Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina sAhityanAM pado viSe vicAraNuM prA. caMdrakAnta mahetA, ema. e., elaela. bI., pIeca. DI. madhyakAlIna gujarAtI sAhityamAM vizeSa vyApaka, vizeSa lokagamya ane lokapriya, ane vizeSa samRddha prakAra padano hato. bIjA prakAromAM AmajanatA moTe bhAge zrotAnuM kAma karatI. paraMtu, A prakAra ja evo hato, ke je AmajanatA, mukhapATha karIne, hoMze hoMze, dinapratidina gAIne, AnaMda mANI zake. A prakAra e jaina, jainetara--bannee vikasAvyo che. A prakAranI lokapriyatA eTalI badhI hatI, ke prabaMdhalekhako prabaMdhomAM, AkhyAnakAro AkhyAnamAM, rAsAlekhako rAsAmAM, ne vArtAkAro vArtAmAM eno chUTathI upayoga karatA. Ama padanuM svataMtra sthAna to hatuM ja, paraMtu anya prakArI joDe paNa e prakAra saMkaLAyelo hato. pada e Urmijanya kAvyaprakAra che. ethI padane ApaNI arvAcIna kAvyasattA ApavI hoya to, ApaNe ene UrmikAvya (Lyrics) kahI zakIe. A prakAramAM Urmi jeTale aMze prabaLa, kAvyocita, teTale aMze kAvyanI uttamatA. je UrminuM padamAM nirUpaNa thAya che te Urmi be prakAranI che eka bhaktinI ne bIjI upadezAtmaka, upadezAtmaka UrmimAM pado bahudhA zAktarasanAM hoya che ane e prakAra jaina sAhityamAM sArA pramANamAM khIlyo che. jaina sAhityanAM padamAM ApaNane je Urmi dRSTie paDe che te kAM to kathanAtmaka yA to varNanAtmaka svarUpamAM vyakta thaI che. madhyakAlIna sAhityanI eka vizeSatA e hatI ke sAhitya ane jIvana paraspara susaMkalita hatAM. jIvananI jarUriyAtamAMthI ja sAhityano Ugama thato. AthI sAhityanuM AkhuM mALakhuM ja jIvana joDe saMkaLAyeluM rahetuM. AthI madhyakAlIna kavi sAmAnya mAnavI mATe ja kAvya racato, sAmAnya janane mATe ja potAnI Urmine vyakta karato ane ethI sAhitya sarvajanasulabha ane sarva jananuM banI jatuM. e samayano kavisAmAnya janathI bhinna evI bhASAmAM bolato ke kAvya racato nahi. kAvyano racayitA ane bhAvaka bane eka ja prakAranI dainaMdina vaparAtI bhASAthI saMkaLAyelA hatA. kavi sAmAnya jIvanamAMthI ja potAnAM vakatavya mATe upamAno ne daSTAnto zodhato; lokajIvana ja enuM preraNAsthAna hatuM; jemake samayasundara emanAM nIcenA padamAM lokajIvananuM ja rUpaka Ape che. dhobIDAM tuM dhoje mananuM dhotIyuM re, rakhe rAkhato mela lagAra re. eNe re mele jaga melo karyo che, - viNa dhoyuM na rAkhe lagAra re. amadama Aje je zIla re, tihAM pakhALe Atama cIra re. tapavaje tapa taDake karI re, jALavaje navabala vAya re.
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya vijyavallabhasUri smAraka graMtha chAMTA urADe pApa aDhAranA re, ema ujaLuM hoMze tatkALa re, AloyaNa sAbuDo sudho kare re, rakhe Ave mAyA zevALa re. ahIM dhobInuM rUpaka sarvajanagamya che eTaluM ja nahi, paNa saraLa zabdomAM, spaSTatAthI, rUpakane kavie eka pachI eka dhobInAM jIvananAM citro ApIne samajAvyuM che. A uparAMta, mAnavanAM nityakarmane paNa padamAM gUMthI te dvArA dharmopadeza karavAnI, ke mAnavane enAM kartavyanuM maraNa karAvavAnI rIti paNa padamAM daSTie paDe che. vAcaka jazavijayajInuM nIcenuM stavana- dAtaNa karatAM bhAviyejI, prabhuguNa jalamukha zuddha ula utArI pramattatAjI, ho mukha nirmaLa buddha jatanAe snAna karIejI, kADho mela mizyAya dIvo karatAM ciMtavojI, jJAnadIpaka suprakAza nayaciMtA ghI pUrIyuMcha, tattvapAtra suvizALa rojanA atyaMta agatyanAM evAM kAryo kavie ahIM potAnuM vaktavya zrotAonA hRdayamAM sosa Utare mATe AlekhyAM che. Ama padanuM sAhitya jIvana jeDe ghaniSTha rIte saMkaLAyeluM hatuM. sAmAnya rIte jainasAhityanAM pada sivAyanA bIjA prakAromAM, jainetara sAhityanI ke dharmanI asara javalle ja daSTie paDe che, paraMtu, jainapadonI eka vilakSaNatA e che ke, emAM jainetara premalakSaNA bhaktinI asara spaSTapaNe dRSTie paDe che. vairAgyapradhAna jainadharmamAM premalakSaNA bhaktine sthAna na hoya, paNa jainakavio padanA prakAramAM premalakSaNA bhaktinI paribhASAmAM ja potAnI Urmine vyakta kare che. zRMgAranI paribhASAno upayoga, jaina kavione paNa jainetara kavio jeTalo ja sugama hato, ane e vAhana dvArA paNa potAnI umio atyaMta AsAnIthI vyakta karatA. Izvarane priyatama mAnIne enI upAsanA karAI hoya evuM kavi AnaMdaghanajInuM nIcenuM pada juo: mune mAro nA ho liyo ma La vA no koDa mIThAbolA managamatA mAhacha viNa tanamana thAe moDa kAMI DhoLiyo khATa pacheDI taLAI bhAve na rezama soDa aba saba mAre bhalAre bhalerA, mAre AnaMdaghana ziramoDa (jemakAvyadohana, pR. 47) bIjA eka padamAM eo kahe che: nirAdhAra kema mUkI, zyAma mane nirAdhAra kema mUkI koI nahi huM koNa zuM boluM, sahu AlaMbana TUMkI prANanAtha tume dUra padhAryA, mUkI neha nirAzI jaNajaNanA nitya pratiguNa gAtAM, janamAro kima jozI (jainakAvyadohana, pR. 47).
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina sAhityanAM pado viSe vicAraNA ahIM Izvarane mATe zyAma', ' prANanAtha ' vagere saMbodhano, spaSTa rIte, gopI ja kRSNane saMbodhatI hoya, ane potAnI virahavedanA Ardra zabdomAM vyakta karatI hoya ema lAge che. AnaMdadhanajInuM nIcenuM pada to ethI paNa vadhAre AgaLa vadhIne, jANe dayArAma ke narasiMhe ja lakhyuM hoya, evI utkaTa zRMgAranI pirabhASAmAM potAnA bhAvo vyakta kare che. athavA piyAbIna sudhasmudha buMdI ho viraha bhujaMga nizA same, merI sejaDI bUMdI ho. nizadina jouM tArI vATaDI mere Avo re DholA. mITho lAge kaMtaDo ne khAro lAge loka kaMtavihuNI goThaDI, te raNamAMhe poka. jANItA kavi yazovijayajI paNa emanA padomAM gopIbhAvane maLato priyatama-priyatamAno bhAva nirUpe che. emanA eka pa6mAM eo kahe cheH piyu piyu karI tumane japuM re huM cAtaka tume meha ( caityavaMdana covIzI ) A paMkti mIrAMnI AvI ja upamAvalionI sahaja rIte ApaNane yAda Ape che. A paribhASA e jainapada sAhityanI eka vizeSatA gaNI zakAya. jaina rAsAo, kathAo tathA prabaMdhomAM zRMgAra Ave che, paNa e zRMgAranuM e prakAromAM svataMtra sthAna che. bhaktinI bhAvanAne vyakta karavAnI paribhASA yA to rUpaka tarIke nahi. jaino mukhyatve vANijyapradhAna koma hoI vANijyanI paribhASA ke vANijya jagatamAMthI lIdhelAM rUpako paNa jainapadomAM svAbhAvika rIte maLe che. ApaNA vANijyapradhAna mulakane evAM rUpako vizeSa rUce ane grAhya bane e svAbhAvika che. AnaMdadhanajInA nIcenA padamAM jiMdagI TUMkI che ane jIvanamAM ApaNe je sAdhavAnuM che te dhaNuM che, e hakIkata vepAranI paribhASAmAM samajAvatAM eo kahe cheH je mUlaDo thoDo bhAI vyAjaDo ghaNo re, kema karI dIdho re jAya. talapada pUMcha meM ApI sadhaLI re, toya vyAja pUruM nahi thAya. vyApAra bhAgo jalavaTa thalavaTe re, dhIre nahi nizAnI mAya. vyAja khoDAvI koI khaMdA parave, to mUla AkhuM sama khAya. hATaDuM mAruM rUDAM mANekacokamAM re, sArjaniyAnuM manaDuM manAya. AnaMdadhana prabhu zeThe ziromaNi 3, mahuDI jhAlane ? Aya.
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya vijayavallabhasUri smAraka graMtha AmAM kavinuM vaktavya vizadArtha che ane rUpakanI pasaMdagI paNa yogya rIte thaI che. narasiMha mahetAnuM ame to vahevAriyA rAmanAmanA re, vepArI Ave che badhA gAmagAmanA re. e padanuM A pada vAMcatAM smaraNa thAya che. banne kAvyamAM vepArInI sRSTimAMthI ja rUpakanI pasaMdagI karI che. A bannemAM samAnatA lAge tenuM kAraNa e ke banne padonuM preraNAsthAna eka ja hatuM. banne janatAne dRSTi samakSa rAkhIne, temane potAnuM vakatavya zI rIte sugrAhya bane, e daSTie lakhAyAM che. jainapadono bIjo eka viziSTa prakAra "sajajAya"no che. sajajAya' zabda svAdhyAyaparathI Avyo che. roja prAtaHkALe ke prabhAte, potAnA adhyayana mATe bhaktajano potAne je sajajAyo mukhapATha hoya te bolI jatA. A rIte sarjAyo mukhapATha thatI ane maMdiromAM paNa gavAtI. sajajAyono mukhya hetu lokone dharmamArge doravAno hato. dharmamArge lokone be rIte dorI zakAya : kAM to sIdhesIdho upadeza ApIne, athavA to dRSTAnta dvArA -- vArtA kahIne - parokSa upadeza ApIne. sajajAyamAM A banne prakAro dRSTie khaDe che. kathApradhAna sajajAyomAM koI tyAgI puruSanuM ke muninuM jIvanavRttAMta saMkSepamAM AvatuM. jemake IlAcIputranI sajjAya nAma IlAputra jANIe, dhanadatta zeThano putra naTavI dekhIne moThIyo, je rAkhe ghara sUtra karama na chUTe re prANiyA - Teka. nijakULa chAMDI re naTa thayo, nANuM zarama lagAra - karama IkapUra Avyo re nAcavA, UMco vAMsa vizeSa tihAM rAya jovA re AvIyo, maLiyA loka aneka - karama doya paNa paherI re pAvaDI, vAMsa caDhyo gajagela nirAdhAra upara nAcato khele navanavA khela -- karama Dhola vajADe re naTavI, gaye kinnara sAda, pAyatala ghugharA re ghamadhame, gAje aMbara nAda-karama tihAM rAya cittameM ciMtave, lubdho naTavInI sAtha je naTa paDe re nAcato, to naTavI muja hAtha - karama dhana na Ape re bhUpati, naTa jANe re bhUpa vAta huM dhanavaMchuM re rAyano, ne rAya vache muja ghAta. - karama tavatihAM munivara pekhiyA, dhanadhana sAdhu nirAga dhik dhika vikhIyA re jIvare, ema te pAmyo vairAga. -- karama thALa bharI zuddha modaka, padamaNI UbhelAM bahAra lo lo ke che letA nathI, dhanadhana muni avatAra - karama saMvara bhAve re kevaLI, thayo muni karma khamAya kevaLa mahimA re sUra kaLe, labdhivije guNa gAya - karama (sajajAyamALA)
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina sAhityanAM pado viSe vicAraNA A kathAmAM koI paNa jAtanA upacAra vinA sIdhuM kathana ja che. emAM kathAne ucita varatuM che. jarA paNa A gayA vinA labdhiviyajIe kathA kahI che. IlAcIputrane vairAga e madhyabindu che. ahIM kathAno dRSTAnta tarIke upayoga thayo che. AmAM Urmi nathI-sIdhuM kathana che. muni vakhatasara AvI pahoMcyA ane pelAne rAjA tarapha IrSA thavAne badale vairAga Avyo emAM vArtAnI kharI camatkRti rahelI che. AvI ghaNI kathAo sajajAyomAM kahevAI che. jemake "metAranImuninI sajAya', " araNikamuninI sajajAya', 'vayaramuninI sajajAya", "pazukamuninI sajajAya " vagere. sajAmAM kyAreka sIdho upadeza paNa Avato. kaDavAM phaLa che krodhanAM jJAnI ema bole. rIsataNuM rasa jANue, halAhala tole. krodha koDa pUravataNuM saMya phaLa thAya, krodha sahita tapa je kare, te to lekhe na thAya. ( vividha stavanAdi samuccaya grantha) athavA, daSTirAge nava lAgIe, vaLI jAgIe citte mAgIe zIkha jJAna taNI, have bhAMgIe nitya jJAnI guruvacana raLiyAmaNuM, kaTu tarasa lAge daSTirAge bhrama Upaje, vadhe jJAna guNa rAge. (padasajajAyamALA) bIjA jenapadanA prakAromAM 'cityavaMdana " ane "snAtrapUjA" che. A banne prakAro maMdiro joDe saMkaLAyelA che. cityano artha jainamaMdira evo thAya che. sAmAnya rIte bhakto devanAM darzana karatI vakhate je gIto ke stuti bolatAM te caityavaMdana kahevAya che. eTale svAbhAvika rIte emAM maMdirastha devanuM saMkIrtana AvatuM. khImAe caityavaMdanAmAM zatruMjaya tIrthamAhAmya gAyuM che. jemake : ArAdhuM sAmiNI zAradA, jima mati vaDI diI mati adA zrI zetraMja tIratha vaMdevi, caitrapravADi ceI sazi. pAlItANuI praNamuM pAza, jima manavAMchita pUraI Aza lalitAsUra vaMdu jinavIra, soI sAyara jima guhira gaMbhIra A padamAM AraMbha zirastAmujaba zAradAnI stutithI karyo che ane lAMbA kAvyamAM je pramANeno vidhi hoya che, tevo vidhi ahIM che. aMtamAM te kavi maMdirastha devanI ja prazasti kare che. kavi kahe che: eha svAmI tuma guNa jeTalA, maI kima bolaI tetalA, tuM guNa rayaNAyara hoI eha saMkSA nava jaNAI koI
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya vijayavallabhasUri smAraka graMtha A rIte caityavaMdana eTale, caityamAM vaMdana karatI vakhate gavAtAM pado, A prakAramAM kavacit sthaLamAhAtmya paNa AvatuM. mULA nAmanAM kavie enAM caityavandanamAM badhA devanI vaMdanA karIne aMte kahyuM che keH kalasa channue jinavara channue jinavara sAsaya ardhI Urdhva te loka tIae jANuM e asAsaya jaina parimA, te sarve vakhANyuM e gaccha vidhipakSa pUjya paragaTa, zrI dharmamUrti sariMduM e vAcaka mUlA kahe bhaNutAM traddhi, vRddhi ANaMduM e 4 ahIM kAvyanA zIrSakamAM je kaLaza che, te snAnapUjAmAM je kaLaza Ave che te nahi, paNa 'kaLaza' e DhALanuM ke kAvyamAM vaparAtI dezInuM nAma hatuM te che. jyAre snAtrapUjAnA gItane je kaLaza nAma ApavAmAM Ave che. te snAtrapUjAmAM vaparAtA kaLazane laI ne hovuM joie. caityavaMdana jevo ja maMdiranI joDe saMkaLAyelo ane maMdiranI jarUriyAtamAMthI udbhavelo padaprakAra e ' snAtrapUjA' vA 'kaLaza'no che. devane snAna karAvatI vakhate ane puSpa caDhAvatI vakhate 'snAtraprajA' ke 'kaLaza'nAM pado gavAtAM. A padomAM snAnano spaSTa ullekha Avato. pavitra udaka leI aMga pakhALI, vividha vastra nava ciramALA kusumAMjali mahelo Adi jiguMdA, torA caraNukamaLa seve cosa. jiNuMdA X sarasa sevaMtari mAlatImAlA, guNa gAve mi kaviya devAlA, RSabha ajita saMbhava guNa gAuM, anaMta covIzI jinanI oLaga pAuM, mahelo vIrajidA, kusumAMjali torA caraNakamaLa seve cosaTha IdA --kusumAMjali ahIM prathama paMktimAM aMgaprakSAlanano ane dvitIya paktimAM kusumArpaNano ullekha Ave che. bIjA eka snAtrapUjAnAM padamAM kahyuM cheH nirmaLa jaLa kaLaze navaDAve vastra amulakha aMga dharAve kusumAMjali melo Adi jiNuMdA siddha svarUpI aMga puMkhALI AtamanirmaLa dUI sukumAli --kusumAMjali
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ 47 jaina sAhityanAM pado viSe vicAraNA 47 (AryA) macakuMda caMpamAlaI, kamalAI puphaphapaca vaNAI jaganAha havaNa samaye, devA kusumAMjali dItI. (vIravijaya snAtrapUja) AmAM paNa snAnano spaSTa ullekha che. kusumArpaNa vidhino paNa ullekha che. e vidhimAM vizeSataH to phUlonI nAmAvali AvatI. keTalAka jaina padaprakAro anya jainetara padaprakAronI joDe tadana maLatA Ave che ane bane prakAromAM bAhyadaSTie kazo bheda nathI hoto. bheda mAtra, je devanI stuti hoya tenAM nAmano hoya che. bAkI anya rIte eTalI badhI jaina ane jainetara padaprakAramAM ApaNane samAnatA jaDe che ke je devonAM nAmanI adalabadala karIe to e prakAra jainasAhityano che ke jainetara sAhityano che te varatAya nahi. Avo prakAra AratIno che. AratInI vidhi jaina, vaiSNava, ziva, mAtA badhA maMdiromAM samAna hato eTaluM ja nahi, paNa badhe eka ja zirastA pramANe AratI utArAtI. eTale bane prakAranAM maMdironI jarUriyAta pUrI pADavA mATe AratIno padaprakAra udabhavyo. mahAvIrasvAmInI nIcenI AratI kAMIka viziSTa hovAthI ApI che. mahAvIra svAmInI AratI jayadeva jayadeva jayasukhanA svAmI prabhu (2) tujane vaMdana karIe (2) bhavabhavanA bhAmI - jayadeva jayadeva. siddhArathanA suta, trizalAnA jAyA prabhu (2) jazodAnA che kaMthajI, (2) tribhuvana jagarAyA - jayadeva jayadeva. bALapaNamAM Apa gayA ramavAne kAje - prabhu (2) devatAe dIdho paDachAyo (2) bIvarAvA kAje - jayadeva jayadeva. ekavAranuM rUpa lIdhuM che nAganuM prabhu (2) bIjIvAranuM rUpa (2) lIdhuM che bALakanuM - jayadeva jayadeva. bALaka bInA sahu pote nathI bIne prabhu (2) devatAnuM kAMI nava cAlyuM, (2) hArI jatA rahetA - jayadeva jayadeva. evA che bhagavAna, mahAvIra tame jANe prabhu (2) vaLe che sahu tene (2) name rAyarANe - jayadeva jayadeva. ahIM "jayadeva" "deva"nuM dhruva uccAraNa, eka paMktinA uttarArdhanuM ane bekI paMktinA pUrvArdhanuM be be vAra uccAraNa, e badhA jainetara tema ja jaina AratInA padanA bAhya svarUpanAM samAnatattvo che. ane mahAvIrane badale mAtra nAma badalIne kRSNane mATe paNa A AratI cAlI zake eTalI samAnatA che.
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya vijayavallabhasUri smAraka graMtha mahAvIranA jIvananA saMkSepamAM AlekhAyelA prasaMgone badale kRSNanA prasaMgo mUkI zakAya. A samAnatAnuM kAraNa upara jaNAvyuM tema AratI gAvAnI paddhati, tema ja AratI badhe sarakhI hatI, vidhi sarakho hato, te ja che. bIjI eka lAkSaNika AratI jaIe : apsarA karatI AratI jina Age hAM re jina Age re jina Age hAM re e to avicaLa sukhaDAM mAge, hAM re nAbhinaMdana pAsa-apsarA tA thaI nATaka nAcatI, pAya Thamake hAM re doya caraNe - jhAMjhara jhaLake. hAM re sovana ghugharI ghamake, hAM re letI phUdaDI bAI- apsarA tAla mRdaMga ne vAMsaLI Dapha veNA, hAMre rUDA gAvaMtI svara jhINA hAM re madhura surAsura nayaNAM, hAMre jetI mukhaDuM nihALa-apsarA AnI vizeSatA e che ke emAM devanA varNanane badale devanI AratI utAratI apsarAnuM varNana che. AratInA aMtabhAgamAM kavi sIdhuM ja jinavarane potAnI saghaLI Apatti haravAnI vinati kare che. sAmAnya rIte AratImAM mUtinuM varNana, stavana, ke enI prazarita ja hoya che. A rIte AratIno prakAra jaina tema ja jainetara sAhityamAM bAhya daSTie-vastu ane nirUpaNa banne daSTie--atyaMta samAna hato. A rIte jaina padasAhityamAM vaividhya ghaNuM che. emAM kathana, varNana, Urmi vagere ghaNAM tattvo AvatAM. A prakAra jainetara sAhityanI jema vizeSataH maMdiro joDe saMkaLAyelo hato, ane tethI ja A prakAra, jainetara padaprakAra jeTalo ja samRddha, potAnI AgavI vizeSatAvALo, chatAM bIjAM padothI sAva askRSTa nahi paNa saMkaLAyelo evo manohArI sAhitya prakAra che. ane madhyakAlIna pada sAhityanI aDhaLaka samRddhimAM, jainasAhityakArono phALo paNa cirasmaraNIya che, sAro tema ja mAtabara che e hakIkata dIvA jevI spaSTa che.