAnAvata arthAt jJAna vRddhi ke liye, darzana zuddhi ke liye aura padArthoM ke yathArtha svarUpa kA jJAna prApta karane ke liye saMkSepa meM jJAna darzana aura cAritra ke mArga para bar3hate hue eka aise vyaktitva kA nirmANa karanA zikSA kA lakSya hai jo rAga-dva eSa se mukta ho / "dazavaikAlika sUtra" ke haveM adhyayana meM zAstroM ke svAdhyAya kA lAbha batAte hue kahA gayA hai ki zAstrAdhyayana se satya kA sAkSAtkAra hotA hai, caMcala citta ekAgra hotA hai, mana sthira hotA hai aura svayaM sthira hokara dUsaroM ke asthira mana ko sthira banAne kI yogyatA arjita hotI hai / zikSA kI paddhati jaina zAstroM meM zikSA ke mukhyataH do prakAra batAye gaye haiM - 1. grahaNa zikSA 2. AsevanA zikSA | grahaNa zikSA meM jJAna -saMgraha kI pramukhatA rahatI hai to AsevanA zikSA meM grahaNa kiye hue jJAna ko AcaraNa meM lAne para bala diyA jAtA hai / saMkSepa meM samyak zikSA vicAra aura AcAra kA samanvaya hai / ina donoM prakAra kI zikSAoM kI upalabdhi ke lie "uttarAdhyayana sUtra" ke 11 veM adhyayana meM spaSTa kahA haivase gurukule niccaM, jogavaM uvahANavaM / piyaMkare, piyaMvAI se sikkha laddha marihaI // 14 // 60 arthAt jo sadA gurukula meM (gurujanoM kI sevA meM ) rahatA hai, jo yoga aura upadhAna (zAstrAdhyayana se sambandhita vizeSa tapa ) meM nirata hai, jo priyakara hai aura priyabhASI hai, vaha zikSA prApta karane ke yogya hotA hai / ukta uddharaNa se spaSTa hai ki zikSA ke liye gurusevA meM rahanA Avazyaka mAnA gayA hai| guru hI ziSya meM usakI suSupta zaktiyoM ko vikasita karane kI preraNA phUMkatA hai| guru ke caritra kA zikSArthI para sIdhA prabhAva par3atA hai / guru adhyayana kI kalA sikhAkara use Atmadharma meM sthita karatA hai / jJa niHzaMka banakara, cintana-manana kI prakriyA dvArA anubhavana meM Ae, isake lie svAdhyAya para bala diyA gayA hai / Aja to zikSA paddhati meM adhyayana - kauzala kA itanA vikAsa ho gayA hai ki usase svAdhyAyakalA kA nirvAsana sA ho gayA hai / bAhya indriyoM kI kSamatA bar3hane se raMga, gandha, rasa, zabda, sparza Adi kI pahacAna aura pratIti meM vikAsa huA hai, vizva kI ghaTanAoM meM ruci bar3hI hai aura nitya navIna tathya jAnane kI jijJAsA jagI hai para isake samAnAntara Atma- caitanya ko jAnane kI jijJAsA aura usakI zakti ko prakaTa karane kI kSamatA nahIM bar3hI hai / phalasvarUpa jJAna kI ArAdhanA AtmA ke liye hitakAraka, vizva ke liye kalyANakArI aura vRtti - pariSkAraka nahIM bana pA rahI hai| jJAna ke maMthana se amRta ke bajAya viSa adhika nikala rahA hai / aura usa viSa ko pacAne ke liye jisa ziva-zakti kA udaya honA cAhiye, vaha nahIM ho pA rahI hai / isa amRtamayI ziva-zakti kA udaya svAdhyAya 'mAdhyama se hI ho sakatA hai / svAdhyAya ke tIna artha haiM--svasya adhyayanaM - 1. apane Apa kA adhyayana, 2. svena adhyayanaM - apane dvArA apanA adhyayana, 3. su + A + adhyAya arthAt sadjJAna kA maryAdApUrvaka adhyayana | svAdhyAya prakriyA ke pA~ca stara-sopAna haiM / sthAnAMga sUtra ke 5veM sthAna meM kahA hai paMcavihe sajjhAe paNNatta e taM jahA - vAyaNA, pucchaNA, pariyaTTaNA, aNuppehA, dhammakA / 465 / arthAt vAcanA, pRcchnA, parivartanA, anuprekSA aura dharmakathA / sarvaprathama "vAcanA" dvArA arthAt par3hakara siddhAnta ke satya ko jAnA jAtA hai / phira usake . Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa 4 : dharma, darzana evaM adhyAtma-cintana 61 sambandha meM rahI huI zaMkAoM ke lie prazna - pratiprazna pUchakara grahaNa kiye hue jJAna ko zaMkArahita banAyA jAtA hai / "vAcanA" rIDiMga ke samakakSa hai to pRcchanA Disakazana rUpa hai / 'parivartanA' meM grahaNa kiye hue jJAna ko paripuSTa karane ke liye bAra-bAra usakI AvRtti kI jAtI hai, manana kiyA jAtA hai, jJAna kA parigrahaNa ( rikepicyUlezana) kiyA jAtA hai / 'anuprekSA' meM anubhava ke stara para siddhAnta ke satya ko jAnA jAtA hai / isameM grahaNa kie hue jJAna kA bhAvana arthAt pAcana hotA hai / yaha reTrospekzana ke nikaTa hai / 'dharmakathA' meM jJAna rasa rUpa meM pariNata ho jAtA hai, vicAra AcAra meM Dhala jAtA hai / dharma kA artha hI hai- dhAraNa karanA ( riTenzana) isa prakriyA meM jJAna alaga se jAnane kI vastu nahIM rahatA / vaha dhAraNA kA aMga banakara cAritra kA rUpa le letA hai / isI artha meM zikSA ko caritra kahA hai / Aja kI zikSA paddhati meM svAdhyAya kA yaha krama mAtra yAMtrika banakara raha gayA hai / vaha bhItara kI paratoM ko jor3a nahIM pAtA / anuprekSA aura dhAraNA kA tatva vartamAna zikSA paddhati se ojhala ho gayA hai / ise pratiSThApita karane ke liye zikSA ke sAtha dIkSA Avazyaka hai / dIkSAnta samAroha Ayojita karane ke pIche zAyada yahI lakSya rahA hai / para aba to dIkSAnta samAroha bhI samAptaprAya haiN| dIkSAnta kA artha hI hai - zikSA ke anta meM dIkSA / dIkSA kA artha hai - dizA kA jJAna / aura usa jJAna ko prApta kara usa dizA meM calane kI dakSatA kA arjana / para Aja to dizA hI ulaTa gaI hai / yahI kAraNa hai ki jJAna ke nAma para sAkSaratA pradhAna ho gaI hai / sarasatA chUTa gaI hai| kevala A~kha se bA~canA, na mana kI anuprekSA hai aura na AtmA kI dharmakathA hai / isIliye sArI vidyA sarasvatI na banakara rAkSasI bana gaI hai / kahA haisaraso viparItazcet, sarasatvaM na muJcati / sAkSarA viparItAzcet, rAkSasA eva nizcitAH // marasvatI ke "sarasa" meM vyakti ke mana ko jor3ane kA anUThA sAmarthya rahatA hai / usameM kathanI aura karanI kI ekatA rahatI hai / usako ulTA sIdhA kaise hI par3ho, 'sarasa' sarasa hI banA rahatA hai / para sAkSarA jJAna mAnava mana ko jor3atA nahIM tor3atA hai, vaha kathanI-karanI meM bheda sthApita karatA hai / isIliye " sAkSarA" ulaTane para 'rAkSasA' bana jAtA hai / svAdhyAya "sva" meM pratiSThita hone kI prakriyA hai / isake liye Avazyaka hai ki svadhyAyI pA~ca aNuvratoM-ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya aura aparigraha kA pAlana kare / ina aNuvratoM kI puSTi ke liye 3 guNavratoM -- dizAvrata, upabhoga- paribhoga parimANa vrata aura anarthadaNDa viramaNa vrata (niSprayojana pravRtti kA tyAga) kI vyavasthA kI gaI hai aura ina guNavratoM ke poSaNa ke liye cAra zikSAvratoM kA vidhAna kiyA gayA hai / ye zikSAvrata haiM- sAmAyika, dezAvakAsika, pauSadhopavAsa evaM atithi saMvibhAga / cAroM zikSAvrata bhogavRtti para niyantraNa sthApita karate hue Atmavijaya kI preraNA dete haiM / sAmAyika vrata arthAt pakSapAta rahita yathArtha svarUpa meM ramaNa, sukha-dukha, lAbha-hAni, yaza-apayaza, janma-maraNa meM samatAbhAva, bhoga ke prati anAsakti / dezAvakAsika vrata arthAt vyApaka dizAoM kI bhogavRtti ko sImita kara use deza-kAla kI maryAdA meM bA~dhane kA niyama, kAmanAoM para niyantraNa / pauSadhopavAsa vrata arthAt bhogavRtti se haTakara AtmavRtti ke nikaTa rahanA, Atma guNoM kA poSaNa karanA / atithi saMvibhAga vrata arthAt dUsaroM ke lie apane hisse kI bhogasAmagrI kA tyAga karanA, sevA kI ora agrasara honA, sabako Atmatulya samajhanA, unake sukha-dukhoM meM bhAgIdAra honA / ina vratoM ko zikSAvrata kahanA isa bAta kA saMketa hai ki zikSA kA mUla lakSya bhoga se tyAga kI ora bar3hate hue apane sva ko sarva meM vilIna kara denA hai / Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina zikSA : svarUpa aura paddhati : DaoN0 narendra bhAnAvata isa uddezya kI prApti ke lie dainika kAryakramoM meM chaH Avazyaka kArya sampanna karane para bala diyA gayA hai / inheM Avazyaka kahA gayA hai / ye haiM - sAmAyika, caturviMzatistava vandanA, pratikramaNa, kAyotsarga aura pratyAkhyAna / sAmAyika kA mukhya lakSya Atma-cintana, Atma-nirIkSaNa hai / binA ahaMkA visarjana kie Atma-cintana kI ora pravRtti nahIM hotI / ataH ahaM ko gAlane ke liye, jo AtmavijetA bana cuke haiM aise 24 tIrthaMkaroM ke guNa-kIrtana stavana aura paMca parameSThI arthAt arihaMta, siddha, AcArya, upAdhyAya aura sAdhu kI vandanA karane kA vidhAna kiyA gayA hai| "pratikramaNa " meM asAvadhAnIvaza hue doSoM kA prAyazcita kara unase bacane kA saMkalpa kiyA jAtA hai / "kAyotsarga" meM dehAtIta hone kA abhyAsa kiyA jAtA hai / aura "pratyAkhyAna" meM sampUrNa doSoM ke parityAga kA saMkalpa liyA jAtA hai / 62 zramaNoM ko " uttarAdhyayana" sUtra ke 26 veM adhyayana kI 18vIM gAthA meM nirdeza diyA gayA hai ki dina ke prathama prahara meM svAdhyAya, dUsare meM dhyAna arthAt artha kA cintana, tIsare meM bhikSAcaraNa aura cauthe 'punaH svAdhyAya kiyA jAya paDhamaM porisi sajjhAyaM, vIyaM jhANaM jhiyAyaI / taiyAe bhikkhAcariyaM puNo, cautthI sajjhAyaM // isI prakAra rAtri ke prathama pahara meM svAdhyAya, dUsare meM dhyAna, tIsare meM nidrA aura cauthe meM punaH svAdhyAya karane kA vidhAna hai / isase spaSTa hai ki dina-rAta ke ATha paharoM meM cAra pahara kevala svAdhyAya ke liye niyata kiye gaye haiM / vidhipUrvaka ta kI ArAdhanA karane ke liye ATha AcAra batAye gaye haiM 1. jisa zAstra kA jo kAla ho, usako usI samaya par3hanA kAlAcAra hai / 2. vinayapUrvaka guru kI vandanA kara par3hanA vinayAcAra hai / 3. zAstra evaM jJAnadAtA ke prati bahumAna honA bahumAna AcAra hai / 4. tapa, Ayambila Adi karake par3hanA upadhAna AcAra hai / 5. par3hAne vAle guru ke nAma ko nahIM chipAnA anivAcAra haiM / 6. zabdoM hrasva-dIrgha kA zuddha uccAraNa karanA vyaMjanAcAra hai / 7. samyak artha kI vicAraNA arthAcAra hai / 8. sUtra aura artha donoM ko zuddha par3hanA aura samajhanA tadubhayAcAra hai / zikSaka kA svarUpa zikSaka ko guru kahA gayA hai| AcArya aura upAdhyAya pramukha guru haiM / AcArya kA mukhya kArya vAcanA denA aura AcAra kA pAlana karanA - karavAnA hai / upAdhyAya kA mukhya kArya jJAnadAna denA hai / jo adhyayana ke sva ke nikaTa le jAye, vaha upAdhyAya hai / sAmAnya laukika zikSA paddhati meM bhI AcArya aura upAdhyAya pada samAhata haiM / jaina zAstrakAroM ne AcArya aura upAdhyAya ko vizeSa pUjanIya sthAna dekara unheM paMca parameSThI mahAmantra meM pratiSThita kiyA hai| AcArya ke liye "Avazyaka sUtra" meM kahA gayA hai ki ve pA~ca indriyoM ke viSaya ko rokane vAle, nava vAr3a sahita brahmacarya ke dhAraka, krodha, mAna, mAyA, lobha, kaSAyoM ke nivAraka, paMca mahAvratoM se yukta, paMcavidha AcAra - jJAnAcAra, darzanAcAra, cAri Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa 4 : dharma, darzana evaM adhyAtma-cintana trAcAra, tapAcAra, vIryAcAra kA pAlana karane meM samartha, pA~ca samitiyoM aura tIna guptiyoM se yukta hote haiM / AcArya hemacandra ne guru ke lakSaNa batAte hue kahA hai mahAvratAdharA dhIrA, bhaikSyamAtropajIvinaH / sAmAyikasthA, dharmopadezakA guravo matAH / - yogazAstra 2 / 8 arthAt mahAvratadhArI, dhairyavAna, zuddha bhikSAmAtra se jIvana-nirvAha karane vAle, samatAbhAva meM sthira rahane vAle, dharmopadezaka mahAtmA guru mAne gaye haiM / jIvana-nirmANakArI zikSA meM Age bar3hane ke liye kauna yogya-ayogya hai, carcA kI gaI hai / bhagavAn mahAvIra ne uttarAdhyayana sUtra ke 11 veM adhyayana meM carcA karate hue kahA hai : aha aTThahi ThANehiM, sikkhAsIle tti vuccai | ahassire sayA daMte, Na ya mammamudAhare // 4 // NAsIle Na visIle NaM siyA ailolue / akohaNe saccarae, sikkhAsIle tti vuccaI ||5|| zikSArthI kI pAtratA isakI zAstroM meM bar3I zikSArthI kI pAtratA kI arthAt ina ATha kAraNoM se vyakti zikSA grahaNa karane ke yogya kahalAtA hai / 1. jo adhika ha~sane vAlA na ho, 2. sadA indriya damana karatA ho, 3. kisI kA marma prakAzana na karatA ho, 4. akhaNDita zIla vAlA ho, 5. ati lolupa na ho, 6. zreSTha AcAra vAlA ho, 7. krodhI na ho aura 8. satya meM rata ho / uttarAdhyayana sUtra ke 11veM adhyayana kI 12vIM gAthA meM kahA gayA hai ki suzikSita vyakti skhalanA hone para bhI kisI para doSAropaNa nahIM karatA aura na kabhI mitroM para krodha karatA hai / yahA~ taka ki apriya ke lie bhI hitakArI bAta karatA hai / zikSArthI kA vinIta aura anuzAsanabaddha honA Avazyaka mAnA gayA hai / " dhammassa viNao mUlaM" ( dazakAlika / 2 / 2) arthAt vinaya ko dharma kA mUla kahA gayA hai / 'dazavaikAlika sUtra' ke haveM adhyayana meM kahA hai vivattI aviNIyassa, saMpattI jasseyaM duhao nAyaM, sikkhaM se arthAt avinIta ko vipatti prApta hotI hai aura suvinIta ko saMpatti / jisane ye donoM bAteM jAna lI haiM, vahIM zikSA prApta kara sakatA hai| isI adhyAya meM kahA gayA hai ki jo AcArya aura upAdhyAya kI sevA-zuzrUSA tathA unakI AjJA kA pAlana karatA hai, usakI zikSA usI prakAra bar3hatI hai jaisese sIMcA huA vRkSa - -jala viNiyassa ya / abhigacchai // je Ayariya uvajjhAyANaM, sussUsAvayaNaMkarA / sisikkhA pavaMti, jalasittA iva pAyavA // - / 12 guru kI AjJA na mAnane vAlA, guru ke samIpa rahakara bhI unakI zuzrUSA nahIM karane vAlA, unake pratikUla kArya karane vAlA tathA tattvajJAnarahita aviveko avinIta kahA gayA hai| uttarAdhyayana sUtra 1-3 / / Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina zikSA : svarUpa aura paddhati : DaoN0 narendra bhAnAvata ___ jo vidyAvAna hote bhI abhimAnI hai, ajitendriya hai, bAra-bAra asambaddha bhASaNa karatA hai vaha abahuzru ta hai / uttarAdhyayana 11/2 / aise zikSArthI ko zikSaNazAlA se bahirgamita karane kA vidhAna hai| "uttarAdhyayana sUtra" meM aise zikSArthI kI bhartsanA karate hue use sar3e kAnoM vAlI kutiyA se upamita kiyA gayA hai / aura kahA hai ki -jaise sar3e kAnoM vAlI kutiyA saba jagaha se nikAlI jAtI hai, usI taraha duSTa svabhAva vAlA, gurujanoM ke viruddha AcaraNa karane vAlA vAcAla vyakti saMgha athavA samAja se nikAlA jAtA hai / aisA samajha kara apanA hita cAhane vAlA apanI AtmA ko vinaya meM sthApita kareviNae Thavijja appANaM, icchaMto hiymppnno| -uttarAdhyayana sUtra 1/6 zAstroM meM vinaya kA artha sAmAnya ziSTAcAra yA namratA taka hI sImita nahIM hai apitu vaha bhItarI anuzAsana, Atmanigraha aura saMyama ke rUpa meM pratipAdita hai| jisakA mana asthira aura caMcala hai vaha vinayabhAva ko nahIM dhAraNa kara sakatA hai / mana kI asthiratA aura caMcalatA, bhogavRtti aura Asakti kA pariNAma hai / aisA vyakti na apane zAsana meM rahatA hai aura na kisI anya ke / "AcArAMga sUtra" meM aise vyakti ko aneka citta vAlA batAyA hai aura kahA hai ki vaha apanI aparimita icchAoM kI pUrti ke liye dUsare prANiyoM kA vadha karatA hai / unako zArIrika aura mAnasika kaSTa pahu~cAtA hai / padArthoM kA saMcaya karatA hai aura janapada ke vadha ke lie sakriya banatA hai / nizcaya hI aisI mAnasikatA meM jIne vAlA saccI zikSA grahaNa nahIM kara sakatA / "sthAnAMga sUtra" ke cauthe sthAna meM kahA hai-- cattAri avAyaNijjA paNNattA taM jahA aviNIe, vigaipaDibaddha aNuvasamie NauDemAi // 326 // __ arthAt cAra vyakti zikSA grahaNa ke ayogya kahe gaye haiM-avinIta, svAdendriya meM gRddha, anupazAMta arthAt ati krodhI aura kapaTI / saccI zikSAprApti jJAna, darzana cAritra aura tapa meM paraspara jur3Ava hai| yaha jur3Ava mAtra adhyayana se saMbhava nahIM para isake liye svAdhyAya kI prakriyA se gujaranA hogA / bhagavAna mahAvIra ne ahaMkAra, krodha, pramAda, roga aura Alasya ko zikSA-prApti meM bAdhaka mAnA hai aha paMcahi ThANehi, jehiM, sikkhA na labbhaI / thammA kohA, pamAeNa, rogeNAlassaeNa ya / / --uttarA0 11/3 zikSArthI ke liye apramattatA aura jAgarUkatA anivArya hai| isake abhAva meM vyakti AMtarikatA se jur3a nahIM pAtA aura vivAda va mUrchA meM grasta banA rahatA hai / Atma-jAgaraNA dvArA hI isa mUrchA ko tor3A jA sakatA hai| bhagavAna mahAvIra ne jayaNA arthAt viveka ko isakA sAdhana batAyA hai| saMkSepa meM jaina zikSA kA artha hai-apane AMtarika vIratva se jur3anA, cetanA ke stara ko UrdhvamukhI banAnA aura prANimAtra ke prati maitrI sambandha sthApita karanA / patA-sI-235 e, tilaka nagara, jayapura 4