Book Title: Jain Samt Vyapti Author(s): Dalsukh Malvania Publisher: Z_Vijyanandsuri_Swargarohan_Shatabdi_Granth_012023.pdf Catalog link: https://jainqq.org/explore/210887/1 JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLYPage #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina saMmata vyApti - dalasukha mAlavaNiyA jainoM ke mata se tarka svataMtra pramANa hai aura usakA viSaya vyApti hai| anya darzana meM tarka ko svataMtra pramANa mAnA nahIM gayA kevala jaina darzana meM hI tarka ko svataMtra pramANa mAnA gayA hai| tarka ko svataMtra pramANa kyoM mAnA jAya isa kI vizeSa carcA jainoM ke dArzanika granthoM meM kI gaI hai / vyApti ke viSaya meM jaina mAnyatA kyA hai usI kA vivaraNa yahAM prastuta hai / prathama yaha jAneM ki vyApti kyA hai? padArthoM ke traikAlika saMbaMdha ko vyApti mAnA gayA hai| AcArya vidyAnaMda ne tarka ke pramANyarka carcA ke prasaMga meM kahA hai sambandhaM vyAptite'rthAnAM vinizcitya prvrtte| yena tarkaH sa saMvAdAt pramANaM tatra gamyate // 4 // tattvArthazlokavArtika 1.13 / / prastuta prasaMga meM sarvaprathama bauddhoM kI yaha zaMkA ki saMbaMdha to vastusat nahIM, vaha to kAlpanika hai to vaha tarka pramANa kA viSaya kaise hogA? isakA nirAkaraNa kiyA gayA, hama jAnate haiM ki dharmakIrti ne saMbaMdha parIkSA nAmaka grantha likhA hai| usameM unhoMne saMbaMdha kA nirAkaraNa kiyA hai| ataeva yaha jarUrI thA ki saMbaMdha bhI vastusat hai--isakI sthApanA kI jaay| ataeva jaba jainoM ne saMbaMdha ko tarka kA viSaya mAnA to yaha Avazyaka thA ki ve saMbaMdha kI sthApanA kreN| maiM yahAM bauddha aura jainoM kI usa carcA kA pUrA vivaraNa denA Avazyaka nahIM samajhatA hUM / jijJAsu usa carcA ko anyatra dekha leN| yahAM to AcArya vidyAnanda ne bauddhoM kI hI padArtha yA vastusat jaina saMmata vyApti Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAramArthika vastusat kI jo vyAkhyA kI hai usI kA Azraya lekara uttara diyA hai ki saMbaMdha bhI arthakriyAkArI hai ataeva pAramArthika vastusat hai| aura usakA pratibhAsa tarka karatA hai ataeva vaha arthapratibhAsita hai sambandho vastu snnrthkriyaakaaritvyogtH| sveSTArthatattvavattatra cintA syAdarthabhAsinI // 85 // tattvArthazlo. 1.13 saMbaMdha kaunasI artha kriyA karatA hai? usake uttara meM kahA hai ki saMbaMdha jJAna jo hotA hai vahI saMbaMdha kI artha kriyA hai yeyaM saMbandhitArthAnAM sNbndhvshvrtinii| saivaSTArthakriyA tajJaiH saMbandhasya svadhIrapi // 86 // tatvArthazlo. 1.13 sati saMbandho'rthAnAM sabandhitA bhavati nAsatIti tadanvaya vyatirekAnuvidhAyinI yA pratItA saivArthakriyA tasya tadvidbhirabhimatA yathA nIlAnvayavyatikAnuvidhAyinI kvacinnIlatA nIlasyArthakriyA tasyAstatsAdhyatvAt / saMbandha jJAnaM ca saMbandhasyArthakriyA nIlasya nIlarAnavat / taduktaM-matyA tAvadiyamarthakriyA yaduta svaviSaya vijJAnotpAda naM nAmeti / tattvArthazlo. pR. 184-5 tarka kA viSaya jo saMbaMdha yA pratibandha hai vahI vyApti hai, avinAbhAva hai--yA yoM kaheM ki anyathAnuptyAtti kAlatrayIvartino: sAdhyasAdhanayorgamyagamakayo: sambandho'vinAbhAvo vyAptirityarthaH / ratnAkarAvatArikA 3.7 hetu ke kSasattvAdi tIna rUpa aura pAMca rUpa kramaza: bauddha aura naiyAyikoM ne mAne kintu jainoM ne kahA ki anyathAnupapantirUpa eka hI lakSaNa hetu kA ho sakatA hai ataeva anyathAnupapatti yA avinAbhAva hI vyApti hai| jainoM ke isa mantavya kA mUlAdhAra dharmakIrti kA yaha mata hai kintu saMzodhana ke sAtha kAryakAraNa bhAvAdvA svabhAvAdvA niyAmakAn / avinAbhAvaniyamo'darzanAn na darzanAt // 33 // 86 zrI vijayAnaMda sUri svargArohaNa zatAbdI graMtha Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avazyaM bhAvaniyama: ka: parasyA'nyathA paraiH / arthAntaranimitte vA dharme vAsasi rAgavat // 34 // pramANavArtika svArthAnumAna-pariccheda pakSadharmastadaMzena vyApto hetusvidhaiva saH / avinAbhAvaniyamAn hetvAbhAsAstato' pare // 3 // jainoM kA saMzodhana yaha hai ki tAdAtmya aura tadutpatti ye do hI avinAbhAva ke niyAmaka nahIM / binA tAdAtmya-tadutpatti ke bhI sahabhAvI aura kramabhAvI padArthoM meM avinAbhAva ho sakatA anumAna prayoga meM bhI jainoM kA yaha Agraha nahIM hai ki dRSTAnta ke AdhAra para vyApti kA kathana kiyA jAya / isa viSaya meM carcA karate hue jainoM ne vyApti ke do prakAroM kI carcA kI hai--antarvyApti aura bahirvyApti / antarvyApti vaha hai jo prastuta sAdhya aura sAdhanagata hai| aura bahirvyApti vaha hai jo prastuta sAdhya aura sAdhana ke atirikta padArthoM meM bhI dekhI jAtI hai| yadi antarvyApti siddha hai to bahirvyApti kA ullekha dRSTAnta dvArA Avazyaka nahIM / antarvyApti aura bahirvyApti kA bheda karane ke pIche yaha bhI dhAraNA rahI hai ki kabhI-kabhI anvaya dRSTAnta ke na hone para bhI vyApti hotI hai aura vaha hai antarvyApti / asAdhAraNa dharma ko lekara sAdhya jaba siddha karanA hotA hai taba anvaya dRSTAnta kA milanA saMbhava nahIM hotaa| phira bhI asAdhAraNa dharma ke bala para sAdhya kI siddhi ho sakatI hai-isa mAnyatA ke AdhAra para antarvyApti kA sAmarthya svIkRta huA hai| AcArya hemacandra ne vyApti kA jo lakSaNa diyA hai vaha hai vyApti vyApakasya vyApye sati bhAva eva, vyApyasya vA tatraiva bhAvaH / pramANamImAMsA 1.2.6 AcArya hemacandra kI yaha vyAkhyA AcArya dharmakIrti ke hetubindu kI arcaraTIkA se liyA gayA hai| isake vizeSa vivaraNa ke lie pramANa mImAMsA ke paMDita zrI sukhalAlajI kRta bhASA TippaNa ko dekhanA cAhie- pR.75-80 / TippaNI 1-aSTazatI aura aSTasahastrI pR.-74, jaina saMmata vyApti Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTasa. vivaraNa pR.73/1 tatvArtha zloka vArtika 1.13.94-119 / parIkSAmukha 3.11-13 / prameya kamalamArtaMDa pRSTha- 3.353 pramANanaya tattvAloka 3.7.8 ratnAkarAvatArikA TIkA ke sAtha / 2-saMbodhi varSa aMka 1 tathA isa carcA ke vistAra se nirupaNa tatvArtha zloka vArtika meM 1.13.84-119 meM dekheN| 3-yaha grantha svataMtra rUpa se abhI prakAzita nahIM hai / kintu vaha karIba pUrA kA pUrA jaina granthoM meM uddhRta karake usakA nirAkaraNa kiyA gayA hai- dekheM- prameya kamala mArtaNDa pR. 504-520 / syAdvAda ratnAkara 814-817 / 4-dekheM TippaNI nN.3| 5-nyAyAvatAra kA. 22 / / tattvArthazlokavArtika 1.13.121, 1.13.178, 1.13.123-185, 1.13.186- 193 / ratnAkarAvArikA 3.11-13 / 6-prameyakamalamArtaNDa 3.16.18 / ratnAkarAvatArikA 3.71-76 / pramANamImAMsA 1.2.10 / 7-nyAyAvatAra 20 / tattvArtha zloka vArtika 1.13. 161-174 / prameya kamalamArtaNDa 3.37-43 / ratnAkarAvatArikA 3.33-39 / 84 zrI vijayAnaMda sUri svargArohaNa zatAbdI graMtha