Book Title: Jain Sahitya me Kosh Parampara
Author(s): Vidyasagar Rai
Publisher: Z_Kesarimalji_Surana_Abhinandan_Granth_012044.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/210934/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya meM koza-paramparA 1] vidyAsAgararAva vyAkhyAtA mahAtmA gAMdhI rA0 u0mA0 vidyAlaya, jodhapura "vaktRtvaM ca kavitvaM ca vidvattAyAH phalaM viduH / zabdajJAnAhate tanna, dvayamapyupapadyate // " vidvAnoM kI vidvattA do rUpoM meM phalIbhUta hotI hai / vidvAn yA to apanI vANI dvArA logoM ko jJAna pradAna karate haiM, athavA apane saMcita jJAna ko sAhitya sRjana ke mAdhyama se prakaTa karate haiM / lekina ve donoM kArya zabdoM ke samyak jJAna ke binA sampanna nahIM ho sakate / ataH isa kArya ko sampanna karane ke lie vidvajjanoM ko koza kI AvazyakatA anubhava hotI hai / 'koza' zabda kA artha - 'koza' zabda kA artha bhaNDAra, Akara, khajAnA, saMgraha Adi hotA hai / zabdakoza se abhiprAya zabdoM ke aise saMgraha se hai, jisameM zabda unake artha, vyutpatti, prayoga Adi sabhI kucha nirdiSTa kiyA hotA hai| lagabhaga sabhI bhASAoM ke apane-apane koNa hote haiN| ina kozoM meM varNAdi krama se zabdoM kI pariciti, prakRti; vAkya vinyAsa, Adi kA vyavasthApana kiyA jAtA hai| koza bhI vyAkaraNa kI hI bhA~ti bhASAzAstra kA mahattvapUrNa bhAga hai | vyAkaraNa mAtra yaugika zabdoM ko siddha karatA hai, jabaki koza rUr3ha tathA yogarUr3ha zabdoM kA bhI vivecana karatA hai / koza : utpatti evaM paramparA -koza bhASA kA hI abhinna rUpa hai / isaliye kozoM kI utpatti bhI tabhI se mAnanI par3egI, jaba se bhASA kI utpatti huI / jisa prakAra bhASA kA prAcIna kAla meM maukhika rUpa thA, usI prakAra kozoM kA bhI maukhika rUpa hI rahA hogA / isa deza meM kozoM kI paramparA lagabhaga 2600 varSa pUrva se prApta hotI hai| bhAratIya paramparA prAcIna kAla meM maukhika rahI hai / isalie inakI utpatti ke sambandha meM koI sImA rekhA nahIM khIMcI jA sakatI, lekina koza pahale 'nighaNTuoM' ke rUpa meM pracalita the / yahI paramparA Age calakara jaina vAGmaya meM 'nAma-mAlA' ke nAma se pracalita rahI / nighaNTu koza vaidika granthoM ke viSaya se maryAdita haiN| lekina isake viparIta laukika koza anya saba laukika viSayoM ke nAma, avyaya, liMga, vacana Adi kA jJAna karAte hue zabdArtha jJAna karAne vAlA vyApaka bhaNDAra hai / nighaNTu ke bAda riktakAra 'vAska' ne viziSTa zabdoM kA saMgraha kiyA hai| tadanantara pANini ne 'aSTAdhyAyI' meM yaugika zabdoM kA saMgraha karake koza bhaNDAra meM abhivRddhi kI hai| pANini ke samaya taka sabhI koza grantha 'gadya' meM likhe gye| bAda meM laukika kozoM ko padyabaddha kiyA gayA / mukhya rUpa se koza do paddhatiyoM meM prApta hote haiM-- ekArthaka koza aura anekArthaka koza / jaina-paramparAnusAra sampUrNa jaina vAGmaya 'dvAdazAMgavANI meM nibaddha hai| inhIM meM 'koza' sAhitya bhI pAMca mahAvidyAoM meM se akSara vidyA meM sannihita hai| prArambha meM ekAdaza aMga caturdaza pUrvI ke bhASya pUrNiyA~ vRttiyA~ tathA vibhinna TIkA ko sAhitya kA kAma karatI rahIM / kAlAntara meM ye hI zabda kozoM meM nibaddha ho gayIM / zabda kozoM kI paramparA vadika kAla se hI prArambha ho jAtI hai / yAska ke nirukta se pahale bhI kaI niruktakAra ho cuke the / vaiyAkaraNoM ne hI saMskRta ko prAkRta bhASA meM badalane ke lie vacana vyavasthA kA Adeza diyaa| unhoMne -+ O . Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ....yogI kI kamAnImAtI saNA abhinandana rAya paMjAkhaDa.. hI prAkRta boliyoM ko prAkRta apabhraMza nAma diye / sAdhAraNa loka jIvana meM prAkRteM pratiSThita thiiN| isI kAraNa koza kI AvazyakatA anubhava nahIM huii| pAMcavIM chaThI zatI pUrva taka prAkRta meM zabda kozoM kI racanA nahIM huI thii| prAkRtoM ke rUr3ha hone para chaThI zatI meM apabhraza prakAza meM A gayI thii| jaina paramparA ke anusAra jaina Agama grantha bhagavAna mahAvIra ke 663 varSa meM sarvaprathama vallabhI meM devadhigaNI 'kSamAzramaNa' ne lipibaddha kiye| lagabhaga pAMcavI zatAbdI meM jainAgamoM ke li pibaddha hone taka koI zabda koza nahIM racA gayA, lekina sAhitya racanA kI dRSTi se saMskRta paramparA prAcIna rahI hai| prAcya vidyA vizArada 'valhara' ne sarvaprathama prAkRta zabdakoSoM kI vivariNikA banAyI thii|' jaina vAGmaya meM kozakAra evaM koza jaina vidvAnoM ne evaM muniyoM ne saMskRta, prAkRta tathA apabhraMza meM vividha kozoM kI racanA kI, jinakA saMkSipta ullekha eva sAmAnya paricaya nimna paMktiyoM meM diyA jA rahA hai (1) dhanapAla jaina : pAiyalacchInAmamAlA-yaha koza upalabdha prAkRta kozoM meM prathama hai| isake racanAkAra paM0 dhanapAla jaina the| ye gRhastha the| paM0 dhanapAla janma se brAhmaNa the| Apa dhArAdhIza mujarAja kI rAjyasabhA ke sAmAnya vidvadratna the| muMjarAja Apako sarasvatI kahA karate the| apane bhAI zobhana muni ke upadeza se jaina granthoM kA adhyayana kiyA, tadanantara jainatva aMgIkAra kiyA / Apane apanI choTI bahina 'sundarI' meM lie vi0 saM0 1026 meM isa koza kI racanA kii| pAiyalacchI nAmamAlA' koza meM 276 gAthAyeM haiM / isameM 268 zabdoM ke paryAyavAcI zabdoM kA saMkalana hai| dezI zabdoM kA isa grantha meM acchA abhidhAna huA hai| svayaM dhanapAla ne dezI zabdoM kA ullekha kiyaa| Aja bhI hamAre bolacAla ke zabda ina kozoM meM jyoM ke tyoM milate haiM / jaise-kupala (koMpala), mukkhA (mUrkha), khAiyA (khAI) Adi / isI prakAra saMskRta evaM anya bhASAoM ke zabda bhI draSTavya haiN| hemacandraviracita abhidhAnacintAmaNi meM bhI isakI prAmANikatA evaM mahattva pratipAdita kiyA gayA hai| zAGgadhara paddhati meM bhI dhanapAla ke koza viSayaka jJAna kA ullekha milatA hai| paM0 dhanapAla dvArA viracita anya grantha nimna haiM1. tilaka maMjarI, 2. thAvaka vidhi, 3. RSabhapaMcAzikA 4. mahAvIrastuti, 5. satyapuMDarIka maMDana 6. zobhanastuti TIkA (2) dhanaMjaya : dhanaMjayanAmamAlA-kavi dhanaMjaya ne 'dhanaMjayanAmamAlA' kI racanA kii| inake kAla kA nirdhAraNa bhI abhI nahIM ho pAyA hai / katipaya vidvAn inakA samaya nauvIM; koI dazavIM zatAbdI manAte haiN| Apa digambara jaina the| 'dvisaMdhAna mahAkAvya' ke antima padya kI TIkA ke anusAra dhanaMjaya ke pitA kA nAma vasudeva, mAtA kA nAma zrIdevI aura guru kA nAma dazaratha sUcita kiyA gayA hai / 5 3 - - -0 0 1. Zachariae in Die-Indischen Worterbucher in Buhler's Encyclopaedia 1897. 2. kaio aMdha aNaki vA kusalatti payANamatinA vaNNA / nAmAmmi jassa kama so teNesA niraiyA dezI / / 3. "poo vahaNaM sabarA ya kirAyA" 'pAiyalacchIya' 274 4. AcArya prabhAcandra aura vAdirAja (11vIM zatI) ne dhanaMjaya ke dvisaMdhAna mahAkAvya kA ullekha kiyA hai| sUkti muktAvalI meM rAjazekhara kRta dhanaMjaya kI prazasti sUkti kA ullekha hai| 5. mahAvIra jaina sabhA, khaMbhAta, zaka saMvat 1818 (mUla) Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya meM koza-paramparA 423 -.-.-.asti soko sve kika kirIi AvRddhi meM tIna tokimIma-pAca lAka...adhika bhI milate haiM / isa koza meM 1700 zabda haiN| Apane ina zlokoM kI racanA 'anuSTup chanda meM kI hai| isa koza meM eka zabda se zabdAntara karane kI vizeSa paddhati kA pratipAdana kiyA gayA hai| jaise---manuSya vAcaka zabda se Age 'pati' zabda jor3a dene se 'nRpavAcI' nAma banatA hai| 'vRkSa' vAcI ke Age 'cara' zabda jor3a dene se vAnaravAcI nAma banatA hai / isa prakAra ApakA prAkRta koza Ajakala ke lie atyanta upayogI siddha hotA hai / isa koza ke adhyayana se saralatA ke sAtha saMskRta kA zabda bhaNDAra bar3hatA hai| - ni bhanaMjaya ke kAvyagrantha nimna haiMjAtA hai| 2. rAghavapAMDavIya, isa koza kI / , stotra, 4. anekArtha nighaNTu / - ina sabhI granthoM para vibhinna vidvAnoM ne bhinna-bhinna TIkAyeM likhI haiM / kaI bhASya bhI upalabdha hote haiM / (3) AcArya hemacandra : abhidhAnacitAmaNinAmamAlA-AcArya hemacandra ne 'abhidhAnaciMtAmaNinAmamAlA' kA praNayana kiyA hai / ApakA samaya 13vIM zatI ke lagabhaga hai| ApakA pUrA nAma hemacandrasUri hai| AcArya hemacandra ke jIvanavRtta kA ThIka-ThIka patA nahIM calatA / inakI racanAoM meM inhoMne apanA yA apane vaMza kA ullekha nahIM kiyA hai| isa koza kA Arambha zabdAnuzAsana ke samasta aMgoM kI racanA pratiSThita ho jAne ke bAda kiyA hai| Apane svayaM koza kI upayogitA batAte hue likhA hai-"budhajana vaktRtva aura kavitva ko vidvattA kA phala batAte haiM / parantu ye donoM zabda-jJAna ke binA siddha nahIM ho skte|" isa koza kI racanA 'amarakoza' ke samAna hI kI gayI hai| yaha koza rUr3ha, yaugika aura mizra ekArthaka zabdoM kA saMgraha hai| isameM kAMDoM kA vibhAjana nimna prakAra huA haikra0 saM0 kANDa zloka viSaya devAdhideva kANDa 68 24 tIrthakara tathA unake atizayoM ke nAma / devakANDa 250 devatA tathA tatsambandhI vastuoM ke nAma / martya kANDa o manuSyoM evaM unake vyavahAra meM Ane vAle padArthoM ke naam| tiryak kANDa 423 pazu, pakSI, jIva, jantu, vanaspati, khanija Adi ke nAma / nAraka kANDa narakavAsiyoM ke naam| 6. sAdhAraNa kANDa 178 dhvani, sugandha aura sAmAnya padArthoM ke nAma / isa grantha meM kula 1541 zloka haiM / amarakoza se yaha koza zabda saMkhyA meM Der3ha gunA bar3A hai| paryAyavAcI zabdoM ke sAtha-sAtha bhASA-sambandhI mahattvapUrNa sAmagrI bhI isameM prApta hotI hai| isameM navIna evaM prAcIna zabdoM kA samanvaya hai / isakI eka pramukha vizeSatA yaha bhI hai ki inhoMne kavi dvArA prayukta aura sAmAnya zabdoM ko grahaNa nahIM kiyA hai| X 1. praNivatyArhataH siddhasAMgazabdAnuzAsanaH / rUDha-yaugika mizrANAM nAmnAM mAlAM tanomyaham / / vaktRtvaM ca kavitvaM ca vidvattAyAH phalaM viduH / zabdajJAnAite tanna dvayamapyupapadyate / Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 424 karmayogI zrI kesarImalajI surANA abhinandana grantha : paMcama khaNDa ___ bhASA kI dRSTi se yaha kRti amUlya hai, isameM prAkRta, apabhraMza aura dezI bhASAoM ke zabdoM kA pUrNa prabhAva spaSTa hai| hemacandrasUri kI anya kRtiyA~ nimna haiM1. abhidhAnaciMtAmaNi, 2. anekArtha saMgraha, 3. nighaMTu saMgraha, 4. dezInAmamAlA, 5. (rynnaavlii)| AcArya hemacandrasUri : abhidhAnacitAmaNivRtti-yaha racanA bhI AcArya hemacandrasUri kI hI kA ko 'tattvAbhidhAyinI' bhI kahA gayA hai, isameM zabdoM ke saMgrAhaka zloka nimna prakAra hai- kI jAna kAMDa zloka prathama kANDa caturtha kANDa dvitIya kANDa paMcama kANDa tRtIya kANDa SaSTha kANDa kANDa Mrs isa prakAra isameM kula 204 zloka haiM / ina zlokoM meM abhidhAnaciMtAmaNinAmamAlA milA dene se kula zloka saMkhyA 1545 ho jAtI hai / isa grantha meM 56 granthakAroM evaM 31 granthoM kA ullekha hai| hemacandrasa ri : anekArthasaMgraha-isa koza kA praNayana hemacandrasUri ne vikrama saMvat 13vIM zatI meM kiyaa| isa koza meM pratyeka zabda ke aneka artha pratipAdita kiye gaye haiN| isa grantha ke kANDa evaM zloka saMsthA nimnavat hai zloka 48 kANDa zloka kANDa 1. ekasvara kANDa 5. paMcasvara kANDa 2. dvisvara kANDa 6. SaTsvara kANDa 3. trisvara kANDa 7. avyaya kANDa 4. catuHsvara kANDa 343 ___isa prakAra isameM 1826+60 padya haiN| isa koza meM bhI dezya zabda haiM / yaha grantha abhidhAnaciMtAmaNi ke bAda hI likhA gayA hai| isake Adi zloka se yahI jJAta hotA hai| AcArya hemacandrasUri : nighaNTu zeSa-AcArya hemacandrasUri ne nighaNTu zeSa nAmaka vanaspati koza kA bhI praNayana kiyA hai / 'nighaNTu' zabda kA artha 'vaidika zabda samUha' hotA hai / lekina banaspati kozoM ko bhI nighaNTu kahane kI paramparA hai|' DaoN0 vyUlhara ke anusAra yaha eka zreSTha vanaspati koza hai / isa koza kI racanA karate samaya AcArya ke sAmane 'dhanvantari nighaNTu koza' rahA hogaa| isa grantha kI racanA ke viSaya meM AcArya ne likhA hai vihitaikArtha-nAnArtha-dezyazabda samuccayaH / nighaNTuzeSaM vakSyehaM, natvAhat padapaMkajam // isameM cha: kANDa nimnavat haiM 1. ekArthAnekArthA dezyA nighaNTu ca catvAraH / vihitAzca nAmakoza bhuvi kavitAnaTyupAdhyAyaH / / Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kANDa 1. vRkSakANDa 3. latAkANDa 5. tRNakANDa 1. svarAdi 3. cavargAdi 5. tavargAdi 7. yakArAdi zloka 181 44 17 kANDa 2. gulmakANDa 4. zAkakANDa 6. dhAnyakANDa isa prakAra isa koza kI kula zloka saMkhyA 366 hai / yaha koza Ayurvedika jJAna ke lie atyanta upayogI hai / AcArya hemacandrasUri : dezI zabda saMgraha - AcArya sUri ne dezaja zabdoM ke lie isa dezya zabdoM ke koza kI racanA kI hai| isakA apara abhidhAna 'dezI nAmamAlA' bhI hai| isI ko 'rayaNAvalI' nAma se bhI abhihita kiyA jAtA hai| isa koza kI 703 gAthAoM kA vibhAjana nimnavat huA hai- 2. vargAdi 4. TavargAdi 6. pavargAdi 8. sakArAdi jaina sAhitya meM koza-paramparA isa koza para bhI vibhinna vidvAnoM ne TIkAyeM evaM bhASya likhe haiM / isa koza kI racanA karate samaya vidvAn kozakAra ke samakSa aneka koza grantha vidyamAna the / inhoMne koza grantha kI prayojana isa prakAra siddha kiyA hai je lakkhaNe Na siddhA na pasiddhA sakkAyA hihAge / Naya gauDalakkhaNAsatti saMbhavA te iha NibaddhA || tathA koza kA antima zloka nimna hai 425 jinadeva muni ziloMccha koza- abhidhAna ciMtAmaNi ke dUsare pariziSTa ke rUpa meM yaha koza racA gayA hai / isa koza ke praNayana karttA jinadeva muni haiN| jinaratna koza ke anusAra inakA samaya saM0 1433 ke AsapAsa nizcita hotA hai / " zloka 105 34 15 yaha koza pariziSTa ke rUpa meM 140 zlokoM meM nibaddha hai| kaI sthAnoM para yaha 146 zlokoM meM bhI prApta hotA hai| jJAnavimalasUri ke dina ballabha ne isa para TIkA likhI hai / sahajakIti nAmakoza isa koza ke racayitA sahajaphIti the| Apa ratnasAra muni ke ziSya the| inake nizcita kAla kA jJAna nahIM ho sakA hai| koza ke AdhAra para ApakA samaya solahavIM satrahavIM zatAbdI nizcita hotA hai / isa koza kA Adi zloka isa prakAra hai smRtvA sarvajJAmAtmAnam siddhazabdArNavAn janAn / sAliMganirNayaM nAmakozaM siddhaM smRti name // kRtazabdArNavaH sAMgAH zrIsahajAdikIrtibhiH / sAmAnyakAMDo yaM SaSThaH smRtimArgamanIyat // isa koza para bhI bhASya evaM katipaya TIkAyeM upalabdha haiN| muni jI kI mukhya anya racanAyeM nimna prakAra haiM 1. jina ratnakosa, pR0 383. O . Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 426 karmayogI zrI kesarImalagI surANA abhinandana grantha : paMcama khaNDa 1. shtdntkmlaalNkRtloprpuriiypaarshvnaathstuti|| 5. ekA didazaparyanta zabda sAdhanikA 2. mahAvIrastuti 6. sArasvata vRti 3. kalpamaMjarI TIkA 7. zabdArNava aadi| 4. aneka zAstra sAra samuccaya padmasundara : sundaraprakAzazabdArNava-isa koza ke praNetA padmasundara haiN| Apa padmameru jI ke ziSya the| inakI yaha racanA vi0 saM 1616 kI hai| isa pramANa ke AdhAra para ApakA kAla satrahavIM zatI nizcita hotA hai| samrATa akabara ke sAtha ApakA ghaniSTha sambandha thaa| akabara ne Apako ApakI buddhi evaM zAstrArtha kI kSamatA para sammAnita bhI kiyA thaa| AgarA meM Apake lie akabara dvArA 'dharmasthAnaka' bhI banavAyA gayA thaa| paM0 padmasundara jyotiSa, vaidyaka, sAhitya aura tarkazAstra ke prakANDa vidvAn the| sundaraprakAzazabdArNava kI hastalikhita prati vi0 saM0 1616 kI likhI huI prApta huI hai| isa koza meM 2668 padya haiM / isakI 88 patroM kI hastalikhita prati sujAnagar3ha meM zrI panecandajI siMghI ke saMgraha se prApta huI hai| yaha koza zabdoM tathA unake arthoM kI vizada vivecanA karatA hai| Adhunika samaya ke lie yaha eka atyanta upayogI hai| upAdhyAya bhAnucandragaNi : nAmasaMgraha-upAdhyAya bhAnucandragaNi ne isa koza kI racanA kI hai| isI koza ke anya 'abhidhAna nAmamAlA' tathA 'vivikta nAma saMgraha hai| isI koza ko kaI vidvAn bhAnucandra nAmamAlA' bhI kahate haiN|' upAdhyAya bhAnucandragaNi sUracandra ke ziSya the| vi0 saM0 1648 meM inako lAhaura meM 'upAdhyAya' kI padavI prApta huii| inhoMne samrATa akabara ke sAmane sva racita 'sUrya sahasranAma' kA pratyeka ravivAra ko pATha kiyA thaa| isa koza meM abhidhAna ciMtAmaNi ke anusAra hI cha: kANDa haiN| kANDoM ke zIrSaka bhI lagabhaga usI krama se diye gaye haiM / nAma saMgraha kA apanI dRSTi se alaga hI mahatva hai| bhAnucandragaNi viracita anya grantha nimna haiM1. ratnapAla kathAnaka 2. kAdambarI vRti 3. sUrya sahasranAma 4. vasantarAja zAkuna vRtti 5. viveka vilAsa vRtti 6. sArasvata vyAkaraNa vRtti harSakItisUri : zAradIya nAmamAlA-isa koza ke praNetA candrakIrti sUri ke ziSya harSakItisUri the| inakA kAla satrahavIM zatI hai| inake jIvana vRtta kA anya vivaraNa aprApya hai / zAradIyanAmamAlA meM kula 300 zloka haiN| zodha karma kI dRSTi se yaha eka mahattvapUrNa koza hai / isa koza kA nAma 'zAradIya abhidhAnamAlA' bhI hai| isa koza ke atirikta bhI inhoMne 'yoga cintAmaNi', 'vaidyakasAroddhAra' Adi 8 grantha tathA TIkAyeM likhI haiM / muni sAdhukIti : zeSa nAmamAlA-kharataragacchIya muni sAdhukIti ne isa koza grantha kI racanA kI hai| yaha bhI anya nAmamAlAoM kI taraha hI eka labdha pratiSTha koza hai / inakA kAla satrahavIM zatI thaa| Apane akabara ke darabAra meM zAstrArtha meM khUba khyAti prApta kI thii| bAdazAha ne prasanna hokara inako 'vAdisiMha' kI padavI se sammAnita kiyA thaa| ye sahasroM zAstroM ke marmajJa vidvAn the|' 1. jaina granthAvalI pR0 311 2. kharataragaNa pAthorAzi vRddhau.. zAstrasahasrasAra viduSAM"..... ukti ratnAkara prshsti| - . Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya meM koza-paramparA 427. . ................................................................. sAdhusundara gaNi : zabda ratnAkara-kharataragacchIya sAdhusundaragaNi ne vi0 saM0 1680 meM isa koza kI racanA kI / sAdhusundaramaNi sAdhukIrti ke ziSya the| inake jIvana-vRtta ke bAre meM adhika jAnakArI aprApya hai| yaha padyAtmaka kRti hai / isameM cha: kANDa haiM1. arhat 2. deva 3. mAnava 4. tiryaka 5. nAraka 6. sAmAnya kaanndd| inakI anya racanAyeM-'zakti ratnAkAra' aura 'dhAtu ratnAkara' haiM / munidharasena : vizvalocana koza-muni dharasena ne vizvalocana koza kI racanA kI hai| isI kA apara nAma muktAvalI koza bhI hai| Apa sena vaMza meM utpanna hone vAle kavi aura vAdI munisena ke ziSya the| ye samasta zAstroM pAragAmI tathA kAvyazAstra ke marmajJa the| inake kAla kA nizcita jJAna nahIM hotaa| eka anumAna ke anusAra inakA samaya caudahavIM zatI thaa| isa anekArtha koza meM 2453 zloka hai| isa koza ke racanAkrama meM svara aura ka varga Adi ke krama se zabda ke Adi kA nirNaya kiyA gayA hai| inameM zabdoM ko 33 varga, kSAnta varga aura avyaya varga, isa prakAra 35 vargoM meM vibhakta kiyA gayA hai| jinabhadrasari : apavarga nAmamAlA-isa koza ke praNetA jinabhadrasUri haiM / ye apane Apako 'jinavallabhasUri' aura 'jinadattasUri' kA sevaka bhI kahate the|' isa AdhAra para inakA racanA kAla 12vIM zatI nizcita hotA hai| lekina isa samaya ke bAre meM vidvAn eka mata nahIM haiN| isa grantha kA nAma 'jina ratna koza' meM 'paMcavargaparihAranAmamAlA' diyA gayA hai| lekina isakA Adi aura anta dekhate hue 'apavarga nAmamAlA' nAma hI ucita pratIta hotA hai| isa koza meM pA~ca varga yAnI ka se ma taka ke vargoM ko chor3akara ya, ra, la, va, za, pa, sa, ha-ina ATha vargoM meM se kama jyAdA varNoM se bane zabdoM ko batAyA gayA hai| isa prakAra yaha koza apane Apa meM anUThA hai| amaracandrasUri : ekAkSara nAmamAlikA-isa koza kA praNayana 12vIM zatI meM amaracandrasUri dvArA kiyA gyaa| amaracandrasUri ne gujarAta ke rAjA visaladeva kI rAjasabhA ko alaMkRta kiyA thaa| ye zIghra kavitva ke kAraNa samasyApUrti meM bar3e nipuNa the| ApakA samakAlIna kavi samAja meM atyanta sammAna thaa| isa koza kA prathama zloka amara kavIndra nAma darzAtA hai| inhoMne sabhI kozoM kA avalokana karake isa koza kI racanA kI hai, isameM 21 zloka haiN| inake anya grantha nimna haiM1. bAla bhArata 2. kAvyakalpalatA 3. padmAnanda mahAkAvya 4. syAdi zabda samuccaya / mahAkSapaNaka: ekAkSara koza-ekAkSara koza 'mahAkSapaNaka' praNIta hai| praNetA ke sambandha meM "ekAkSarArdhasaMlApaH smRtaH kSapaNakAdibhiH" ke atirikta kucha jAnakArI prApta nahIM hotii| 1. zrIjinavallabha jinadattasUridevI jinapriya vineyaH / apavarga nAmamAlAmakarojjinabhadrasUririmAn // Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 428 karmayogI zrI kesaromalajI surANA abhinandana grantha : paMcama khaNaDa ....................................................................... kavi ne prArambha meM hI AgamoM, abhidhAnoM, dhAtuoM aura zabda zAsana se yaha ekAkSara nAma abhidhAna kiyA hai| isameM ka se kSa taka ke vyaMjanoM ke artha pratipAdana ke bAda svaroM ke artha ko spaSTa kiyA hai| isameM kula 41 padya haiN| sudhAkalazamuni : ekAkSara nAmamAlA-isa koza ke praNetA sudhAkalaza muni hai| antima patha meM diye gaye inake paricaya se patA calatA hai ki ye 'maladhArigacchamatI guru rAjazekharasUri' ke ziSya the| inake jIvana vRtta ke bAre meM bhI jyAdA jAnakArI prApta nahIM huI hai| ekAkSara nAmamAlA meM 50 padya haiN| upAdhyAya sundaragaNi ne saM0 1646 meM artha ratnAvalI meM isa koza kA nAma-nirdeza kiyA hai| isameM bhI varNAnukrama zabda racanA kA nirdeza kiyA hai| isa prakAra aThArahavIM zatI se pUrva jaina kozoM kI eka nirantara paramparA rhii| kucha koza atyanta vizAlakAya pAye gaye to kucha laghu kAya / uparyukta mukhya kozoM ke atirikta bhI kucha choTe kozoM kI racanA bhI aThArahavIM zatI se pUrva ho cukI thii| jinameM katipaya nimna haiM1. nighaNTu samaya : dhanaMjaya 2. anekArthanAmamAlA : dhanaMjaya 3. avadhAna cintAmaNi avacUri : ajJAta 4. anekArtha saMgraha : hemacandrasUri 5. zabdacandrikA 6. zabdabheda nAmamAlA : mahezvara 7. avyayakAkSara nAmamAlA : sudhAkalazagaNi 8. zabda-saMdoha saMgraha : tADapatrIya (ajJAta) 6. zabdaratnapradIpa : kalyANamalla 10. gatArthakoza : asaMga 11. paMcakI saMgraha nAmamAlA : muni sundarasUri 12. ekAkSarI nAnArthakANDa : dharasenAcArya 13. ekAkSara koza : mahAkSapaNaka ityAdi / ___ ina sabhI koza granthoM para vibhinna manISI vidvAnoM ne TIkAyeM likhI haiM, jinameM nimna mukhya haiM dhanaMjaya nAmamAlA bhASya : amarakIrti, anekArtha nAmamAlA TIkA : ajJAta, abhidhAna cintAmaNi vRtti, abhidhAna cintAmaNi TIkA, vyutpatti-ratnAkara, abhidhAna cintAmaNi avacUri, abhidhAna cintAmaNi bIjaka, abhidhAna cintAmaNi nAmamAlA pratIkAvalI, anekArtha saMgraha TIkA, nighaNTu zeSa-TIkA ityAdi / isa prakAra ye saba koza aThArahavIM zatI taka race gaye / Adhunika kozoM kA Arambha unnIsavIM zatI se mAnA jA sakatA hai| ina kozoM kI racanA zailI kA AdhAra pAzcAtya vidvAnoM dvArA viracita zabdakoza rahe haiN| ina sadiyoM meM bhI jaina vidvAnoM ne amUlya kozoM kI racanA karake koza sAhitya evaM paramparA ko Age bar3hAne meM mahattvapUrNa yogadAna diyA hai| Adhunika mukhya kozakAroM evaM kozoM kA ati saMkSipta vivaraNa nimna prakAra hai vijayarAjendra sari : abhidhAnarAjendra koza-isa koza ke praNetA vijayacandrasUri the / inakA janma saM0 1883 (san 1826) poSa zukla guruvAra ko bharatapura meM huA thaa| Apake bacapana kA nAma ratnarAja thaa| Apa saMvat 1903 meM sthAnakavAsI sampradAya meM dIkSita hokara 'ratna vijaya' bane / saMvata 1923 meM Apa mUrtipUjaka sampradAya meM dIkSita hue aura 'vijayarAjendrasUri' nAma se AcArya kI padavI prApta kii| Apa acche pravaktA aura zAstrArthakartA the / san 1906 meM rAjagar3ha meM ApakA dehAvasAna ho gayA / AcArya vijayacandrasUri ne svayaM isa koza grantha kI bhUmikA meM likhA hai-'isa koza meM akArAdi krama se prAkRta zabda, tatpazcAt unakA saMskRta meM anuvAda phira vyutpatti, liMga nirdeza tathA jaina AgamoM ke anusAra unakA artha prastuta kiyA gayA hai|' isa koza kI sabase bar3I vizeSatA yaha hai ki jaina Agama kA koI bhI viSaya na rahA jo isa mahAkoza meM na AyA ho / ataH mAtra isa koza ko dekhane se hI jaina AgamoM kA bodha ho jAtA hai| 0. Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya meM koza-paramparA 426 -. -.-.-.-. -. -.-.-. -. -.-.-. -.-. abhidhAnarAjendrakoza kI zloka saMkhyA sAr3he cAra lAkha hai| akArAdi varNAnukrama se sATha hajAra prAkRta kA saMkalana hai|' isa koza kI vizeSatA yaha bhI hai ki kozakAra ne prAkRta, jaina-Agama, vRtti, bhASya, cUNi Adi meM ullikhita siddhAnta, itihAsa, zilpa, vedAnta, nyAya, vaizeSika, mImAMsA Adi kA bhI isameM saMgraha kiyA hai| yaha koza ratalAma se sAta bhAgoM meM prakAzita huA hai| isa koza meM prAcIna TIkA, vyAkhyA tathA granthAntaroM kA bhI ullekha milatA hai| tIrtha aura tIrthaMkaroM ke bAre meM bhI batAyA gayA hai|' saMkSepa meM koza nimna prakAra hai R0 saM0 bhAga varNa pRSTha prakAzanakAla 894 prathama bhAga dvitIya bhAga tRtIya bhAga caturtha bhAga paMcama bhAga paSTha bhAga sapta bhAga a varNa A-U e-kSa ja-na pa-bha ma-va 1178 1364 2778 1636 1466 1244 1610 1613 1614 1917 1621 1923 sa-ha 1625 isa prakAra abhidhAna rAjendra koza pAThakoM ke lie bRhat jJAna prastuta karatA hai| muni ratnacandra : ardhamAgadhI koza-isa koza ke praNetA muni ratnacandra haiN| ye lImbar3I sampradAya ke sthAnakavAsI sAdhu the| muni jI kA janma saMvat 1936 vaizAkha zukla 12 guruvAra ko huaa| ye kaccha meM bharosA nAmaka grAma ke nivAsI the| ApakA vivAha teraha varSa kI avasthA meM huaa| saM0 1953 meM patnI kI matyu ho gyii| tatpazcAt inheM saMsAra se virakti ho gayI aura dIkSA le lii| inhoMne jIvana ke uttara kAla meM isa mahAkoza kI racanA kii| ardha mAgadhI koza mUlata: gujarAtI meM likhA gyaa| isa koza kI racanA meM muni uttamacanda jI, AtmArAma jI, muni mAdhava jI, tathA muni devendra jI ne bhI sahayoga diyaa| isakA hindI tathA aMgrejI meM rUpAntara prItama lAla kacchI tathA unake sahayogI vidvAnoM ne kiyA / yaha koza nimna rUpa meM prakAzita huA hai bhAga varNa pRSTha prakAzana varSa 512 prathama bhAga dvitIya bhAga tRtIya bhAga caturtha bhAga a A-Na ta-ba 1002 1000 1015 1623 1627 1626 1632 bha-ha (pariziSTa sahita) 1. abhidhAna rAjendra koza, bhUmikA pRSTha 13 2. abhidhAna rAjendra koza, bhUmikA pR0 13 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ o 430 karmayogI zrI kesarImalajI surANA abhinandana grantha paMcama khaMDa isa prakAra lagabhaga 3600 pRSThoM meM yaha koza samApta hotA hai / pA~ca bhASAoM meM anUdita hone ke kAraNa ise hama 'paMcabhASAkoSa' bhI kaha sakate haiN| isa koza meM abhidhAna rAjendrakoza kI kamiyoM ko dUra karane kA prayatna kiyA gayA hai| ardha mAgadhI ke atirikta prAkRta boliyoM ke zabdoM ko bhI isameM sthAna prApta hai / yaha koza citramaya bhI hai; jaise AvalikA baMdha vimAna, Asana, Urvaloka, upazamazreNI, manakAvalI, kRSNarAjI kAlacakra, kSapaka zreNI, dhanarajju Adi pArasparika citra pramukha haiN| isa koza kA pUrA nAma An Illustrated Ardh Magadhi Dictionary hai / isakA prakAzana esa0 esa0 jaina kAnphresa indaura se huA hai| muni ratnacandrajI kA yaha koza chAtroM aura zodhakoM ke lie uddharaNa grantha hai| paM0 haragovindadAsa trikamacandra seTha pAiya-samaya seThajI kA janma vi0 saM0 1945 meM rAdhanapura (gujarAta) meM huaa| inakI zikSA yazovijaya jaina pAThazAlA, vArANasI meM huii| inhoMne yahA~ saMskRta evaM prAkRta kA adhyayana bhI kiyA / Apa pAli kA adhyayana karane ke lie zrIlaMkA bhI gye| bAda meM saMskRta gujarAtI evaM prAkRta ke adhyApaka ke rUpa meM kalakattA vizvavidyAlaya meM niyukta hue| yazovijaya jaina granthamAlA se Apane aneka saMskRta - prAkRta granthoM kA sampAdana bhI kiyaa| lagabhaga 52 varSa kI avasthA meM saMvat 1677 meM Apa bhautika zarIra se mukta ho gaye / I vidvAnoM kA aisA anumAna hai ki seTha jI ne isa koza grantha kI racanA 'abhidhAna rAjendra koza' kI kamiyoM ko dUra karane ke lie kI inhoMne svayaM likhA hai-isa taraha prAkRta ke vividha bhedoM aura viSayoM ke jaina tathA jainetara sAhitya ke yatheSTa zabdoM ke saMkalita Avazyaka avataraNoM se yukta zuddha evaM prAmANika koza kA nitAnta abhAva rhaa| isa abhAva kI pUrti ke lie maiMne apane ukta vicAra ko kArya rUpa meM pariNata karane kA dRr3ha saMkalpa kiyA aura tadanusAra hI prayatna bhI zurU kara diyaa| jisakA phala prastuta koza ke rUpa meM caudaha varSoM ke kaThora parizrama ke pazcAt Aja pAThakoM ke sAmane hai| 50 pRSTha kI vistRta prastAvanA likhii| zabda ke sAtha kisI grantha kA pramANa bhI batAyA hai| ataH yaha koza atyanta upayogI kozakAra ne isa koza ko banAne meM apAra parizrama tathA dhana vyaya kiyA / inhoMne Adhunika DhaMga se lagabhaga isa grantha ke nirmANa meM lagabhaga 300 granthoM se sahAyatA lI gayI / pratyeka diyA gayA hai| eka zabda ke sabhI sambhAvita arthoM ko bhI kozakAra ne bana par3A hai| : sampAdaka - jugalakizora mukhtAra purAtana jaina vAkya sUcI - mukhtAra jI prAcIna jaina vidyA ke vikhyAta anusandhAtA the| Apane apane jIvana ke pacAsa varSa khoja evaM anusandhAna meM hI vyatIta kiye haiN| Apake granthoM meM gAgara meM sAgara bharA hai / isameM 64 mUla granthoM ke padya vAkyoM kI varNAdikrama / isameM kula 253252 prAkRta padyoM kI anukramaNakA purAtana jaina vAkya sUcI vAstava meM eka koza grantha hai| se sUcI dI hai| isI meM TIkAoM se prAkRta padya bhI diye gaye haiM hai / isake sahAyaka grantha digambara sampradAya ke haiM / yaha grantha zodhakoM ke lie atyanta upayogI haiN| isakA prakAzana vIra sevA mandira se san 1650 meM huA / isa grantha kI prastAvanA meM sambaddha granthoM aura AcAryoM ke samaya tathA unake sahayoga para bhI kahA gayA hai| sampAdaka yugala kizora mukhtAra, paM0 paramAnanda zAstrI jaina prazasti saMgraha isa prazasti saMgraha ke do bhAga haiM / prathama bhAga kA sampAdana zrI jugalakizora mukhtAra jI ne kiyA hai| isa koza meM saMskRta - prAkRta bhASAoM ke 171 granthoM kI prazastiyoM kA saMkalana kiyA gayA hai| ye sabhI aitihAsika dRSTi se mahattvapUrNa haiM / inameM saMgha, 1. pAiyasaddamahaNNava, bhUmikA, pR0 14 (dvitIya saMskaraNa) . Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya meM koza-paramparA 431 . gaNa, gaccha, vaMza, guru-paramparA, sthAna, samaya Adi kA saMketa milatA hai| isameM 113 pRSThoM meM paM0 paramAnanda jI likhita prastAvanA bhI vizeSa mahattvapUrNa hai| jaina grantha prazasti saMgraha ke dUsare koza ke sampAdaka paM0 paramAnanda zAstrI haiN| zAstrIjI itihAsa evaM sAhitya ke gaNamAnya vidvAn haiN| Apake dvArA sau se bhI upara zodha prabandhoM ko svayaM likhakara prakAzita karAyA gayA / isa dvitIya bhAga meM aprabhraMza granthoM kI 122 prazastiyA~ prallikhita haiN| isase tatkAlIna dhArmika evaM sAmAjika rIti-rivAja para acchA prakAza par3atA hai| ina prazastiyoM ko pAMDulipiyoM meM se uddhRta kiyA gayA hai aura yathAsambhava aprakAzita granthoM ko hI sammilita kiyA gayA hai| lagabhaga 150 pRSThoM kI bhUmikA bhI vizeSa mahattva rakhatI hai / isakA prakAzana 1963 meM dillI se huaa| sampAdaka-zrI mohanalAla bAMThiyA evaM zrIcanda coraDiyA : lezyA koza-isa grantha kA prakAzana saMpAdana zrI coraDiyA jI ne kiyA hai / yaha grantha 1966 meM kalakattA se prakAzita huaa| ye donoM jaina vAGmaya ke prakAMDa vidvAn the| inhoMne jaina vAGmaya ko sarvavidita dazamalava praNAlI ke AdhAra para 100 vargoM meM vibhakta kiyA hai| isake sampAdana meM mukhya rUpa se tIna bAtoM kA dhyAna rakhA gayA hai| pAThoM kA milAna, viSaya ke upaviSayoM kA bargIkaraNa aura hindI anuvAda, isameM TIkAkAroM kA bhI AdhAra liyA gayA hai| isameM niyukti, cUNi, vRtti, bhASya Adi kA bhI yathAsthAna upayoga kiyA gayA hai| isa koza meM digambara granthoM kA ullekha nahIM hai| isa grantha ke nirmANa meM 43 granthoM kA ullekha kiyA gayA hai| __sampAdaka-mohanalAla bAMThiyA evaM zrIcanda coraDiyA : kriyA koza-isa koza ko san 1966 meM 'jaina darzana samiti' kalakattA ne prakAzita kiyA hai| jaina darzana meM gaharI paiTha rakhane ke kAraNa hI bAMThiyA jI ke athaka parizrama se yaha koza bana sakA / isakA nirmANa bhI dazamalava praNAlI ke AdhAra para kiyA gayA hai| kriyA ke mAtha-sAtha karma ko bhI isameM AdhAra banAyA gayA hai| isake saMkalana meM 45 granthoM kA upayoga kiyA gayA hai| lezyA koza ke samAna hI isameM bhI tIna binduoM ko AdhAra mAnA hai| lekina isameM kucha granthoM kA bhI ullekha kiyA gayA / isa prakAra ke koza jaina darzana ko samajhane ke lie atyanta upayogI hai| sampAdaka-je. ela jainI : jaina jema DiksanarI (Jain Gem Dictionary)-isakA sampAdana jaina darzana evaM jaina AgamoM ke khyAtanAmA vidvAn je0 ela0 jainI ne kiyaa| isakA prakAzana san 1916 meM AgarA se kiyA gyaa| jaina dharma ko AMgla bhASA ke mAdhyama se prastuta karane meM zrI jainI mahodaya kA mahattvapUrNa yogadAna hai| yaha koza jaina pAribhASika zabdoM ko samajhane ke lie bahata upayogI hai| isameM sabhI jaina-pAribhASika zabdoM ko samajhane ke lie varNAnukrama se vyavasthita karake a~grejI meM anuvAda kiyA gayA hai| isakA eka aura pratyakSa lAbha yaha rahA ki AMgla bhASI loga bhI jaina darzana evaM Agama ke bAre meM AsAnI meM samajha ske| isa koza ko AdhAra banAkara paravartI vidvAnoM ne jaina siddhAnta pravezikA, bRhajjaina zabdArNava, alpa paricita saiddhAntika zabdakoza Adi kA praNayana kiyA hai| kSullaka jinendra varNI : jainendra siddhAnta koza-isa koza ke praNetA kSullaka jinendra varNI haiN| varNI jI kA janma 1921 meM pAnIpata meM huaa| Apake pitA jaya-bhagavAna eka vakIla, jAne-mAne vicAraka aura vidvAn the| inako kSaya roga ho gathA thA / ata: eka hI phephar3A hote hue bhI Apa abhI taka jaina vAGamaya kI zrIvRddhi kara rahe haiN| Apane san 1957 meM ghara se saMnyAsa grahaNa kara liyA tathA 1963 meM kSullaka dIkSA grahaNa kii| Apane zAnti patha pradarzaka, naye darpaNa, jaina-siddhAnta zikSaNa, karmasiddhAnta Adi aneka granthoM kA bhI praNayana kiyaa| yaha koza 20 varSoM ke satata adhyayana ke pariNAmasvarUpa banA hai| inhoMne tattvajJAna, AcAra zAstra, karmasiddhAnta, bhUgola, aitihAsika tathA paurANika rAjavaMza, Agama-dhArmika, dArzanika sampradAya Adi se sambaddha lagabhaga 6000 Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 432 karmayogI zrI kesarImalajI surANA abhinandana anya : paMcama khaNDa -.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-................ zabdoM tathA 2100 viSayoM kA viSada varNana kiyA hai| sampUrNa sAmagrI saMskRta, prAkRta tathA apabhraMza kI lagabhaga 100 pAMDulipiyoM se uddhRta hai / yathA-sthAna tathA rekhAcitra evaM sAraNiyAM bhI haiN| yaha koza bhAratIya jJAnapITha dvArA prakAzita kiyA gayA hai| mUla uddharaNoM se uddhRta hone ke kAraNa isa koza kI upayogitA aura bhI bar3ha gayI hai| isa koza kI racanA meM adhikAMza digambara granthoM kA sahArA liyA gayA hai| isake cAra bhAga nimna prakAra haiM ka0 bhAga varNa prakAzana kAla a-au 504 634 1. prathama bhAga 2. dvitIya bhAga 3. tRtIya bhAga 4. caturtha bhAga 1971 1971 1972 1673 pa-va sa-ha 638 isa prakAra yaha mahAkoza varNI jI kI satata sAdhanA kA pramANa evaM zodhArthiyoM ke lie atyanta upayogI siddha huA hai| sampAdaka-bAlacandra jI siddhAnta zAstrI : jaina lakSaNAvalI-isa koza ke sampAdaka zrI bAlacandra jI siddhAntazAstrI haiN| inakA janma saMvat 1962 meM soraI grAma (jhAMsI) meM huaa| ApakI zikSA vArANasI meM pUrNa huii| san 1940 se Apa nirantara sAhitya-sAdhanA meM magna haiN| Apane SaTkhaNDAgama ke dasa bhAgoM kA bhI sampAdana kiyaa| isake atirikta jIvarAja jaina granthamAlA se kaI pustakoM kA praNayana evaM sampAdana, prakAzana kiyA kraayaa| lakSaNAvalI bhI eka jaina pAribhASika zabdakoza hai| isameM 400 zvetAmbara digambara granthoM ke pAribhASika zabdoM kA saMkalana hai| jaina darzana ke sandarbha meM eka aise pAribhASika zabdakoSa kI AvazyakatA thI jo eka hI sthAna para varNAnukrama se dArzanika paribhASAoM ko prastuta kara sake / isa kamI ko jaina lakSaNAvalI ne pUrNa kiyaa| isameM lagabhaga 100 pRSThoM kI prastAvanA isa koza grantha kI upayogitA ko bar3hAtI hai| isake do bhAga kramaza:-1972 aura 1975 meM prakAzita hue haiN| isakI pRSTha saMkhyA 750 hai| tIsarA bhAga mudraNAdhIna hai| isa prakAra jaina koza paramparA meM isa koza ne bhI mahattvapUrNa yogadAna diyA hai| Editor : Mohan Lal Mehta and K. R. Chandra : A Dictionary of Prakrit Proper Names-isa koza kA saMyukta saMkalana evaM sampAdana DA0 mohanalAla mehatA evaM ke0 Ara0 candra ne kiyA / 1972 meM ahamadAbAda se isa koza ko do bhAgoM meM prakAzita kiyA gyaa| ina donoM vidvAnoM ke aneka zodha grantha evaM nibandha prakAzita ho cuke haiM / DA0 mehatA ne Jaina Psychology, Jaina Culture, Philosophy Adi granthoM kA praNayana kiyaa| DA. candra ne kaI granthoM ke hindI evaM aMgrejI ke anuvAda kiye| jaina sAhitya, vizeSataH AgamoM meM ullikhita vyaktigata nAmoM ke sandarbha meM yaha koza eka acchI jAnakArI prastuta karatA hai / / Dr. A.N. Upadhyaya : Jaina Bibliography': isa grantha kA sampAdana DA0 e0 ena0 upAdhyAya kara rahe haiM / isake lagabhaga 2000 pRSTha mudrita ho cuke haiN| zeSa bhAga kA kArya DA0 bhAgacanda jaina kara rahe haiN| Apa nAgapura ke nivAsI haiN| ApakI jaina vAGmaya meM gaharI paiTha hai| isa Bibliography meM deza-videza meM prakAzita jaina granthoM . Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya meM koza-paramparA 433 . -.-.-.-.-.-.-.-.-.-........................................................ evaM patrikAoM se aise viSayoM athavA sandarbho ko viSayAnusAra ekatrita kiyA gayA hai, jinameM jaina dharma evaM jaina saMskRti se sambandhita kisI bhI prakAra kI sAmagrI prakAzita huI hai| isa bRhadAkAra grantha meM dezI-videzI vidvAnoM dvArA likhita tIna sau pustakoM evaM nibandhoM kA upayoga kiyA gayA hai| yaha grantha nirvivAda rUpa se prAcIna bhAratIya saMskRti aura mukhya rUpa sa jaina saMskRti ke jJAna ke lie atyanta upayogI sandarbha grantha hai| anya koza-ina kozoM ke atirikta bhI nimna mukhya kozoM kA nirmANa huA hai zrI vallabhI chaganalAla kRta-jaina kakko, ena0 Ara0 kAvaDiyA kRta English Prakrit Dictionary, DA0 bhAgacandra jaina kRta vidvadvinodanI Adi ullekhanIya haiN| isa prakAra uparyukta vivaraNa se jJAta huA hai ki jaina vAGamaya meM koza paramparA prAcIna kAla se hI calI A rahI hai| pahale pahala yaha pAMDu-lipiyoM meM evaM avikasita rUpa meM hameM upalabdha hotI hai| bAda meM parivatita evaM parimAjita rUpa meM prApta huI hai| kaI pAMDulipiyoM kA saMkalana evaM sampAdana karake bRhad koza taiyAra kara liye gaye haiN| kucha kA kArya abhI cala rahA hai| AzA hai, bhaviSya meM bhI yaha paramparA abAdha gati se calatI rahegI aura zodhArthiyoM ko atyadhika lAbha pradAna kregii| yaha koza paramparA jaina dharma evaM jaina vAGmaya ko adhika se adhika prakAza meM lAkara sAdhAraNa jana-mAnasa meM bhI vyApta ho jaayegii|