Book Title: Jain Padarth Vivechana me Vaigyanik Drushti
Author(s): Navlata
Publisher: Z_Kusumvati_Sadhvi_Abhinandan_Granth_012032.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/210801/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 95 mAnava sRSTi ke pUrva tathA pazcAt jo kucha bhI astitvavAn thA, hai | athavA sambhAvita hai, unake manana tathA cintana kA itihAsa anAdi / hai / anAdi paramparA se sRSTi kI utpatti tathA vinAza kA artha kisI zAzvata avyakta kI abhivyakti tathA saMhAra ke atirikta aura kucha nahIM hai / cAhe vaha vaidika RSiyoM ke gahana prayoga aura anubhavaparaka pramANita kiye gaye siddhAnta vacana hoM; vedAnta darzana tathA nAstika darzanoM kI krAntipUrNa vaijJAnika vyAkhyAe~ hoM; yUnAna, iTalI, jarmanI tathA cIna kI dArzanika mAnyatAe~ hoM; athavA Adhunika vijJAna kI vibhinna zAkhAeM tathA unake adhyayana kI sImAe~; sabake adhyayana kA vistAra vahIM taka hai, jahA~ taka dRSTi kA, buddhi kA, mana kA prasAra hai / dUsare zabdo meM jo kucha 'asti' kI sImA meM AtA hai, vaha saba cintana kA INS - jaina padArtha-vivecanA meM viSaya hai| hA~, yaha avazya hai ki adhyayana kI vidhi, uddezya tathA svarUpa meM bhinnatA hai / sRSTi ke jar3a-cetana kA athavA jIva-jagata kA mUla vaijJAnika dRSTi kAraNa, mUlabhUta tatva-cAhe vaha vedAnta kA brahma ho athavA cArvAkoM kA paramANa-svabhAva, anAdi ananta zAzvata hai| cAhe vaha eka ho yA 8 ananta, mUla tatva yA tatvoM kI nirantara gatizIla parivartana kI sahaja, svAbhAvika prakriyA, tatvoM kA saMcaya aura pracaya, vistAra aura saMkoca, saba kucha kisI svacAlita, svAbhAvika UrjA ke ajasra-srota kI bhA~ti 13 avicchinna-gati se nirantara calatA rahatA hai| yaha krama hI saSTi ko kAla ke patha para le jAtA huA pralaya, mahApralaya, sRSTi, sthiti kI nemi para (C) ghumAtA rahatA hai, avirAma yAtrI kI bhAMti, jisakA pAtheya hI gamya ho| usa avyakta tathA usase vyakta padArtha jagat ke svarUpa, kArya tathA gati ko dekhane, nirIkSaNa, parivIkSaNa, anvIkSaNa tathA vyaktIkaraNa -DaoN. navalatA kI kSamatA aura dRSTikoNa kI vibhinnatA avazya hI parilakSita hotI hai / jo kucha bhI jJaya tathA abhidheya hai, vaha yA to dRzya, mUrta, bhautika pravaktA-vi. siM. sa. dha. kAleja, padArtha ke rUpa meM hai athavA amUrta pratyaya ke rUpa meN| padArtha aura pratyaya kAnapura bhinna haiM athavA abhinna ? tAtvika dRSTi se donoM kA sAdharmya tathA vaidharmya kisa sImA taka bodhya hai ? donoM kI vaijJAnika vyAkhyA ke AdhAra tathA dArzanika cintana kI pRSThabhUmi kyA hai ? isa viSaya meM : vaimatya rahA hai / kucha vicArakoM ke matAnusAra pratyaya mAtra-vedya tatva kI pradhAnatA tathA tAtvika sattA hai, kucha zAstravettA kevala padArtha (jJa ya vastu-AkAra) ko hI adhyeya tathA vyAkhyeya mAnate haiM, kucha ... dArzanika padArthAtmaka pratyayavAda, to kucha pratyayAtmaka padArthavAda ke poSaka haiN| tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana 2016 0 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha 0 0 For Private Personal use only Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padArtha zabda kI vyApaka paribhASA ke anusAra vyavasthA ke aparivartanIya niyama tathA parivartana ke to pratyaya bhI padArtha kI sImA se pare nahIM hai| AdhAra hote haiN| apitu donoM parama evaM carama satya rUpa gamya taka mUla siddhAntoM ke nirdhAraNa meM bhAratIya vijJAna 68 paha~cane kI yAtrA ke kramika AyAma haiM, kyoMki ke pratipAdaka veda, vedAnta. Astika tathA nAstika padArtha ke svarUpa kA anuzIlana tathA vizleSaNa kiye darzana tathA anya zAstroM ne zraddhAparaka tarka dvArA binA pratyaya kI kalpanA bhI nahIM kI jA sktii| padArtha aura pratyaya donoM ke svarUpa kI vyAkhyA kii| (GNI isa dRSTi se vijJAna aura darzana paraspara sahayogI vedoM meM vizvAsa rakhane vAle Astika darzanoM meM ma tathA sampUraka haiM / vijJAna kA kArya, jo vastu jasI vyAkhyAtmaka jaTilatA nAstika darzanoM kI apekSA hai, usake yathAtathya svarUpa kA vizleSaNa hai, " adhika thii| nAstika darzanoM meM jaina darzana vastUdarzana usa vastu ke svarUpa kA bAhyAvaraNa bedhakara niSTha vizleSaNa tathA saMzleSaNa donoM hI dRSTiyoM se Antarika tatva kA udghATana kara carama yathArtha kI janasAmAnya ke yathArtha viSayaka dRSTikoNa ke adhika prApti kA upAya batAtA hai| vijJAna 'kyA' kA nikaTa thA, api ca, isakI vyAkhyAe~ adhika spaSTa uttara detA hai. to darzana 'kyoM' aura 'kaise' kA samA- tathA vaijJAnika thiiN| yadyapi jaina darzana ke bIja I0 ra dhAna / pU0 500-600 ke lagabhaga par3a cuke the, aura vikrama Aja ke ati vikAsavAdI yUga kA vijJAna kI prathama zatAbdI taka unakA aMkuraNa bhI ho cukA | abhI taka padArtha jagata ke hI samyaka tathA Atya- thaa| chaThI zata hI samyaka tathA Atya- thaa| chaThI zatAbdI taka vaicArika pratispardhA ke kSetra ntika satya (tathya) ke anusandhAna tathA vizleSaNa meM nyAya, bauddha tathA jaina darzana prabala pratidvandviyoM ke meM saphala nahIM ho sakA hai, jisakA pramANa hai nitya- rUpa meM apane-apane siddhAntoM kI pratiSThA meM lage parivartanazIla vaijJAnika siddhAnta / jisa siddhAnta the| yadyapi nyAyadarzana kI vaijJAnikatA bhI kama kA pratipAdana eka vaijJAnika ne kiyA usI ko nahIM thI, tathApi jainadarzana apane AcAra tathA asiddha kara anya siddhAnta kA pratipAdana dUsare vyAvahArika pakSa kI prabalatA ke kAraNa tathya ko vaijJAnika ne kara diyaa| khaNDana-maNDana kI yaha adhika vaijJAnika DhaMga se prastuta kara skaa| AdhuparamparA bhI vartamAna cintana kI dena nahIM hai| nika vijJAna kA prArambha to caturdaza zatAbdI ke sahasroM varSa pUrva hamAre maharSiyoM ne, vicArakoM ne isa pazcAt huaa| paramparA kA sUtrapAta kiyA thA / yaha bhAratIya zikSA jainadarzana kA cintana tathA abhivyakti mUrta tathA 19 kI maulika paddhati bhI thI, aura cintana kA dRSTi- amUrta, sthUla tathA sUkSma, bhautika tathA abhautika koNa bhii| parantu bhAratIya tathA pAzcAtya vaijJAnika sattAoM kA jisa prakAra samanvaya karatA hai, vaha dRSTikoNa meM yaha antara avazya thA ki pAzcAtya nizcaya hI yaha mAnane ke lie utsAhita karatA hai Adhunika vijJAna meM eka siddhAnta kAlAntara meM ki jainadarzana vijJAna ke AdhArabhUta ghaTakoM meM se eka asiddha hokara naye siddhAnta ko janma detA hai tathA hai| nyAyadarzana kI hI bhA~ti jainadarzana bhI usa vaha antima siddhAnta hI sarvamAnya hotA hai, jabaki pratyeka ghaTaka ko padArtha svIkAra karatA hai jo sattAdArzanika siddhAnta apane Apa meM kabhI asiddha tathA vAn hai, jJeya hai tathA abhidheya hai / padArtha ko bAhya amAnya nahIM hote, unheM mAnane vAle kisI bhI tathA sata mAnane vAle jaina dArzanika padArtha-grahaNa ke kAla meM ho sakate haiN| ataH vaijJAnika siddhAntoM kI viSaya meM do dhAraNAe~ vyakta karate haiN| prathama ke parivartanazIla prakRti kA tarka bahuta buddhimattApUrNa anusAra kisI padArtha ke guNoM tathA vizeSatAoM ko | nahIM kahA jA sakatA, kyoMki vastutaH siddhAnta padArtha se apRthaka rUpa se grahaNa kiyA jA sakatA hai| 202 tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana O sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha For Private & Personal use only Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udAharaNArtha 'yaha pustaka hai' isa kathana meM pustaka ke hI AdhArita hai tathA daizika va kAlika parivartanoM sAtha usakI vizeSatAe~ bhI apRthak rUpa se grAhya kA hetu hai| koI bhI vastu isa samaya jo hai, vaha agale kSaNa nahIM rhegii| jabaki satya trikAlAbAdvitIya dhAraNA ke anusAra padArthoM se pRthaka dhita avyaya hotA hai; aura vijJAna bhI abhI taka eka guNoM kA grahaNa hotA hai| yaha dhAraNA sabhI padArtha- kisI aise tattva kI khoja nahIM kara pAyA hai, jo vAdI prAcya aura pAzcAtya vicArakoM tathA vaijJA- avyaya tathA avinAzo ho| hA~ paramANaoM kI mUla nikoM ko mAnya hai / vartamAna bhautika vijJAna kisI sthiti avinAzI hai, kintu gati kI svAbhAvika bhI padArtha meM AkRti, parimANa tathA gati ko ava- sahaja kriyA ke kAraga unameM bhI nirantara kucha-nazya hI svIkAra karatA hai| ye tInoM hI guNadharma kucha parivartana avazya hotA hai| isa dRSTi se koI pRthaka sattA vAle hote hue bhI padArtha meM Adheya bhAva bhI vastu trikAla meM satya nahIM hotii| isI prakAra (0 se rahate haiN| koI bhI padArtha java grahaNaviSayatA indriyA~ eka hI samaya meM kisI vastu ke pUrNa svarUpa TARA vAlA hotA hai, to usakA parimANa, AkRti tathA ko grahaNa nahIM kara paatiiN| kyoMki indriya kA padArtha gati hI grAhya hotI hai| ke sabhI pakSoM se sannikarSa eka hI kSaNa meM nahIM ho jainadarzana apane jisa maulika siddhAnta ke pAtA / ise eka udAharaNa dvArA samajhA jA sakatA kAraNa lokavikhyAta hai. vaha hai syAdvAda yA anekA hai-jisa prakAra kisI gole ko sAmane rakhA haA ntavAda / syAdvAda vastutaH padArtha ke svarUpa vizleSaNa dIpaka pUrNarUpa se prakAzita nahIM karatA, apitu 3 kI vastuniSTha kalpanA hai jo bhautika vijJAna ke jahA taka Aloka ko pahu~ca hai, vahIM taka gole ko niyamoM se tulanIya hai| anekAntavAda ke anusAra dekhA jA sakatA hai. usI prakAra indriya kA padArtha ke / koI bhI vastu trikAla meM na to parNa satya hai aura na jisa bhAga se saMnnikarSa hotA hai usI kA grahaNa ho pUrNarUpa meM usakA grahaNa kiyA jA sakatA hai| pAtA hai| padArtha ke svarUpa ke sambandha meM sAta prakAra kI isa prasaMga meM vijJAna yathArtha kA udghATana sambhAvanAeM ho sakatI haiM, jo saptabhaMgInaya ke nAma anyAnya bhautika tathA rAsAyanika prayogoM dvArA se vikhyAta hai| karatA hai, jabaki anya darzanoM kI bhA~ti jaina darzana saptabhaMgInaya meM sambhavataH vaijJAnika sambhAvanA- usakA kAraNa khojatA hai, jisakA paryavasAna 'jIva' vAda ke bIja nihita hoN| syAdvAda kI vyAkhyA ke ke 'ajJAnAbhAva' meM hotA hai| vaijJAnika dRSTi se yaha lie hasti kA udAharaNa prasiddha hai| jisa prakAra 'ajJAna' hI satya kI khoja kI avicchinna paramparA koI netrahIna vizAlakAya hAthI ke saMDa, kAna, paira ko prerita karatA hai| jaina darzana nirapekSa satya kI Adi kA sparza karake una-una aMgoM ko hI hAthI prApti triratnoM ke dvArA mAnatA hai / ye triratna haiM - samajhane lagatA hai usI prakAra ajJAna ke AvaraNa ke samyakadarzana, samyaka jJAna tathA samyakacAritra / kAraNa jIva padArtha ke vAstavika svarUpa ko jAna sApekSatAvAdI vaijJAnika vicAradhArA usa nirapekSa nahIM pAtA / yaha ajJAna indriyoM ke sarvatra gamana kI tattva taka apanI dRSTi kA vistAra abhI taka nahIM akSamatA hI hai| syAdvAda kA siddhAnta vaijJAnika kara pAI hai, yadyapi kucha vaijJAnika-dArzanika isa sApekSatAvAda kI pRSThabhUmi hai| Adhunika bhautika dizA kI ora prayatnazIla haiN| sthUla se sUkSma kI vijJAna ke kSetra meM krAnti kA sUtrapAta karane vAle ora gamana kA niyama vijJAna ko sUkSmatama vyakta AisTIna mahodaya ne pratyeka padArtha ko gati kA taka to pahu~cAne meM samartha huA hai, kintu avyakta pariNAma btaayaa| sApekSatA bhI mUlarUpa se gati para kI sattA ko svIkAra karate hue bhI usake svarUpa, tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana 203 3 0 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha For Private Personal use only Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNadharma kI spaSTa aura sunizcita vyAkhyA abhI karatA hai / Asrava kI bhA~ti hI yaha bhI do prakAra - SI taka vijJAna kI sImA se pare hai| ratnatraya (samyak kA hotA hai / jIva ke janmAdibhAva kA kSaya bhAva jJAna, samyakadRSTi tathA samyakcAritra) binA saMvara tathA karmapadgaloM kA jIva meM na AnA dravyaavyakta UrjA rUpa sphoTAtmaka zakti sambhava nahIM saMvara kahalAtA hai| karmaphala ko jIrNa kara denA hI jo vartamAna AviSkRta paramANa UrjA se bhI zata- nirjarA hai| karmoM kA Atyantika kSaya mokSa hai sahasra guNA sUkSma hai tathA jo 'parA' sthiti hai| jIva aura ajIva dravya haiN| ___yaha to huA padArtha ke grahaNa kA vijJAna / aba paravartI bhautika vijJAna ke AviSkAroM tathA A. prazna hai padArthoM kI saMkhyA tathA unake vizleSaNa anusandhAnoM dvArA padArtha ke vivecana meM AkRti, kA / vijJAna padArtha (Matter) ko kucha mUla tatvoM parimANa tathA gati ko pramukha tatva svIkAra kiyA ESS (Elements) ke yaugika ke rUpa meM paribhASita gyaa| AkRti tathA parimANa donoM gati dvArA karatA hai, kintu padArthoM kI saMkhyA sunizcita nahIM prabhAvita hote haiN| gatisiddhAnta Adhunika bhautika samajhI jA sakatI, kyoMki navIna anusandhAnAtmaka vijJAna kA AdhArabhUta siddhAnta hai| vaijJAnika prayAgA dvArA mUla tatvA kA sakhyA hA bar3hatA jA padArtha mImAMsA ke lie gati kA vizleSaNa anirahI hai| jaina darzana bhI yadyapi padArthoM kI saMkhyA / vArya hai| tulanAtmaka adhyayana se jainadarzanasammata ananta mAnatA hai, kintu guNadharmoM ke AdhAra para 'karma' aura vaijJAnika 'gati' kinhIM binduoM para padArthoM kA vargIkaraNa sAta bhAgoM meM karatA hai / ye samakakSa tathA samavartI pratIta hote haiM / jisa prakAra sAta padArtha haiM Asrava, bandha, saMvara, nirjarA, mokSa, Asrava se lekara ajIva taka sabhI padArthoM kI abhijIva tathA ajiiv| jainadarzanasammata ye padArtha vaize- vyakti aura tirodhAna karmAzrita hai, usI prakAra Sika sapta padArthoM se bhinna haiN| kucha jaina dArzanika vijJAna-pratipAdita gati samasta pAramANavika tathA kevala jIva tathA ajIva ko hI padArtha mAnate haiM / sthUla bhautika saMracanA parivartana (pariNAma) aura kintu vizleSaNa ke AdhAra para sAta padArtha svIkAra dhvaMsa ke lie uttaradAyI hai| gati ke kAraNa hI karanA hI upayukta pratIta hotA hai| inameM se prathama padArtha meM nihita UrjA vyakta hotI haiN| paramANu pA~ca padArtha tathA antima do mUrta tathA bhautika sattA meM sthita nyUkliyasa yA nAbhika ke Asa-pAsa RNa vAle hote haiN| jIva ke karma hI sabhI padArthoM ko vidya nmaya kaNa (ilekTrAna) cakkara lagAte rahate haiN| prabhAvita karane vAle mUla tatva ghaTaka haiN| nAbhika meM proTAna kI sthiti hotI hai, jo vibhinna janasammata ukta sapta padArthoM kA svarUpa tatvoM meM vividha saMkhyAoM meM hote haiN| inake ativizuddha dArzanika hote hue bhI vaijJAnika vizleSaNa rikta nyUTrAna vidya tarahita kaNa tathA pAjiTrAna kA aviSaya nahIM haiN| saMkSepa meM ina padArthoM kI dhanAtmaka vidya tayukta kaNa bhI paramANu meM pAye vyAkhyA karane para jJAta hotA hai ki prathama padArtha jAte haiN| yaha vidya ta UrjA rUpa tathA apane se Asrava karmoM kA jIva meM praveza athavA janmamara- adhika UrjA kI utpAdikA hotI hai| gati ke NAdi hai / yaha do prakAra kA hotA hai-bhAvAsrava kAraNa pratyeka kaNa paraspara eka dUsare ko AkarSita tathA dravyAsrava / jIva kA janmAdibhAva bhAvAsrava karatA hai / yaha AkarSaNa hI paramANu saMyoga yA ho tathA karmapudgaloM kA jIva meM praveza dravyAsrava kaha- paramANu saMghAta kA kAraNa hotA hai| paramANaoM ke lAtA hai| karmoM dvArA jIva ko jakaDanA hI bandha saMghAta ke lie nyUTrAna hai / Asrava ke viparIta karmamArga kA avarodha saMvara hai kyoMki usake binA proTAna ekatra rUpa se nahIM kahalAtA hai / yaha jIva ko mokSa kI ora agrasara raha sakate / ' 204 tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha ora Brivate & Dersonalise Onl... 1 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yahA~ paramANusRSTi kI vizada vyAkhyA kA ava- janmamaraNacakra Asrava ke samakakSa hI hai / jIvavijJAna kAza tathA AvazyakatA nahIM hai apitu itanA hI tathA bhautika jIva vijJAna ke anusAra paramANu meM vicAraNIya hai ki jisa prakAra karma AzravAdi kA caitanya utpanna hone para usameM aneka aise guNa utpanna kAraNa hotA hai usI prakAra sambhavataH gatija UrjA ho jAte haiM,jo use jar3a se bhinna karate haiM / ve cetana athavA tIvra vidya ta Aveza tathA bhautika paramANu asImakAla taka gatizIla hote hue gati ka paramANuoM ke saMyoga se jaivika sRSTi (janmamaraNa) dvArA hI niyantrita hote hue cakravat sthita rahate prArambha hotI hai / jaivika sRSTi viSayaka vizeSa haiN| bhautika tantroM kA saMsarga hote hI inakA bhoga carcA jIva padArtha ke vivevana kA viSaya hai / bhAvA- kI ora cumbakIya AkarSaNa ho jAtA hai / vicArasrava tathA dravyAsrava ke lakSaNoM para vicAra karane se NIya hai, kyA 'bandha' kA vaijJAnika svarUpa isa karma aura bhoga kI avirala gatizIla paramparA svAbhAvika prAkRtika cetana sRSTi prakriyA meM dekhA 0 suspaSTa hotI hai / jIva kA janmAdibhAva karmapudgaloM jA sakatA hai ? ke praveza ke binA bhoktatva nahIM pradAna kara sakatA tathA karmoM ke dvArA janmAdi kA nirdhAraNa hotA hai| paramANuoM kI sthiti sadA eka sI nahIM rahatI, jahA~ paramANu sRSTi kA prazna upasthita hotA hai, apitu nirantara gatizIlatA ke kAraNa usake svarUpa vahA~ jaina darzana anya darzanoM ke viparIta vijJAna kI meM usake andara sthita proTaoNnoM kI saMkhyA meM tathA bhA~ti hI paramANuoM kI samarUpatA tathA samaguNavattA UrjA meM bhI parivartana hotA rahatA hai / kisI tatva eva ko svIkAra karatA hai| isakA tAtparya yaha hai ki vizeSa ke paramANuoM meM tIvra gati vega ke kAraNa / pratyeka paramANu meM kisI bhI bhautika padArtha ko unakI UrjA dUsare tatva meM pariNata ho sakatI hai / utpanna karane kI zakti rahatI hai / ve hI paramANu UrjA kA nirantara kSaya hotA rahatA hai / tatva pari27 pArthiva sRSTi karate haiM, jo vAyavIya, jalIya athavA vartana kI yaha sthiti bahuta samaya pazcAt AtI hai| taijasa sRSTi / padArtha kI bhinnatA meM paramANu-kramAGka sambhavataH jaivika, bhaugolika, AnuvaMzika yahA~ taka prabhAvI hote haiM / 'paramANu kramAGka' ve saketa vizeSa ki sAMskRtika parivartanoM meM bhI kisI sImA taka haiM, jo kisI tatva (Element) ke paramANu meM yaha kAraNa rahatA ho / jaise koI cakra vegapUrvaka proTAnoM tathA ilekTraoNnoM kI saMkhyA kA nirdhAraNa ghamAkara chor3a die jAne para apane adhikatama vega karate haiN| jaisA ki, pUrva carcA kI jA cukI hai ki, taka paDhecakara punaH viparIta vega se gatimAna hAta proTaoNna nyUTraoNnoM dvArA ekatrIbhUta hote haiM / pArthivAdi hA sthira ho jAtA hai, sthiratA ke bindu para pahu~cate paramANuoM ke pariNAma meM gatija UrjA bhI kAraNa dIpanaH vahI krama prArambha ho sakatA hai, usI prakAra hotI hai / UrjA ke vega meM antara tathA paramANa- aparimita kAla taka UrjA kA kSaraNa zUnyatA ke kramAGka ke kAraNa hI kucha paramANa pAthiva padArtha binda taka pahu~catA hai, punaH saMkoca-vistAra calatA kI sRSTi karate haiM to kucha taijasa Adi kii| rahatA hai| zunyatA kA yaha biMdu isa prakAra vinAza yadyapi karma aura gati kI jainasammata tathA kA bindu na hokara UrjA kA tattvAntara meM parivartita vijJAna pratipAdita paribhASAe~ bhinna haiM tathApi hone kA bindu hai| yahI vaha bindu hai, jahA~ kucha svarUpa kI dRSTi se kucha adhika antara nahIM / gati vizeSa paristhitiyoM meM dravya ke guNa-dharma parivartita ra meM svabhAva kAraNa hotA hai tathA karma svataH siddha ho sakate haiN| paramANu kramAGka adhika hone se usameM hote hue bhI utprerya hotA hai| paramANuoM meM vikSapa se svataH vikiraNeM nirgata hone lagatI haiM, jinakA 1 gati yA karma ke hI kAraNa hotA hai| isa prakAra nirdhAraNa proTaoNnoM kI saMkhyA dekhakara kiyA jAtA ansaANJFPRs. 205 tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha For private. Derson Olim.com Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haiM / " yaha sthiti gati kI lagabhaga vahI avasthiti batalAtI hai, jo 'saMvara' tathA 'nirjarA' kI hai / gati ke Atyantika kSaya ke prazna para vijJAna mauna hai / jisa prakArAM gati svayaM sApekSa hote hue padArthoM kI sApekSatA ke lie uttaradAyI hai, vaise hI karma AsravAdi padArthoM kI sApekSa sthiti ke lie uttaradAyI hai / jIva ke karmoM kA Atyantika kSaya hI jaina mata meM mokSa hai / vaijJAnika gaveSaNAe~ abhI taka isa viSaya para prayoga tathA niSkarSa prastuta nahIM . kara pAyI haiM, ki ananta sRSTi cakra ke pravAha kA, ananta-cetana paramANuoM kA paryavasAna kahIM hai athavA nhiiN| bhale hI yaha aprAsaMgika tathA aprAkaraNika pratIta ho kintu, cintana kA viSaya avazya ho sakatA hai ki jIva ke karmoM kA kSaya kisa sImA taka tathA kisa rUpa meM hotA hai ? jIvoM kI saMkhyA bhI nyUnAdhika hotI rahatI hai athavA nizcita rahatI hai ? jIva vijJAna ke anusAra pratyeka jaivika tantra meM - apane hI samAna jaivika tantroM ko utpanna karane kI kSamatA hotI hai / 7 ye jaivika tantra bhautika tantra se samparka TUTane ke pazcAt ( mRtyu ke pazcAt ) kahA~ jAte haiM, ve punaH zarIra dhAraNa kisa AdhAra para karate haiM ? kyA koI aisA bindu bhI hai, jahA~ ve jaivika tantra paramANurUpa meM vikhaNDita ho jAte haiM ? yadi vijJAna ina praznoM kA uttara de sakA, to jaivika tantroM kI gati kA virAma vindu jaina sammata ( tathA anya dArzanika sampradAyoM meM bhI pratipAdita) mokSa kI samasyA kA vaijJAnika samAdhAna prastuta kara sakegA / ukta pA~coM padArthoM kA bhoktRbhAva se jIva tathA bhogyabhAva se ajIva se sambandha hai / jIva tathA ajIva jaina mata meM dravya haiM / dravya guNa tathA paryAya se yukta padArtha hai / " dravya 'rahane vAle tathA svayaM guNana dhAraNa karane vAle dharma guNa tathA dravya kA bhinna-bhinna avasthAoM meM jAkara honA paryAya kaha lAtA hai / guNadharma nitya tathA paryAya anitya hai / " dravya kI yaha paribhASA bhI vaijJAnika hai / nyAyAdi 206 darzanoM kI bhA~ti hI guNa tathA kriyAvAn honA dravya kA lakSaNa hai, yaha vijJAna svIkAra karatA hai / mUlataH yaha dravya do prakAra kA hai-astikAya tathA anastikAya / kAla, tama ityAdi adRzya padArtha anastikAya tathA jova aura ajIva astikAya haiM, kyoMki ye dRzya hai / jIva bhI baddha tathA mukta bheda se dvidhA hai / baddha jIvoM meM ekendriya acara vanaspati Adi dvIndriya, trIndriya, caturindriya tathA paJcendriya (manuSya) ina cara jIvoM kI gaNanA hotI hai| yahA~ ullekhanIya hai ki vanaspati meM jIvana kA anusandhAna Adhunika jIva-vijJAna kI khoja samajhI jAtI hai, balki abhI taka yaha vivAdAspada viSaya hai; kintu lagabhaga 2 sahasra varSa pUrva jaina darzana ne kitanA vaijJAnika nirNaya prastuta kiyA, isakA pramANa dravyoM kA ukta vargIkaraNa hai| ajIva dravyoM ke antargata dharma, adharma, AkAza, kAla pudgala ko gaNanA kI gaI hai / dharma tathA adharma kI vyAkhyA jaina darzana kramazaH gati sahakArI kAraNabhUta dravyavizeSa tathA sthairya sahakArI kAraNabhUta ' ke rUpa meM karatA hai jo paramparAgata na hokara pAribhASika hai| eka gati hai to dUsarA sthiti / eka preraka hai to dUsarA niSkriya ye anumAna dvArA siddha haiM / " ye jar3a bhAva haiM tathA sampUrNa tatvamImAMsA ko prabhAvita karate / vijJAna kI bhA~ti hI, jaina dharmAdharma kI dhAraNA samagra abhidheya ko gati tathA sthiratA ina do avasthAoM meM vibhakta karatI hai / vijJAna kI zAkhAoM ke rUpa meM jina gativijJAna ( Dynamics) athavA gati sambandhI vijJAna ( Kinematics) tathA sthitivijJAna ( Statics) kI pratiSThA hai, ve bhI padArthoM kI ina donoM prakAra kI avasthAoM kA hI adhyayana karate haiM / nyUTana ne gati sambandhI jina siddhAMtoM ko pratipAdita kiyA, unake anusAra padArtha yA to Rju athavA vakra gati vAle hote haiM / " sthiti gati sApekSa hai / vastutaH yaha sampUrNa vizvaprapaJca, jo nirantara pratyeka kSaNa meM AvirbhAva aura laya ko prApta hotA hai, gati tathA sthiti ke atirikta kucha nahIM hai / tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAhe vaha triguNoM kI sAmyAvasthArUpa prakRti ho, jagata kI utpatti karatA hai, jo rasAyana vijJAna kI zAnta avasthA meM sthita paramANu ho, mAyA ho athavA yaugikoM kI dhAraNA ke hI samAna hai / jisa prakAra ra pudgala hoM ! bheda kevala nAma-rUpa kA hai, cintana ke jaina mata meM saMghAta yA skandha se hI sthUla jagata dRSTikoNa kA hai, mUla rUpa meM eka hI zAzvata avi- kI utpatti hotI hai| usI prakAra rasAyana vijJAna nAzI tatva vidyamAna hai, jo avyakta rUpa se vyakta pratyeka padArtha ko kucha vizeSa mUla tatvoM (Elements) hotA hai jaisA ki chAndogyopaniSad kA mata ke yaugika ke rUpa meM vizleSita karatA hai| hai| jaina AkAza ko dravya mAnakara anumAna se usakI ye pudgala sparza, rasa, gandha tathA varNa se yukta siddhi mAnate haiM kyoMki pudgaloM kI vyApakatA ke lie hote haiM / bhautika padArthoM kA niSpAdana karane vAle 3 koI AdhAra avazya mAnanA pddegaa| vijJAna AkAza ina aNuo kA apanA nizcita parimANa tathA ko nahIM mAnatA, vaha dika aura kAla (Space and AkAra nahIM hotaa| inameM guNagata dhvaMsa vidyamAna Time) kI sattA svIkAra karatA hai| AkAza to hai|" vastutaH vaha sampUrNa rikta sthAna hai jahA~ koI padArtha nahIM hai| yahA~ vijJAnavettAoM kA tarka ho sakatA yaha dhvaMsa vinAza (pradhvaMsAbhAva) na hokara kSaya hai ki paramANa sadhana athavA virala rUpa meM sarvatra yA kSaraNa rUpa hai| paramANa kA viralatva yA saghanatva vyApta haiM; ataH usa AkAza kI siddhi nahIM hotI, vastu ke AkAra ko prabhAvita karatA hai| vijJAna isa jo rikta sthAna kA paryAya hai| isakA uttara yaha tathya ko mAnatA hai| yahI kAraNa hai ki samAna diyA jA sakatA hai ki paramANuoM kA saMghanita saMkhyaka paramANuoM vAle do padArtha athavA samAna 5 honA dRzya padArtha kI sthiti hai| virala rUpa meM para- bhAra vAle do padArtha paramANuoM ke biralatva yA kA mANuoM ke hote hue bhI padArtha eka sthAna se dUsare saMghanatva ke kAraNa bhinna AkAra ke hote haiN| sthAna para binA kisI avarodha ke gatimAna hote haiM, kyoMki paramANuoM kA apanA koI nizcita AkAra nahIM hotA, isI se AkAza kI siddhi hotI hai| ukta vivecana se spaSTa hai ki jaina dArzanikoM ne HO upAdhibheda se vahI ghaTAkAza ityAdi ke rUpa meM jina siddhAntoM kI sthApanA kI tathA padArthoM kA KC __ abhidheya hotA hai| jisa prakAra vivecana kiyA vaha vaijJAnika paddhati hai / jo vartamAna vijJAna-vettA vikAsavAda kA mithyA 3 ___antima ajIva dravya pudgala hai / 'pUrayanti udghoSa karate hue Adhunika vaijJAnika anusandhAnoM galaMti ca' isa vyutpatti ke AdhAra para pudgala ve dravya ko mAnava ko camatkArapUrNa buddhi kA pariNAma haiM; jo aNuoM ke vizleSaNa yA saMghAta se skandhAdi mAnate haiM, ve apane sahasroM varSa pUrva pratipAdita kie| kI utpatti ke kAraNa hote haiN| ye do prakAra gae dArzanika vicAroM ko purAtana itihAsa kahakara ke hote haiM-aNu tathA skandha yA saMghAta / unakA upahAsa karate haiM, kintu una dArzanika vijJAna kI bhASA meM inheM kramazaH Atomic vicAroM ko kitane vicAra manthana ke pazcAt prastuta tathA Compound kahA jA sakatA hai / aNu atyanta kiyA gayA thA, yaha vicAra kA viSaya hai / darzana sUkSma hone ke kAraNa upabhogya nahIM haiM / dayaNuka se kA kSetra vijJAna ke kSetra se adhika vyApaka hai kyoMki Arambha karake skandhoM kA nirmANa hotA hai / pudgala vijJAna brahmANDa se bho pare use niyantrita karane upAdAna tathA mUla ikAI hai| saMghAta hI dRzya vAlI zakti ke viSaya meM mauna hai jabaki darzana kisii| tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana 207 ( (C) sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha For Private & Personal use only Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUrNa satya, sarvajJa, sarvazakta sattA athavA sthiti ko AvazyakatA hai| isake lie adhyetAoM ko mAnatA hai cAhe vaha jJAna mAtra hI kyoM na ho / jaina protsAhana tathA preraNA pradAna kara unameM darzanoM ke 10 padArtha mImAMsA ko eka-eka koNa se vijJAna kI vaijJAnika anuzIlana ke prati abhiruci jAgRta karane tulA para rakhakara niSpakSa samanvayAtmaka samIkSA kI kI AvazyakatA hai| 1. History of Indian Philosophy-S. N. 10. 'ataeva dharmAstikAya: pravatyanumeya: adharmAstikAyaH Dass Gupta, Page 176 sthityanumeyaH |'-srvdrshnsNgrh-pR. 152 / / 2. bhAratIya darzana-DaoN0 kuvaralAla vyAsaziSya- 11. Rja gati Rectilinear Motion tathA vakragati pR. 174 Curvilinear Motion kahalAtI hai| 3. 'samyagdarzana jJAnacAritrANi / ' Handbook of Elementary Physics-N. -tattvArthasUtra 1/1 Koshkin and M. Shirkevich-Translated 4. 'atra saMkSe patastAvajjIvAjIvAkhye dve tatve staH / ' by F. Leic Page 17 -sarvadarzana saMgraha-pR. 143 12. vAcArambhaNaM vikAronAmadheyama ...... / chA0 u0. 5. dravya ke guNa-DA. DI. bI. devadhara-pR.3 6. vijJAna kA darzana-DA. ajita kumAra sinhA- 13. 'rUparasagandhavarNavantaH pudgalAH / ' pR. 73 -tattvArthasUtra 5/24 7. vijJAna kA darzana-pR. 147 14. bhAratIya darzana kA itihAsa-haradatta zarmA 8. 'guNaparyAyavadravyam / ' tattvArthasUtra 5/37 pR. 81 9. savadarzana saMgraha pR. 154 sUciraM pi acchamANo, verulio kAyamaNio mIse / na ya utei kAyabhAva, pAhanna guNe niyaeNa // -ogha ni.772 vaiDUrya ratna kAca kI maNiyoM meM kitane hI lambe samaya taka kyoM na milA rahe, vaha apane zreSTha guNoM ke kAraNa ratna hI rahatA hai, kabhI kAca nahIM hotaa| 208 tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana C 0 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha ,