Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImahAvIra koTiyA jaina kRSNa-sAhitya zrIkRSNa bhArata rASTra kI anyatama vibhUti haiM. unakA carita-varNana vyApaka rUpa se lokaruci kA viSaya rahA hai. rASTra kI sabhI dhArmika vicAradhArAoM va unase prabhAvita sAhitya meM unakA (apanI-apanI mAnyatAnusAra) varNana upalabdha hai. vaiSNava-sAhitya meM unakA svayaM bhagavAn kA rUpa (kRSNastu bhagavAn svayam-bhA0 purANa 1 / 3 / 22) pramukha hai; para isake AvaraNa meM mahAbhArata Adi prAcIna granthoM meM unake vIrazreSTha svarUpa kI hI pUjA huI hai. jainoM ke nikaTa ve zalAkApuruSa vAsudeva haiM; jo ki mahAn vIra va zreSTha ardha cakravartI zAsaka hotA hai. bauddha jAtaka-kathAoM meM bhI unakA eka vIra, zaktizAlI va vijetA rAjapuruSa ke rUpa meM varNana huA hai. spaSTa hai ki ukta dhArmika vicAradhArAoM meM cAhe zrIkRSNa sambandhI mAnyatA kI dRSTi se bAhya vibhinnatA rahI ho, para mUlataH sabhI meM unake vIrazreSTha svarUpa kA yazo-gAna pramukha hai. batAyA jA cukA hai ki jaina paramparA meM zrIkRSNa kI puruSazalAkA vAsudeva ke rUpa meM mAnyatA hai. zalAkA puruSa se tAtparya hai zreSTha (mahApuruSa) ! zalAkA puruSa zreSaTha kahe gaye haiM; tIrthaMkara 24, cakravartI 12, baladeva 6, vAsudeva 6 tathA prativAsudeva 6. jaina purANa granthoM va carita-kAvyoM meM ina mahApuruSoM kA hI jIvana-caritra vaNita huA hai. zrIkRSNa navameM (yA antima) vAsudeva the.2 vAsudeva zrIkRSNa eka zaktizAlI vIra va ardha cakravartI zAsaka the. vaitADhya giri (vindhyAcala) se lekara sAgara paryanta sampUrNa dakSiNa bhArata ke ve eka mAtra adhipati batAye gaye haiM. uttara bhArata kI rAjanIti meM bhI unakA viziSTa sthAna thA. apane zaktizAlI pratidvandvI jarAsandha va usake sahAyaka kauravoM ke parAbhava ke bAda hastinApura ke rAjyasiMhAsana para pANDavoM ko pratiSThita kara unhoMne uttara bhArata meM bhI apanA rAjanItika prabhutva sthApita kiyA. uttara-bhArata kI anya bahuta sI rAja-nagariyoM ke atyAcArI zAsakoM kA damana kara, unhoMne unake uttarAdhikAriyoM ko unake sthAna para pratiSThita kara apane prabhAva va lokapriyatA meM vRddhi kI. isa taraha jana-sAhitya ke adhyayana se hameM patA calatA hai ki zrIkRSNa bhArata ke aise mahApuruSa the, jinhoMne deza meM bikharI huI rAjanItika zaktiyoM ko ekatrita kiyA aura usameM saphalatA bhI prApta kI. jaina-kRSNa-sAhitya ke adhyayana se bhAratIya itihAsa ke kaI lupta tathya bhI hamAre sAmane udghATita hote haiM. inameM se eka 1. dekhiye 'ghatajAtaka' 2. navamo vAsudevo'yamiti devA jagustadA-harivaMzapurANa 55-60. 1. bArabaIe nayaroe addhabharahassa ya samattassa ya AhevaccaM jAva viharai-antagaDadazAsUtra 1.5 * * * * * * * * * * * * * * * . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Jainbrothinnitun... . . " . . . . . . / . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . DIPIVISIlluuN . . . . . . . . . . . iidulary.org..
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ * Jain Educato mahAvIra koTiyA : jaina kRSNa-sAhitya : 755 tathya hai, usa samaya ke dhArmika netA ariSTanemi (neminAtha) ke sAtha zrIkRSNa ke pArivArika sambandhoM kI jAnakArI. ariSTanemi jaina- paramparA ke 22veM tIrthaMkara ke rUpa meM pratiSThita haiM. mahAvIra svAmI ke atirikta jaina- paramparA ke anya 23 pUrva tIrthaMkaroM ko aba taka adhikAMza loga kapola kalpanA kahate rahe haiM, aura bahuta se aba bhI kahate haiM. para yaha bhrama vidyAlayoM meM par3hAye jAne vAle vartamAna itihAsa kA phailAyA huA hai. jahA~ taka ariSTanemi kI aitihAsikatA kA prazna hai; bhArata ke mahAn prAcIna grantha Rgveda (a0 9 mantra 25) yajurveda tathA mahAbhArata Adi meM unakA ullekha upalabdha hai. jaina- paramparA se hameM jJAta hotA hai ki zrIkRSNa va ariSTanemi cacere bhAI the.' ariSTa nemi ke sAtha isa sambandha ke kAraNa jaina-sAhitya meM zrIkRSNa kA eka viziSTa vyaktitva rahA hai. eka zreSTha rAja-netA va ati parAkramI vIra puruSa hone ke sAtha hI zrIkRSNa kI dharma ke prati abhiruci bhI prabala batAI gaI hai. neminAtha kI ahiMsA - bhAvanA kA prabhAva unake jIvana meM spaSTa dekhA jA sakatA hai. unhoMne vaidika kAla ke hiMsApUrita yajJa kA virodha kiyA, tathA usa yajJa ko uttama batAyA jisameM jIvahiMsA nahIM hotI. unhoMne yajJa kI apekSA karma ko mahAn batAyA. jaina Agama granthoM meM zrIkRSNa se sambandhita aise bahuta se prasaMga Aye haiM, jaba ki ariSTanemi ke dvArikA Agamana para zrIkRSNa saba rAjyakAryoM ko chor3a sakuTumba unake darzana va upadeza zravaNa ko jAyA karate the. ve dIkSA samAroha meM bhI bhAga lete rahate ye svayaM unake kula ke bahuta se sadasyoM ne, jinameM unakI aneka rAniyA~ va putra Adi bhI the, arhata ariSTanemi se dIkSA grahaNa kI. zrIkRSNa ke bahumukhI vyaktitva ke isa pahalU ne unheM, jaina sAhitya meM atyadhika pramukha banA diyA hai. ariSTanemi viSayaka jitanA bhI jaina sAhitya upalabdha hai, usa sabameM zrIkRSNa kA carita varNana ati mahattvapUrNa rahA hai; bahutasI kRtiyoM meM to ve ariSTanemi se bhI adhika pramukha bana gaye haiM. isake atirikta svatantra rUpa se bhI unake jIvana carita ke vibhinna prasaMgoM kA savistAra varNana huA hai tathA pANDava-gaNa, gajasukumAla va pradyumnakumAra Adi se sambandhita kRtiyoM meM bhI unakA varNana ati pramukha rahA hai. isase jaina sAhityakAroM ke zrIkRSNa-parita ke prati AkarSaNa kA patA lagatA hai. vibhinna bhAratIya prAcIna va arvAcIna bhASAoM yathA prAkRta, saMskRta, apabhraMza, hindI, kannaDa, tAmila, telugu tathA gujarAtI Adi meM saikar3oM kI mAtrA meM kRSNa-sambandhI kRtiyA~ upalabdha haiM. prastuta lekha meM prAkRta, saMskRta, apabhraMza tathA hindI bhASA meM upalabdha jaina- kRSNa - sAhitya kA ati saMkSipta sA paricaya diyA gayA hai. AzA hai yaha paricaya jahA~ pAThaka ko kRSNa-sAhitya sambandhI navIna jAnakArI degA, vahIM use jaina sAhitya kI vizAlatA kA anumAna karAne meM bhI sahAyaka siddha hogA. prAkRta-jaina-kRSNa sAhitya - jainadharma ke mUla graMtha Agama kahe gaye haiM. inakA prarUpaNa svayaM bhagavAn mahAvIra ne kiyA thA, parantu saMkalana bhagavAn ke gaNadharoM [ziSyoM] ne kiyA. prAkRta ja -jaina - kRSNa sAhitya kI dRSTi se prathama sthAna Agama graMthoM kA hI hai. AgamoM kA upalabdha saMkalana I0 san kI 6ThI zatAbdI kA hai. Agama graMthoM kI saMkhyA 46 hai - aMga 12, upAMga 12, chedasUtra 6, mUlasUtra 4, prakIrNaka 10, cUlikA sUtra 2. kRSNasAhitya kI dRSTi se nimna AgamagraMtha mahattvapUrNa haiM. [3] sthAnAMga - isa sUtra ke AThaveM adhyayana meM zrIkRSNa kI ATha paTarAniyoM [ padmAvatI, gaurI gAndhArI, lakSmaNA, sImA, jAmbavatI, satyabhAmA aura vimaNI] kA varNana huA hai. 7 [2] samavAyAMga--isa sUtra meM 54 uttama puruSoM ke varNana prakaraNa meM zrIkRSNa kA varNana huA hai. zrIkRSNa vAsudeva the. bAsudeva kA pratidvandI prativAsudeva hotA hai jo ki duSTa AtatAyI tathA prajA ko vAsa dene vAlA hotA hai. vAsudeva kA pavitra kartavya usakA hanana kara pRthvI ko bhAra-mukta karanA hai. zrIkRSNa ne apane pratidvandI prativAsudeva jarAsandha kA vadha kiyA thA. 1. uttarAdhyayana 22.2 2. antagaDadA 323, 5.2, 6.8 ( jJAtRdharma kathA ) 1.5 nirayAvalikA 5.12. *OM** iiiiiiiiiiiii *** Energy.org
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ Amawwwwwwwwwwwwwwww 716 : muni zrIhajArImala smRti-grantha : caturtha adhyAya [3] jJAtRdharmakathA-isa aMgagraMtha ke pahale skandha ke pAMcaveM tathA solahaveM adhyayana meM zrIkRSNa kA varNana huA hai. pA~caveM adhyayana meM arhat ariSTanemi kA raivataka parvata para Agamana, kRSNa kA dalabala sahita unake darzana va upadezazravaNa ko jAnA tathA thAvaccAputra kI pravrajyA kA varNana hai. solahaveM adhyayana meM pANDavoM kA varNana hai. pANDavoM kI mAM kuntI zrIkRSNa kI buA thI. [4] antakRddazA-isameM antakRt kevaliyoM kI kathAe~ haiM. ATha varga (adhyayanoM ke samUha) haiM. isa graMtha meM kRSNakathA ke vibhinna aMgoM kA sthAna-sthAna para varNana huA hai. prathama varga ke pahale adhyayana meM zrIkRSNa kA dvArikA ke rAjA ke rUpa meM ullekha huA hai. tIsare varga ke AThaveM adhyayana meM kRSNa ke sahodara gajasukumAla kA prasiddha jaina AkhyAna hai. pAMcaveM varga ke prathama adhyayana meM dvArikAvinAza va zrIkRSNa kI mRtyu kA varNana hai. [5] praznavyAkaraNa-upalabdha praznavyAkaraNa sUtra ke do khaNDa haiM. pahale meM pAMca AsravadvAroM kA aura dUsare meM pA~ca saMvaradvAroM kA varNana hai. prathama khaNDa ke cauthe dvAra meM zrIkRSNa ke yuddha karane aura rukmiNI tathA padmAvatI ko pAne kA ullekha hai. [6] nirayAvalikA--isake pAMcaveM upAMga dRSNidazA ke 12 adhyayana haiM, jinameM prathama adhyayana meM dvAravatI nagarI ke rAjA kRSNa vAsudeva kA varNana hai. ariSTanemi vihAra karate huye raivataka parvata para padhAre. kRSNa vAsudeva hAthI para savAra ho dala-bala sahita unake darzana va upadezazravaNa ko gaye. [7] uttarAdhyayana-kahA jAtA hai, isameM bhagavAn mahAvIra ke antima cAturmAsa ke samaya diye gaye upadezoM kA saMgraha hai. isameM 36 adhyayana haiM. 22 veM adhyayana meM jaina-kRSNa-kathA ke eka mahattvapUrNa prasaMga kA ullekha hai. yaha prasaMga hai zrIkRSNa dvArA ariSTanemi ke vivAha kA prabandha karanA, bhoja ke liye ikaTThe kiye gae pazuoM kI karuNa pukAra suna ariSTanemi ko vairAgya ho jAnA tathA raivataka parvata para jAkara unakA tapasyA karanA. isa adhyayana se zrIkRSNa kA janma soriyapura meM honA pratIta hotA hai. zrAgametara prAkRta kRSNasAhitya-Agametara sAhitya meM (Agama-vyAkhyA sAhitya ke atirikta) kRSNa-kathA kA varNana karane vAlA prathama graMtha 'harivaMsacariya' kahA jAtA hai. isake racayitA vimalasUri the, jinhoMne carita-sAhitya ke prasiddha graMtha 'paumacariya' kI racanA kI hai. parantu ukta graMtha abhI taka upalabdha nahIM ho sakA hai. vimalasUri kA samaya vi0 kI prathama zatAbdI nizcita kiyA jAtA hai.' [1] vasudevahiNDI-yaha eka vizAla graMtha hai. isake pUrvArddhabhAga ke racayitA saMghadAsa gaNi tathA uttara bhAga ke racayitA dharmadAsa gaNi kahe gaye haiM. saMghadAsa gaNi kA samaya I0 san kI lagabhaga pAMcavIM zatAbdI kahA gayA hai.2 graMtha kA mukhya viSaya zrIkRSNa ke pitA vasudeva ke bhramaNa (hiMDana) kA varNana karanA hai. graMtha ke dUsare bhAga pIThiyA (pIThikA) meM zrIkRSNa kI agramahiSiyoM kA paricaya, rukmiNI se pradyumnakumAra kA janma, usakA apaharaNa, pUrvabhava, mAtA-pitA se punaH milanA, jAmbavatI se zaMvukumAra kA janma Adi kA varNana milatA hai. harivaMza kula kI utpatti tathA kaMsa ke pUrvabhavoM kA varNana bhI milatA hai. kaurava-pANDavoM kA ullekha bhI milatA hai. isa grantha ke pUrvabhAga meM 11 hajAra zloka tathA uttarabhAga meM 17 hajAra zloka haiM.3 [2] cauppana mahApurisacariyaMH-yaha zIlAcArya (zIlAMkasUri) kI racanA hai. isa graMtha meM jainadharma ke mAnya 54 zalAkA 1. jaina sAhitya aura itihAsa-zrI nAthUrAma premI, pRSTha 87. 2. prAkRta sA0 kA itihAsa-DaoN. jagadIzacandra jaina, pR0 381 3. somadevaviracita kathAsaritsAgara kI bhUmikA --DA. vAsudevazaraNa agravAla, pR0 13. mi (Silo HAR BO Jane ROSHENESEISESINANONESHOENENINONOSINONE
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvIra koTiyA : jaina kRSNa-sAhitya : 757 prativAsudevoM ko alaga na ginakara vAsudevoM ke sAtha hI gina liyA gayA hai. isa racanA kA puruSoM kA varNana huA hai. samaya I0 san 868 batAyA jAtA hai." [3] bhava-bhAvanA- isake karttA maladhAri hemacandra sUri kahe gaye haiM. inhoMne vi0 saM0 1170 (san 1223 ) meM ukta grantha kI racanA kI. 2 . kRti meM 12 bhAvanAoM kA varNana hai. kula 531 gAthAe~ haiM. harivaMza kula kA vistAra se varNana huA hai. kaMsa kA vRttAnta, vasudevacarita, devakI se vasudeva jI kA vivAha, kRSNa janma, kaMsavadha, neminAtha-carita Adi kA sundara varNana huA hai. yaha prakAzita racanA hai. inhIM kavi kI eka anya kRti 'upadezamAvAkaraNa' hai. isameM jaina-tazvopadeza se sambandhita kitanI hI dhArmika va laukika kathAe~ dI huI haiM. tapadvAra meM vasudeva carita kA varNana huA hai. yaha bhI prakAzita racanA hai. [4] kumArapAla paDiboha- - isa kRti ke racayitA somaprabha sUri AcArya hemacandra ke ziSya the. isakI racanA vi0 saM0 1241 meM huI. isa kRti meM una zikSAoM kA saMgraha hai jo samaya-samaya para AcArya ne gujarAta ke cAlukyavaMzI rAjA kumArapAla ko dIM. dRSTAnta rUpa meM 54 kathAe~ bhI dI gaI haiM. isa krama meM madyapAna ke durguNa batAte huye dvArikAdahana kI kathA tathA tapa kA mahatva batalAte huye rukmiNI kI kathA AI hai. 3 [2] kaNhacariyaM prastuta kRti meM jaina-purANoM meM varNita kRSNa kathA ko hI prastuta kiyA gayA hai. racayitA tapAgacchIya devendrasUri haiM, jinheM jagaccandrasUri kA ziSya batAyA gayA hai. devendrasUri kA svargavAsa san 1270 meM huA. 3 kRti ke mukhya viSaya isa prakAra haiM- vasudevacarita, kaMsa kI janmakathA, kRSNa-baladeva ke pUrvabhava, kRSNa janma, neminAtha jI ke pUrva bhava va unakA janma, kaMsavadha, dvArikA nagarI kA nirmANa, kRSNa kI agramahiSiyoM kA varNana, pradyumna-janma, pANDavoM kA varNana, jarAsandha se zrIkRSNa kA yuddha, zrIkRSNa kI vijaya, neminAtha - rAjula kA kathAnaka, draupadIharaNa va zrIkRSNa kA use vApisa lauTA lAnA, vajasukumAracarita, thAvanyAputra kA vRtAnta, yAdavoM kI dIkSA, dvArikA-dahana, balarAma va kRSNa kA dvArikA se prasthAna, zrIkRSNa kI mRtyu, baladeva jI kA vilApa va dIkSA, pANDavoM kI dIkSA va neminAtha kA nirvANa Adi. prAkRta kI ukta kRtiyoM ke atirikta AgamoM ke vyAkhyA sAhitya tathA kathA-saMgrahoM meM, yathA-kathAkopaprakaraNa, kathAratnakoSa, AkhyAnamaNikoSa Adi meM bhI kRSNa kathA ke vibhinna prasaMga yatra-tatra varNita hue haiM. saMskRta kA jaina-kRSNa-sAhitya :- - jainoM kA saMskRta sAhitya vikrama kI prathama zatAbdI se hI upalabdha hai. caritasAhitya kI dRSTi se saMskRtabhASA kA prathama grantha raviSeNAcAryakRta padmapurANa hai. isakI racanA san 676 meM huI. isameM rAma kI kathA varNita hai. kRSNa-kathA kI dRSTi se prathama kRti harivaMzapurANa hai. 4 (1) harivaMzapurANa jaina sAhitya meM isa grantha kA eka viziSTa sthAna rahA hai. vaha eka vidyAlaya hai. 66 sargoM meM vibhakta 12 hajAra zloka parimita hai. grantha kA pramukha pratipAdya viSaya tIrthaMkara neminAtha kA vaMza harivaMza hai. grantha ke 18 veM sarga se lekara 63 veM sarga taka yAdava kula tathA zrIkRSNa kA carita varNana kiyA gayA hai. grantha kA racanAkAla vikrama kI navamI zatAbdI kA madhya bhAga hai. yaha grantha zaka saMvat 705 ( vi0 saMvat 840 ) meM 1. prAkRta aura usakA sAhitya - DA0 haradeva bAharI. 2. prAkRta sA0 kA itihAsa- DA0 jagadIzacandra jaina pR0 505. 3. vahI pR0 561. 4. jinasenakRta harivaMzapurANa kI bhUmikA - nAthUrAma premI pR0 3. Jain SEISESEINEISZISZISZISZISOIRESEINERSEINEISET wwww Savary.org
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ 758 : muni zrIhajArImala smRti-grantha : caturtha adhyAya pUrNa huA.' isake racayitA punnATasaMghIya AcArya jinasena the.2 (2) mahApurANa:-yaha bhI jaina-kRSNa-sAhitya kA eka mahattvapUrNa grantha hai. isake do bhAga haiM--prathama AdipurANa, dvitIya uttara purANa. yaha sampUrNa grantha 76 paryoM meM samApta huA hai. isakI zlokasaMkhyA 20 hajAra pramANa hai. isake prathama 42 parva (sarga) va 43 veM parva ke 3 padya AcArya jinasena ke likhe hue haiM. ye jinasena harivaMzapurANa ke kartA se bhinna haiM. ye paMcastUpAnvaya sampradAya ke the. zeSa grantha AcArya ke prakANDa paNDita va siddhahasta kavi ziSya guNabhadra ne pUrA kiyA. uttarapurANa ke 71, 72, va 73 3 parva meM kRSNa-kathA kA varNana huA hai. uttarapurANa kI samApti zaka saMvat 775 (vi0 saMvat 610) ke lagabhaga batAI jAtI haiM.4 (3) dvisandhAna yA rAghava-pANDavIya mahAkAvya :-kavi dhanaMjaya dvArA likhita yaha eka adbhuta mahAkAvya hai. isake pratyeka padya se do artha prakaTa hote haiM, jinase eka artha meM rAma-kathA tathA dvitIya meM kRSNa-kathA kA sRjana hotA hai. isake 18 sarga haiM. zrInAthUrAmajI premI isa kavi kA samaya vi0 kI AThavIM zatAbdI ke antima caraNa se navIM zatAbdI ke pUrvArddha taka mAnate haiM.5 (4) pradya mnacarita :-lATa-vargaTa saMgha ke AcArya mahAsena isa grantha ke racayitA haiM. isakI racanA kA samaya vi0 saM0 1031 se 1066 ke madhya batAyA jAtA hai. yaha eka khaNDakAvya hai. isake nAyaka zrIkRSNa ke prabala parAkramI putra pradyumnakumAra haiM, jinheM jainaparamparA meM 21vA~ kAmadeva mAnA gayA hai. isakI kathA kA AdhAra jinasenakRta harivaMza purANa hai. yaha prakAzita racanA hai." (2) trizaSThizalAkA-puruSa caritra :-prastuta grantha ke racayitA 'kalikAlasarvajJa' viruda se vibhUSita AcArya hemacandra haiM. DaoN. vAsudevazaraNa agravAla ne AcArya hemacandra ke lie 'madhyakAlIna sAhityasaMskRti ke camakate huye hIre' kA vizeSaNa prayukta kiyA hai.8 inakA samaya vi0 saMvat 1145-1226 nizcita hai. inakI prastuta kRti meM jaina-paramparA meM mAnya 63 zalAkA-puruSoM kA carita-varNana huA hai. (6) mahApurANa :-isake racayitA malliSeNa sUri haiM. ye vividha viSayoM ke paMDita tathA uccazreNI ke kavi the. mahApurANa meM kula do hajAra zloka haiM aura inhIM meM treSaTha-zalAkA puruSoM kI kathA saMkSepa meM vaNita huI hai. yaha vi0 saMvat 1104 kI racanA hai: (7) bhaTTAraka sakalakIrti va usake grantha :-15 vIM zatAbdI meM bhaTTAraka sakalakIti saMskRta ke acche vidvAn aura kavi hue. jayapura ke vibhinna anthabhaNDAroM meM inake likhe kaI granthoM kI hastalikhita pratiyAM upalabdha haiM. kRSNasAhitya kI dRSTi se inake do grantha 'uttarapurANa' va 'pradyumnacarita' ullekhanIya haiM. ye mUlasaMghAnvayI the. (8) bhaTTAraka zubhacandrakRta pANDavapurANa :-mUlasaMgha ke hI bhaTTAraka zubhacandra adbhuta vicAraka, vikhyAta vidvAn tathA prabala tAkika the. inake pANDavapurANa grantha kI prazasti meM inake dvArA racita 25 granthoM kA ullekha huA hai. 1. zAkeSvabdazateSu saptasu dizaM paJcottareSUtarAM. ___ yAtIndrAyudhanAmni kRSNa nRpaje zrI vallabhaM dakSiNAm / / 2. vizeSa vivaraNa ke liye dekhiye nAthUrAma premI : jaina sAhitya aura itihAsa pR0 114. 3. dekhiye mahApurANa (bhAratIya jJAna pITha, kAzI se prakAzita) kA prAstAvika, DA. hIrAlAla va e0 ena0 upAdhye tathA jaina sAhitya aura itihAsa-premI pR0 127. 4. jaina sA0 aura itihAsa-premI pR0 140. 5. vahI pR0 111 (dvitIya saMskaraNa). 6. vahI pR0 412. 7. grantha ratnAkara kAryAlaya, bambaI se prakAzita. 8. premI abhinandana grantha pR0 216. Dherai R MAHATTIMINATICIAL ALLinkICL WHAYALAMRITIERRAHA HAIN URLD Jain Eve RCLirary.org
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvIra koTiyA : jaina kRSNa-sAhitya : 756 kRSNa-sAhitya kI dRSTi se inakA pANDavapurANa bahuta hI ullekhanIya grantha hai. isI grantha se prabhAvita hokara hindI meM bulAkIdAsa ne pANDavapurANa kI racanA kI. yaha grantha vi0 saMvat 1608 meM samApta huA.' (8) hastimalla va unake nATaka :-digambara sampradAya ke sAhityakAroM meM inakA ati mahattvapUrNa sthAna hai. upalabdha jaina saMskRta sAhitya meM ye hI aise lekhaka haiM, jinake likhe nATaka upalabdha haiM. ye vatsagotrI brAhmaNa the tathA samantabhadrakRta devAgamastotra se prabhAvita hokara jaina ho gaye the. hastimalla inakA asalI nAma nahIM thA para eka masta hAthI ko vaza meM karane ke upalakSya meM inheM pANDaya rAjA ne yaha nAma diyA thA. kRSNasAhitya kI dRSTi se inakI 'vikrAntakaurava' tathA 'subhadrA' (arjuna rAja) ye do kRtiyAM ullekhanIya haiM. inakA I0 san 1240 (vi0 saMvat 1347) meM honA nizcita kiyA jAtA hai.2 (10) anya racanAe~:-saMskRta-jaina kRSNasAhitya 17 vIM zatAbdI taka kA upalabdha hai. kucha upalabdha kRtiyoM ke nAma isa prakAra haiM : [a] pANDavacarita devaprabhasUri racanA saMvat 1257 [A] pANDavapurANa bhaTTAraka zrIbhUSaNa 1657 [i] harivaMzapurANa 1675 [I] pradyumnacarita somakIrti 1530 pradyumnacarita ravisAgara 1645 ratanacanda 1671 mallibhUSaNa 17 vIM zatAbdI [e] neminirvANa kAvya mahAkavi vAgbhaTa racanA saMvat 1176 ke lagabhaga [o] neminAthapurANa brahma nemidatta [au] neminAthacaritra guNavijaya [gadya grantha] " 1668 [a] harivaMzapurANa bhaTTA0 yazakIrti 1671 apabhraMza kA jaina-kRSNa-sAhitya :-apabhraMza-sAhitya kI racanA meM jainoM kA sarvAdhika yoga rahA hai. upalabdha apabhrazasAhitya kA karIba 80 pratizata bhAga jainAcAryoM dvArA likhA gayA hai. yadyapi apabhraza kA ullekha I0 pU0 dUsarI zatAbdI meM [pAtaJjala mahAbhASya meM milatA hai, parantu isakA sAhitya AThavIM zatAbdI se hI upalabdha hotA hai. upalabdha sAhitya ke prathama kavi svayaMbhU haiM aura kRSNa sAhitya kI dRSTi se bhI vahI prathama kavi haiM. (1) mahAkavi svayaMbhU aura unakA riTaNemicariu :-svayaMbhU vi0 kI AThavIM zatAbdI ke kavi haiM. ye eka siddhahasta kavi the. inakI kavitA atyanta praur3ha, puSTa va prAMjala hai. kRSNa-sAhitya kI dRSTi se riTuNemicariu eka ullekhanIya kRti hai. yaha mahAkAvya hai. isameM 112 saMdhiyAM tathA 1637 kaDavaka haiM. yaha cAra kANDoM meM vibhAjita hai--yAdava, kuru, yuddha aura uttara. kRSNajanma, bAla-lIlA, kRSNa ke vibhinna vivAha, pradyumna, sAmba Adi kI kathA, nemijanma Adi yAdavakANDa meM vaNita hue haiM. (2) tisaTThi mahApurisa guNAlaMkAra :-yaha apabhraMza ke sarvazreSTha kavi puSpadanta kI racanA hai. puSpadanta ke kAvya ke viSaya meM premI jI kA yaha kathana uddhRta karanA hI paryApta hogA-unakI racanAoM meM jo oja, jo pravAha, jo rasa aura 2. dekhiye-vAcaspati gairolA-saMskRta sA0 kA itihAsa pR0 361-62 tathA premI-jaina sA0 aura itihAsa pR0 383-84. 2. vizeSa vivaraNa ke liye dekhiye-jaina sA0 aura itihAsa pR0 364-370. 3. apabhraMza sAhitya-DA0 harivaMza kochaDa pR0 1. 4. vizeSa vivaraNa ke liye dekhiye-vahI pR067-72 tathA nAthUrAma premI-jaina sA0 aura itihAsa-pR0 118, 166. POIN INE ACINEARN Jain la Sinelibrary.org
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ 760 : muni zrIhajArImala smRti-grantha : caturtha adhyAya jo saundarya hai, vaha anyatra durlabha hai. bhASA para unakA asAdhAraNa adhikAra hai. unake zabdoM kA bhaNDAra vizAla hai aura zabdAlaMkAra va arthAlaMkAra donoM se unakI kavitA samRddha hai" : prastuta racanA eka mahAkAvya hai. isameM 102 sandhiyA~ haiM. isameM jaina-paramparA meM mAnya treSaTha zalAkA puruSoM kA caritavarNana huA hai. 81 se 12 taka kI sandhiyoM meM harivaMzapurANa kI prasiddha jaina-kathA ko padyabaddha kiyA gayA hai. isakI racanA 656-665 I0 meM huI : (3) harivaMzapurANa :-jayapura ke bar3e terApaMthiyoM ke mandira meM upalabdha kavi dhavala kRta prastuta kRti kRSNa-kAvya kI dRSTi se ullekhanIya hai. isakA kathAnaka jaina-paramparAgata hai aura mukhyataH jinasena (prathama) kRta harivaMzapurANa (saMskRta) para AdhArita hai. isa grantha meM 122 sandhiyA~ haiM. yaha 10 vIM zatAbdI kI racanA hai. (4) sakalavidhinidhAna kAvya :-Amera (rAjasthAna) zAstrabhaNDAra meM isakI hastalikhita prati upalabdha hai. grantha kA pramukha viSaya vidhividhAnoM evaM ArAdhanAoM kA ullekha va vivecana hai. dhArmika bhAvanAoM ko vyakta karane ke liye prAcIna kathAoM aura upAkhyAnoM kA Azraya liyA gayA hai. grantha meM 58 sandhiyA~ haiM. 36 vIM sandhi meM mahAbhArata yuddha kA ullekha hai. isake racayitA nayanaMdI haiM. kRti kA racanAkAla 1100 ke lagabhaga anumAna kiyA gayA hai : (5) pajjuNNacariu :-prastuta kRti 15 sandhiyoM kI khaNDakAvya koTi kI racanA hai. isameM zrIkRSNa ke putra pradyumna kA carita varNana huA hai. isake racayitA kavi siMha (13 vIM zatA0 vi0 prAraMbha) the. kucha logoM kA anumAna hai ki mUlagrantha siddha nAmake kisI kavi kI racanA hai, kyoMki grantha kI prathama ATha sandhiyoM meM kavi kA nAma siddha milatA hai, bAda meM siMha. saMbhava hai siMha kavi ne mUlagrantha kA uddhAra kiyA ho : (6) NemiNAhacariu :-NemiNAhacariu eka khaNDakAvya hai. isameM 4 sandhiyAM va 83 kar3avaka haiM. grantha kA mukhya viSaya zrIkRSNa ke cacere bhAI tathA jaina-paramparA ke 22 veM tIrthaMkara neminAtha kA carita hai. isa grantha ke racayitA lakhamadeva (lakSmaNadeva) haiM. grantha kI racanA 15 vIM zatAbdI ke uttarakAla meM huI, kyoMki vi0 saM0 1510 kI likhI eka hastalikhita prati upalabdha hai. kavi ne svayaM racanAkAla kA koI nirdeza nahIM kiyA hai. (7) mahAkani yazakIrti va unake grantha :-yazakIrti 15 vIM zatAbdI ke uttarakAla ke kavi haiM. kRSNa-sAhitya kI dRSTi se unake do grantha 'pANDavapurANa' va 'harivaMzapurANa' ullekhanIya haiM. inameM pANDavapurANa ko kavi ne kArtika zuklA aSTamI budhavAra vi0 saMvat 1467 meM samApta kiyA. harivaMzapurANa kI samApti bhAdrapada zuklA ekAdazI guruvAra vi0 saMvat 1500 meM huI. pANDavapurANa meM 34 sandhiyA~ tathA harivaMzapurANa meM 13 sandhiyAM va 267 kaDavaka haiM. kAvyadRSTi se harivaMzapurANa acchI racanA hai : (8) zrutakIrti kA harivaMzapurANa :-kavi zrutakIrtikRta harivaMzapurANa kI hastalikhita pratilipi jayapura (Amera) ke zAstrabhaNDAra meM upalabdha hai. yaha kavi 16 vIM zatAbdI ke madhya meM hue the. inake do grantha abhI prakAza meM Ae haiM. (1) harivaMzapurANa (2) parameSThiprakAza. harivaMza meM 44 sandhiyA~ haiM: DaoN0 kochar3a ne ise mahAkAvyoM meM ginA hai.6 kRSNa-carita kA varNana karane vAle apabhraMza ke ukta kAvya hI abhI taka prakAza meM Aye haiM. apadaMza sAhitya kI khoja ke sAtha aura bhI kucha graMtha prakAza meM AveM, aisI pUrI saMbhAvanA hai. 1. nAthUrAma premA-jaina sA0 aura itihAsa pR0 525. 2. vistRta vivaraNa ke liye dekhiye-DA0 kochar3a-apabhraMza sAhitya pR0 72-85. 3. apabhraMza sAhitya-DA0 harivaMza kochaDa pR0 175. 4. paM0 paramAnanda jaina kA lekha-anekAnta 8 / 1011 / pR0 391. 5. apabhraMza sAhitya-DA0 harivaMza kochar3a pR0 118-122. 6. bahI pR0 128-28 *** *** *** . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .niiiiiiiiii....................irninin......... JainERDONTAbl....................... nuvataaPEN U S . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . Hin-library.org
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvIra koTiyA : jaina kRSNa-sAhitya : 461 hindI-jena kRSNa sAhitya hindI bhASA meM jaina sAhityakAroM dvArA racita bahuta sAhitya upalabdha hai aura dinapratidina jaise-jaise jaina- bhaNDAroM kI khojabIna kI jA rahI hai, nayA-nayA sAhitya prakAza meM AtA jA rahA hai. pichale kucha hI varSoM meM hindI kA jaina sAhitya ( vidvAnoM ke athaka parizrama ke phalasvarUpa ) bahuta bar3e parimANa meM prakAza meM AyA hai. jahA~ taka hindI ke AdikAlika sAhitya kA prazna hai, ina khojoM ke phalasvarUpa bahuta hI majedAra pariNAma sAmane Aye haiM. prAyaH zukla jI Adi hindI ke vidvAnoM ne AdikAlika hindI sAhitya meM jina kRtiyoM kI ginatI kI thI, ' Adhunika khojoM ke AdhAra para unameM se kucha ko chor3akara sabhI kRtiyAM saMdigdha siddha ho gaI haiM tathA bahuta kAla bAda kI racanA batAI jAne lagI haiM. unake sthAna para bahuta sI navIna kRtiyA~ AdikAlika sAhitya meM pratiSThita ho rahI haiM. unameM adhikAMza kRtiyAM jaina racanAkAroM kI haiM. Jain Educatorlu jahAM taka hindI ke jaina-kRSNa-sAhitya kA prazna hai, yaha vipula mAtrA meM upalabdha hai. isa sAhitya kI eka bar3I vizeSatA yaha hai ki yaha adhikAMza meM prabandhakAvya kI koTi kA hai, jaba ki jainetara hindI-kRSNa-sAhitya mukhyataH muktaka hai. punaH hindI - jaina- kRSNa-sAhitya meM kRSNa ke vyaktitva kA bar3A bhavya citraNa huA hai. ra hindI sAhitya ke kRSNa jahA~ gopIjanavallabha, rAdhAghara-vApAna libanamAlI aura 'horI belana vAle latA hai, vahA~ hindI jaina-kRSNa-sAhitya ke zrIkRSNa mahAn parAkramI va zaktizAlI rAjA haiM. ve vAsudeva haiM aura adhama tathA AtatAyI puruSoM ke bhAra se pRthvI ko mukta karane vAle haiM. ve gopiyoM ke sAtha yamunAtaTa para rAsalIlA karate nahIM ghUmate ve to nirvikAra puruSa hai. presaThazalAkA puruSoM meM unakA anyatama sthAna hai. T pichale 2-3 varSoM se hindI jaina kRSNa-sAhitya kI khoja ke daurAna koI AdhA saikar3A hastalikhita pustakeM upalabdha huI haiM. inameM kucha to kAvya kI dRSTi se ati suMdara haiM tathA bhASA-zAstra kI dRSTi se bhI unakA mahattvapUrNa sthAna hai. vizeSatayA AdikAla kI kAlAvadhi meM racita pustakoM kA to apanA hI mahattva hai. hindI - jaina- kRSNa sAhitya para svataMtra rUpa se bahuta kucha likhA jA sakatA hai. isa choTe se lekha meM usake viSaya meM kucha thor3A-sA ullekha bhara diyA jA rahA hai. isa dRSTi se ki pAThaka ko 'jaina kRSNa sAhitya' kA eka hI sthAna para paricaya mila sake. prastuta lekha kA kalevara bhI kAphI bar3ha gayA hai, isalie hindI - jaina-kRSNa-sAhitya kI vibhinna kRtiyoM kA vizeSa rUpa se ullekha na karate hue sUcI mAtra de denA paryApta hogA. graMtha ke nAma ke sAtha lekhaka kA nAma, racanA saMvat tathA upalabdhi kA sthAna bhI diyA jA rahA hai. krama saM0 racanA kA nAma racayitA neminAtharAsa sumatigaNi vi0saM0 1270 dehaNa 1315-25 gayasukumAla rAsa 1. 2. 3. paMcapANDavacaritarAsa zAlibhadrasUri 1410 4. pradumnacarita 5. balabhadra rAsa 6. nemijinezvararAso 7. pradyumnarAso *** samaya sadhAra yazodhara brahmarAyamalla 1615 1628 33 *** upalabdhi kA sthAna hastalikhita prati jaisalamera durga sthita bhaNDAra meM upalabdha hastalikhita prati jaisalamera durga sthita bar3e bhaNDAra meM upalabdha gurjara sAvalI gA0o0 sIrIja bar3audA, 401 34 tathA 'Adi kAla ke ajJAta hindI rAsa kAvya' pR0 126 58 para upalabdha. jaina zodha saMsthAna, jayapura se prakAzita 1411 vi0 saM0 1585 di0 jaina mandira bar3A, udayapura 1. (1) khumANarAso (2) bIsaladevarAso (3) pRthvIrAjarAso (4) jayacaMda prakAza (5) jayamayaMkajasa candrikA (6) paramAla rAso (7) raNamala chanda (8) khusaro kI paheliyA~ (3) vidyApati kI padAvalI. di0 jaina mandira paTaudI di0 jaina mandira lUNakaraNajI pAMDyA, jayapura *** Private & Personal Use Only *** ***
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ 762 : muni zrIhajArImala smRti-grantha : caturtha adhyAya krama saM0 racanA kA nAma racayitA samaya upalabdhi kA sthAna 8. pradyumna caupaI kamalakezara 1626 6. neminAtha rAso rUpacanda 1643 ke Asa pAsa 10. zAmba pradyumnarAsa samayasundara gaNi 1656 pratilipi Amera zAstra bhaNDAra 11. harivaMzapurANa (hi0 gadya) 1671 12. harivaMzapurANa (padya) zAlivAhana 1665 di0 jaina mandira pallivAloM kA dhUliyAgaMja AgarA / 13. nemizvara ko rasa bhAU kavi 1666 di. jaina mandira nayA bairAThiyAM kA jayapura 14. neminAtharAsa ratnakIrti 1666 15. zAmbapradyumnarAsa jJAnasAgara 17 vIM zatAbdI 16. pradyumna prabandha devendrakIti 1722 Amera bhaNDAra, jayapura 17. rUkmaNi kRSNajI ko rAsa niparadAsa 1736 (pra.li.) di0 jaina mandira godhoM kA, jayapura pANDavapurANa bulAkIdAsa 1754 vi0 saM0 Amera zAstra bhaNDAra 19. pANDava caritra lAbhavarddhana 1768 di0 jaina mandira saMghIjI, jayapura 20. nemIzvararAsa nemicandra 1766 Amera zAstra bhaNDAra 21. harivaMzapurANa khuzAlacanda kAlA 1780 zAstrabhaNDAra lUNakarajI pAMDyA mandira, jayapura 22. uttarapurANa 1766 saugANiyoM kA di0 jaina mandira karaulI, 23. neminAthacaritra ajayarAja pATanI 1763 di. jaina mandira TholiyoM kA, jayapura 24, nemijI kA caritra Ananda 1804 di0 jaina mandira, jobanera 25. pradyumnarAsa mAyArAma 1818 26. harivaMzapurANa (hi0gadya) daulatarAma 1826 prakAzita 27. pradyumnacaritra bUlacanda 1843 seTha ke kUcA kA di0 jaina mandira, dillI 28. zAmbapradyumnarAsa harSavijaya 1845 nemicandrikA manaraMgalAla 1857 di0 jaina mandira bar3A terApanthI, jayapura 30. devakI kI DhAla lUNakaraNa 1885 (lipi saMvat) di0 jaina mandira DabalAnA kAsalIvAla ullikhita granthoM ke atirikta 20vIM zatAbdI ke hindI gadya meM anuvAdita bahuta se graMtha upalabdha haiM. kucha nAma isa prakAra haiM. (31) nemipurANa bhASA-bhAgacanda (32) nemipurANabhASA-vakhatAvaramala (3) pradyumnacarita bhASA-jvAlAprasAda, vakhatAvarasiMha (34) pANDavapurANa-pannAlAla caudharI (35) rAghavapANDavIya TIkA-caritravarddhana (36) nemipurANa bhASA-udayalAla (37) neminAtha caritra-kAzIrAma (38) pANDavapurANa TIkA-ghanazyAmadAsa nyAyatIrtha (36) pradyumnacaritra--zItalaprasAda (40) pradyumnakumAra (padyamaya)-amolakaRSijI mahArAja (gadyasaMskaraNazobhAcandra bhArillakRta) (41) uttarapurANavacanikA-pannAlAla dUnI vAle (42) pradyumnacarita-bakhtAvaramalaratanalAla (43) pradyumnacarita bacanikA--mannAlAla bainAr3A. jaina-kaviyoM ke kRSNa sambandhI pada bhI bahuta bar3I saMkhyA meM upalabdha haiM. ina kaviyoM meM banArasIdAsa, dyAnatarAya, bhaiyA bhagavatIdAsa, budhajana, bhUdharadAsa, paM0 mahAcandra prabhRti kaviyoM ke sundara pada milate haiM. 26.