Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina jyotiSa evaM jyotiSazAstrI / lakSmIcandra jaina gaNita prAdhyApaka, gavarnameMTa kaoNleja, khaMDavA (ma0 pra0) jaina zrati meM jyotiSa jJAna kA prArambha karmabhUmi ke prArambha meM sarvaprathama sUrya evaM candramA ke udaya hone para prathama kulakara dvArA manuSyoM kI utkaMThA dUra karane hetu honA pratIta hotA hai / kintu yuga tathA kalpakAloM kI avadhAraNAe~ ukta jJAna kI paramparA ko sudUra anAdi kI ora iMgita karatI haiM / Aja ke sAMkhyikI siddhAnta para AdhArita jyotiSa kI khojeM yuga siddhAnta ko puSTa kara rahI haiN| rojarsa biliyarDa dvArA prastuta phreMca bhASA ke zodha-nibandha meM isakA vizleSaNa kiyA gayA hai / ' aisA pratIta hotA hai ki varddhamAna mahAvIra yuga meM vidyAnuvAda pUrva tathA parikarmoM kA saMkalana athavA nirmANa bar3e paimAne para huA hogA aura isa kArya meM bebilana tathA sumeru ko hajAroM varSa prAcIna abhilekhabaddha sAmagrI eka srota rUpa meM upayogI siddha huI hogI / Adhunika pAmIra evaM rUsa ke dakSiNI koroM ke nivAsI bhAratIyoM ke samparka meM jo isa jJAna kA AdAna-pradAna karate rahe vaha itihAsa kI vastu nahIM varan maitrI ke aMcala kA AgAra bana kara raha gyii|2 gaNita jyotiSa kA sampUrNa rUpa nikhArane vAle bhAratIya graMtha AryabhaTTa se pUrva ke anupalabdha haiM / kevala jaina sAhitya ke karaNAnuyoga sambandhI paramparA se cale Aye graMthoM meM yatra-tatra kucha aise tattva bikhare prApta ho jAte haiM jinase aise sUtroM kA bodha ho jAtA hai jo jaina jyotiSa ke atulanIya vaibhava ke paricAyaka siddha hote haiM / ve sarvathA maulika pratIta hote haiM aura una kar3iyoM ko jor3ate pratIta hote haiM jinake TUTa jAne se jyotiSa itihAsa aMdhakAra meM batA calA gyaa| isa sama kucha zodha lekha prakAzita ho cuke haiM aura zodha-prabandha nirmita kiye jA rahe haiM jinake AdhAra para bhaviSya itihAsa ke aneka pahalU jaina AcAryoM ke abhUtapUrva aMzadAnoM ko prakAza meM lAne kA uddezya pUrA kara skeNge| 1 2 3 Roger Billiard, L' Astronomie Indienne, Paris, 1971. dekhiyeNeugebauer, O., The Exact Science in Antiquity, Providence, 1957. dekhiye-- (a) Das, S. R., The Jaina Calendar, The Jaina Antiquary, Arrah, Vol. 3. No. ii, Sept. 1973, pp. 31-36. (a) Agrawal, M. B., Part III, Jaioa Jyotisa, Thesis on "Ganita eyam Jyotisa ke Vikasa men Jainacaryon Ka Yogadana." University of Agra, August, 1972, pp. 314-341. (sa) Jain L. C. Tiloyapannatti ka Ganita, Jivaraj Granthmala, Sholapur, 1958, 1-109.
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina jyotiSa evaM jyotiSazAstrI prAkRta graMthoM ke nirmANa evaM nirmANakartAoM ke kAla nirNaya kI samasyA atyadhika gambhIra hai tathApi paramparA kA kAla nirNaya kaThina vastu nahIM hai| tiloyapaNNattI tathA trilokasAra viSayaka jyotiSa adhikAroM para lekhaka dvArA prakAza DAlA jA cukA hai| itara graMthoM sambandhI yaha sAmagrI unakI yathAyogya rUpa meM pUraka siddha ho skegii| jyotiSa jJAna hetu kAla viSayaka sAmagrI vIrasenAcArya kRta dhavalA meM upalabdha hai jo pRSTha 313 se agale pRSThoM meM suvistRtarUpa meM varNita hai / yaha kAlAnuyogadvAra se avatarita hai / (dhavalA, pu0 4) / samaya, nimiSa, kASThA, kalA, nAlI tathA dina, rAtri, mAsa, Rtu, ayana aura saMvatsara, ityAdi kAla ko jIva, pudgala evaM dharmAdika dravyoM ke parivartanAdhIna mAnA hai| yahA~ paramANu se lekara sUrya candrAdi ke vyavahAra sammilita haiN| uparyukta ke sivAya yuga, pUrva, parva, palyopama, sAgaropama tathA sUrya ke anantAnanta prakSepoM kA bhI varNana mahattvapUrNa hai| (tiloyapaNNattI 1, 2) / pandraha muhUrtoM ke nAma pUrva paramparAgata pratIta hote haiM : raudra, zveta, maitra, sArabhaTa, daitya, vairocana, vaizvadeva, abhijita, rohaNa, bala, vijaya, naiRtya, vAruNa, aryaman aura bhAgya / ye muhUrta dina sambandhI haiM / rAtri sambandhI muhUrta ye haiM : sAvitra, dhurya, dAtraka, yama, vAyu, hutAzana, bhAnu, vaijayanta, siddhArtha, siddhasena, vikSobha, yogya, puSpadanta, sugandharva tathA aruNa / kabhI dina ko chaha muhUrta jAte haiM aura kadAcit rAtri meM chaha muhUrta jAte haiM (dhavalA, pu. 4, pR0 316) / nandA, bhadrA, jayA, riktA aura pUrNA tithiyA~ hotI haiN| ina paMca divasoM se paMcadaza divasa vAlA pakSa banatA hai| ina tithiyoM ke devatA krama se candra, sUrya, indra, AkAza aura dharma hote haiN| nandA Adi tithiyoM kA nAma pratipadA se prArambha kiyA jAtA hai / dvitIyA-bhadrA, tRtIyA-jayA hai, ityAdi yaha cakra calatA rahatA hai| inakA AdhAra candra spaSTa pratIta hotA hai| pA~ca varSoM ke yuga ke cakra kalpa taka le jAte haiN| kAla kA AdhAra manuSyakSetra sambandhI sUryamaNDala kiyA gayA hai (vahI, pR0 320) / atIta, anAgata aura vartamAna rUpa kAla ke atirikta guNasthiti kAla, bhavasthiti kAla, karmasthiti kAla, kAyasthiti kAla, upapAda kAla aura bhAvasthiti kAla atyanta mahattvapUrNa haiM aura Adhunika vijJAna ke kAla viSayaka jJAna meM atyanta sahAyaka siddha ho sakate haiM (vahI, pR0 322) / dravya (karma pudgala evaM nokarma pudgala) parivartana, kSetra parivartana, kAla parivartana, bhava parivartana aura bhAva parivartana kAla Adhunika kAla avadhAraNAoM meM krAnti (da) nAhaTA, a0 caM0, jaina jyotiSa aura vaidyaka graMtha, zrI jaina siddhAnta bhAskara, ArA, 4.2, sitambara 1637, pR0 110-118 (i) zAstrI, ne0 caM0, grIkapUrva jaina jyotiSa vicAradhArA, bra0 candAbAI abhinandana grantha, ArA, 1654, pR0 462-466 (pha) zAstrI, ne0 caM0, bhAratIya jyotiSa kA poSaka jaina jyotiSa, varNI abhinandana graMtha, sAgara, 1962, pR0 478-484 (ka) jaina, ne0 caM0, jaina jyotiSa sAhitya, AcArya bhikSu smRti graMtha, kalakattA, khaNDa ii, 1661, pR0 210-221 4 . tiloyapaNNattI-yativRSabha, bhAga (1) 1643, bhAga (2) 1951; trilokasAra-nemicandra, bambaI (1920) saM0, bambaI, (1918) hindI; jambUdvIpa-paNNattisaMgaho-paumaNaMdi, zolApura, 1658; surapaNNatti, surata, 1616; jambuddIvapaNNatti, bambaI 1920, gaNitAnuyoga, sAMDerAva, 1971; ityAdi graMtha avalokanIya haiN| 5 puSpadaMta evaM bhUtabali, SaTkhaNDAgama, dhavalA TIkA (vIrasenAcArya kRta) pu0 4, amarAvatI, 1942
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ 364 munidvaya abhinandana grantha lA sakate haiM / ye kAmpyUTara ke kArya ko adhika vistRta kara sakate haiN| AbAdhA kAla sambandhI sAmagrI nAbhi-vijJAna ke TAima-lega sambandhI jJAna ko prasphuTita kara sakatI hai| praznavyAkaraNa (10.5) meM samasta nakSatroM ko kula, upakula aura kulopakUloM meM vibhAjita kiyA gayA hai| yaha praNAlI mahattvapUrNa hai| kula saMjJA dhaniSThA, uttarAbhAdrapada, azvinI, kRttikA, mRgazirA, puSya, maghA, uttarAphAlgunI, citrA, vizAkhA, mUla aura uttarASAr3hA ko dI gayI hai| upakula saMjJA vAle zravaNa, pUrvAbhAdrapada, revatI, bharaNI, rohiNI, punarvasu, AzleSA, pUrvAphAlgunI, hasta, svAti, jyeSThA aura pUrvASAr3hA haiM / kulopakula saMjJaka abhijit, zatabhiSa, ArdrA evaM anurAdhA haiM / yaha vibhAjana pUrNamAsI ko hone vAle nakSatroM ke AdhAra para kiyA gayA pratIta hotA hai| pratyeka mAsa kI pUrNamAsI ko usa mAsa kA prathama nakSatra kula saMjJaka, dUsarA upakula saMjJaka aura tIsarA kulopakula saMjJaka hotA hai| zrAvaNa (dhaniSThA, zravaNa aura abhijita), bhAdrapada (uttarAbhAdrapada, pUrvAbhAdrapada, zatabhiSa), Azvina (azvinI, revatI), kArtika (kRttikA, bharaNI), agahana yA mArgazIrSa (mRgazirA, rohiNI), pauSa (puSya, punarvasu, ArdrA), mAgha (maghA, AzleSA), phAlguna (uttarAphAlgunI, pUrvAphAlgunI), caitra (citrA, hasta), vaizAkha (vizAkhA, svAti), jyeSTha (jyeSThA, mUla, anurAdhA), AsAr3ha (uttarASAr3hA, pUrvASAr3hA) ye 12 mAha nirmita hue / dhyAna rahe ki nakSatra paddhati vizva meM bhAratIya aMzadAna ke rUpa meM apratima hai| ina 12 mAsoM ke AdhAra para 12 rAziyoM kA nirmANa kaThina nahIM rahA hogaa| jaina jyotiSa meM 106800 gaganakhaNDoM ke donoM ora vAstavika tathA kalpita sUrya candra, jambUdvIpa meM sthApita kara, prakSepoM meM unakI galiyoM kA nirdhAraNa advitIya hai| sUrya kA 30 muhUrta viSayaka gamana 1830 gaganakhaNDoM meM prati-muhUrta to sarala hai| kintu trilokasAra meM navIna kAlpanika sUrya ko RturAhu rUpa meM lekara usakA gamana 1826 13 gaganakhaNDa pratimuharta lekara jo khoja haI hogI vaha rAzi sambandhI vizva khoja ko jaina khoja nirUpita karatI hai| inake AdhAra para phalita jyotiSa ke vikAsa kI bebilana, grIka paramparA IsvI pUrva 300 se 300 pazcAt dRSTigata hotI hai|6|| samavAyAGga (sa0 7, sU0 5) ke nakSatroM kI tArAe~ aura unake dizAdvAra kA varNana milatA hai / yathA : pUrvadvAra (kRttikA, rohiNI, mRgazirA, ArdrA, punarvasu, puSya, AzleSA); dakSiNadvAra (maghA, pUrvAphAlgunI, uttarAphAlgunI, hasta, citrA, svAti, vizAkhA); pazcimadvAra (anurAdhA, jyeSThA, mUla, pUrvASAr3hA, uttarASAr3hA, abhijit aura zravaNa); uttaradvAra (dhaniSThA, zatabhiSA, pUrvAbhAdrApada, uttarAbhAdrapada, revatI, azvinI, bharaNI) cAra dvAra haiN| inake sivAya jyotiSa viSayaka sandarbha 1.6, 24, 32, 4.3 tathA 5.6 meM upalabdha haiM / ThANAMga meM candramA ke sAtha sparzayoga karane vAle nakSatroM meM kRttikA, rohiNI, punarvasu, maghA, citrA, vizAkhA, anurAdhA aura jyeSThA haiN| isa yoga kA phala tithiyoM ke anusAra vibhinna prakAra kA hotA hai / nakSatroM kI anya saMjJAe~ tathA vibhinna dizAoM se candramA ke sAtha yoga karane vAle nakSatroM ke nAma aura unake phala vistArapUrvaka varNita haiN| isameM 88 grahoM ke nAma bhI upalabdha haiM jo tiloyapaNNattI kI sAmagrI se tulanIya haiN| praznavyAkaraNa meM nau grahoM kA varNana hai para gamana sambandhI vivaraNa yahA~ bhI naSTa gayA hai / (ThANAMga; pR0 18-100, samavAyAMga, sa0 88.1) / samavAyAMga Adi sabhI graMthoM meM grahaNa kA kAraNa parvarAhu candra ke lie aura ketu sUryagrahaNa kA kAraNa mAnA gayA hai (samavAyAMga, sa0 15.3) / nizcita hI, rAhu evaM ketu kAlpanika gaNitIya sAdhana kI vastu rahe haiM jaisA ki RturAha ke sambandha meM pUrvollekha hai| dinavRddhi aura dinahrAsa sambandhI sAmagrI bebilana aura sumeruvartI sthaloM ke lie prayukta mAnI gayI hai jo & Jain, L. C., The Kinematic Motion of Astral Real and Counter Bodies in Trilokasara, I. J. H. S., 11.1, 1976, pp. 58-74.
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina jyotiSa evaM jyotiSazAstrI 365 samavAyAMga tathA anya prAkRta karaNAnuyoga sambandhI graMthoM meM upalabdha hai / (vahI, sa0 884) / isa prakAra jainAgama meM jo vivaraNa milatA hai vaha gaganakhaNDa tathA yojana ke koNIya mApa tathA dUrIya mApa ke sambandha meM gaNitIyarUpeNa prakSipta hai tathA rahasyamaya hote hue sarvathA yakatA~ hai / phalita jyotiSa meM tithi, nakSatra, yoga, karaNa, vAra, samayazuddhi, dinazuddhi kI carcAe~ kisa prakAra vikasita huI hoMgI - isa hetu aneka graMthoM kA anuvAda kArya lAbhadAyaka siddha ho sakegA / isa ora abhI dhyAna nahIM gayA hai tathA zodhakendroM meM jyotiSa evaM gaNita kA saMcAlana aba atyanta Avazyaka hai / prAyaH I0 pU0 300 se I0 pa0 600 (AdikAla) sambandhI racanAoM meM tiloyapaNNattI, sUryaprajJapti, candraprajJapti, aMgavijjA, lokavijayayantra, evaM jyotiSakaraNDaka 7 ullekhanIya haiM / ina sabhI meM paMcavarSAtmaka yuga mAnakara tithi, nakSatrAdi kA sAdhana kiyA gayA hai / yaha yuga zrAvaNa kRSNA pratipadA se, jaba candramA abhijitta nakSatra para rahatA hai, prArambha hotA hai / sUrya prajJapti meM sUrya ke gamanamArga, parivAra, Ayu ke vivaraNa ke sAtha paMcavarSAtmaka yuga ke ayanoM ke nakSatra, tithi aura mAsa kA vivaraNa diyA gayA hai / candraprajJapti meM sUrya kI pratidina kI yojanAtmaka gati nikAlI gayI hai, tathA uttarAyaNa aura dakSiNAyana kI vIthiyoM kA alaga-alaga vistAra nikAla kara sUrya candra kI gatiyA~ nizcita kI gayI haiM / yahI vivaraNa tiloyapaNNattI meM bhI milatA hai / candraprajJapti meM candra aura sUrya kA saMsthAna aura tApakSetra kA saMsthAna tiloyapaNNattI sadRza varNita hai / solahoM vIthiyoM meM candramA kA AkAra samacatusra gola batalAyA gayA hai / unheM yugAraMbha meM samacaturasra aura udaya hone para vartula batalAyA hai / ye ardhagolIya haiM / yaha dRSTigata prakSepa hai / vedAMga jyotiSa kI ayana paddhati bhinna hai / / chAyAsAdhana vidhi se dinamAna nikAlane kI vidhi kA varNana candraprajJapti ( pra 0 65) meM milatA hai / ardhapuruSa pramANa chAyA hone para dinamAna kA tRtIyAMza vyatIta ho jAtA hai / dopahara ke pUrva yahI chAyApramANa 3 dina avazeSa aura dopahara bAda 3 dina avazeSa batalAyA hai / puruSa pramANa chAyA hone para dina zeSa, tathA Der3ha puruSa pramANa chAyA hU~ dina zeSa batalAtI hai / puruSa chAyA ke sivAya gola, trikoNa, lambI-caukora Adi vastuoM kI chAyA se dinamAna ko nikAlA jAtA hai / yaha trikoNamiti sambandhI Akalana hai / isameM candramA ke sAtha tIsa muhUrta taka yoga karane vAle nakSatra zravaNa, ghaniSThA, pUrvAbhAdrapada, revatI, azvinI, kRttikA, mRgazira, puSya, maghA, pUrvAphAlgunI, hasta, citrA, anurAdhA, mUla aura pUrvASAr3hA hai| paiMtAlIsa muhUrta taka uttarAbhAdrapada, rohiNI, punarvasu, uttarAphAlgunI, vizAkhA aura uttarASAr3hA yoga karate haiM tathA pandraha muhUrta taka kA yoga candra ke sAtha zatabhiSA, bharaNI, ArdrA, AzleSA, svAti aura jyeSThA karate haiM / candraprajJapti ( 19vA~ prAbhRta) meM candra ko svaprakAzita batalAkara isake ghaTane-bar3hane kA kAraNa spaSTa kiyA hai / yaha Adhunika siddhAnta nahIM hai / trilokasAra meM usakA gamana hI kalAoM kA kAraNa batalAyA gayA hai | 18vA~ prAbhRta sUryAdi grahoM kI citrA pRthvItala se U~cAI pradarzita karatA hai jo udagra rUpa se lI gaI hai / jyotiSakaraNDaka meM ayana tathA nakSatra lagna kA vivaraNa hai / yaha lagna nikAlane kI praNAlI maulika hai : arthAt azvinI aura svAti ye nakSatra viSuva laggaM batAye gaye hai / jisa prakAra nakSatroM ke vizeSa vibhAjana samUhoM ko rAzi kahA jA sakatA hai, usI prakAra nakSatroM kI isa viziSTa avasthA ko lagna batalAyA gayA hai / isa grantha kA racanAkAla sambhavataH I0 pUrva ho sakatA hai / jyotiSakaraMDaka, saTIka, ratalAma, 1628 7 laggaM ca dakkhiNAya visuve suvi assa uttaraM ayaNe / laggaM sAI visuSesu paMcasu vi dakkhiNe ayaNe //
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ 396 munidvaya abhinandana grantha aSTAMga nimitta kA saMkSipta vivaraNa aMgavijjA kA viSaya hai jo kuSANa-gupta yuga ke saMdhikAla meM nirmita huA pratIta hotA hai| zarIra ke lakSaNoM se athavA anya nimitta yA cihnoM se zubhAzubha phala kA kathana hai / isameM sATha adhyAya haiM / graha praveza, yAtrAraMbha, vastra, yAna, dhAnya, caryA ceSTA, pravAsa, Adi kA vivaraNa 45veM adhyAya meM milatA hai| 52veM adhyAya meM jyotiSa piMDoM, indra dhanuSa, vidyuta kAla Adi ke nimittoM ke zubhAzubha diye gaye haiM (aMgavijjA pR0 206-206) / lokavijayayantra meM 30 gAthAe~ haiN| loka meM subhikSa, durbhikSa kA bhaviSya nirNIta kiyA gayA hai| 145 se 153 taka ke dhruvAMkoM dvArA svasthAna kA zubhAzubha phala kA varNana milatA hai| gardabhilla ke samakAlIna, IsvI pUrva meM hue kAlakAcArya kA ullekha varAhamihira dvArA vRhajjAtaka meM kiyA gayA hai| yaha grantha kAlaka saMhitA hai| nizIthacUNi tathA AvazyakacUrNi se bhI inake jyotiSa sambandhI jJAna para prakAza par3atA hai| (bhAratIya jyotiSa, pR0 107) / unake Asa-pAsa hue umAsvAmI (svAti), dvArA tattvArthasUtra meM meru ko 'kha' akSa mAna kara prakSepoM meM sUrya candrAdi kA gamana aura cauthe adhyAya meM graha, nakSatra, prakIrNaka tathA tAroM kA ullekha kiyA hai| cakra sadaza ye nakze bebilana tathA anya dezoM meM 2500 I0 pUrva se pracalita abhilekhabaddha sAmagrI meM pAye gaye haiN| pUrvamadhyakAla prAyaH I0 pa0 600 se 1000 I0 taka mAnA jA sakatA hai| isa kAla meM RSiputra, mahAvIra (jyotiSapaTala ?), candrasena, zrIdhara Adi jyotiSiyoM ne vizeSa aMzadAna diye| arhaccUDAmaNisAra 74 prAkRta gAthAoM meM nibaddha hai / varAhamihira ke bhAI sambhavataH bhadrabAhu dvitIya kI yaha kRti pratIta hotI hai (DA0 nemicandra, jaina jyotiSa sAhitya, A0 bhikSu smRti grantha, kalakattA, 1661, pR0 210-221) / sArAMza meM phalita isa prakAra varNita hai: AliMgita saMjJaka svara vyaMjana a, i, e, o, ka, ca, Ta, ta, pa, ya, za, ga, ja, Da, da, ba, la, sa (subhaMga, uttara, saMkaTa) itara nAma haiN| abhidhUmita svara vyaMjana A, I, ai, au; kha, cha, Tha, tha, pha, ra, Sa, gha, jha, Dha, dha, bha, va, (madhya, uttarAdhara, vikaTa) itara nAma haiN| dagdha saMjJaka svara vyaMjana : u, U, aM aH, Ga, Ja, Na, na, ma itara nAma (vikaTa, saMkaTa, adhara, azubha) bhI haiN| kArya siddhi sabhI AliMgita akSara hone para hotI hai| praznAkSara dagdha hone para kArya siddhi nahIM hotii| mizrAkSaroM ke zubhAzubha phala, jaya-parAjaya, lAbhAlAbha, jIvana-maraNa Adi ke vivecana bhI darzanIya haiN| yatiyoM ke lie karalakkhaNa choTA grantha paThanIya hai| sambhavataH RSiputra kA prabhAva varAhamihira para pdd'aa| ye garga vaMza meM hue| inakA eka nimittazAstra upalabdha hai| eka saMhitA kA bhI madanaratna nAmaka graMtha meM ullekha haiN| vRhatsaMhitA kI mahotpalI TIkA meM RSiputra ke uddharaNa milate haiM / dRSTa, zravaNita, utpAta Adi dvArA prakaTa nimittoM se zubhAzubha phala prakaTa kiyA gayA hai| haribhadra kI prAyaH 88 racanAoM kA patA muni jinavijaya dvArA lagAyA gayA hai| inakI prAyaH 26 racanAe~ prakAzita huI haiM / ye sambhavataH AThavIM zatI ke jyotiSa marmajJa the / inhoMne 1440 8 Needham, J. & Wang, L., Science and Civilization in China, Vol. III, Cambridge, 1959, pp, 529, 546, 561, 562, 563, 566, 568 & 587. for Concept of Meru, see 531 (d) 563, 568 and 589.
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina jyotiSa evaM jyotiSazAstrI prakaraNa-graMtha race haiN| jAtakazAstra yA horAzAstra viSayaka inakA lagna zuddhi graMtha prAkRta meM hai| lagna aura grahoM ke bala, dvAdaza bhAva Adi kA vivaraNa ullekhanIya hai| mahAvIrAcArya ke jyotiSapaTala meM sambhavataH grahoM ke cAra kSetra, sUrya ke maNDala, nakSatra aura tArAoM ke saMsthAna gati, sthiti aura saMkhyA Adi kA vivaraNa haA pratIta hotA hai-aisA DA. nemicandra ne likhA hai| kalyANa varmA ke pazcAta hue candrasena dvArA kevalajJAna horA racita huaa| isake prakaraNa sArAvalI se milate-julate haiM kintu isa para karnATaka ke jyotiSa kA prabhAva daSTigata hotA hai| yaha saMhitA viSayaka graMtha hai jo 4000 zlokoM meM pUrNa huA hai| marmajJa jyotiSiyoM meM dazavIM zatI ke zrIdharAcArya haiN| ye karNATaka prAnta ke the jo prArambha meM zaiva the aura bAda meM jainadharmAnuyAyI ho gaye the| jyotirjJAnavidhi saMskRta meM tathA jAtakatilakAdi racanAe~ kannar3a meM haiM / saMskRta graMtha meM vyavahAropayogI muhUrta hai| saMvatsara, nakSatra, yoga, karaNAdi ke zubhAzubha phala haiN| isameM mAsazeSa, mAsAdhipatizeSa aura dinazeSa, dinAdhipatizeSa kI gaNitIya prakriyAe~ ullekhanIya haiN| jAtaka tilaka horA yA jAtakazAstra hai| isameM lagna, graha, grahayoga, janmakuNDalI sambandhI phalAdeza milatA hai| eka ajJAta lekhaka kI racanA praznazAstra sambandhI candronmIlana hai| isameM praznavarNoM kA vibhinna saMjJAoM meM vibhAjana kA uttara diyA gayA hai| keralIya praznasaMgraha meM candronmIlana kA khaNDana kiyA gayA hai / isakI praNAlI lokapriya thii| 1001 I0 se 1700 IsvI taka kA uttara madhyakAla hai| isa kAla meM bhArata meM phalita jyotiSa kA atyadhika vikAsa huaa| isa yuga ke sarvaprathama jyotiSI durgadeva haiN| inakI do racanAe~ riThTha samuccaya aura arddha kANDa pramukha haiN| inakA samaya prAyaH 1032 I0 hai| riThThasamuccaya zaurasenI prAkRta kI 261 prAkRta gAthAoM meM racita huA hai| mRtyu sambandhI vividha nimittoM kA varNana isameM hai| addha kANDa meM vyAvasAyika graha-yoga kA vicAra hai| isameM 146 prAkRta gAthAe~ haiN| IsvI san 1043 ke lagabhaga kA samaya mallisena kA hai jinakA Aya-sadbhAva graMtha upalabdha hai| isameM 165 AryAe~ aura eka gAthA hai| isameM dhvaja, dhUma, siMha, maNDala, vRSa, khara, gaja aura vAyasa ina AThoM AyoM ke svarUpa aura phaladeza diye gaye haiN| vikrama saMvat kI 11vIM zatI ke digambarAcArya dAmanandI ke ziSya bhaTTavosari haiM jinhoMne 25 prakaraNa aura 415 gAthAoM meM AyajJAna tilaka kI racanA kI hai| isameM bhI ATha AyoM dvArA praznoM ke phalAdeza kA vistRta vivecana hai| praznazAstra ke rUpa meM isameM kArya-akArya, hAni-lAbha, jaya-parAjayAdi kA varNana hai / udayaprabhadeva (1220 I0) dvArA Arambha siddhi nAmaka vyavahAra caryA para jyotiSa grantha hai jo muhUrta viSayaka muhUrta cintAmaNi jaisA hai| rAjAditya (1120 I0) bhI jyotiSI the / inake grantha kannar3a meM racita hue| padmaprabhasUri (vi0 saM0 1264) kA pramukha grantha bhuvanadIpaka yA grahabhAvaprakAza hai| isameM 36 dvAra prakaraNa haiM / isameM kula 170 zloka saMskRta meM haiN| naracandra upAdhyAya (saM0 1324) ke vividha graMthoM meM ber3A jAtaka vRtti, praznazataka, prazna caturvizatikA, janma samudra TIkA, lagna vicAra aura jyotiSa prakAza haiM tathA upalabdha haiN| jJAna dIpikA tathA jyotiSa prakAza (saMhitA tathA jAtaka) mahatvapUrNa racanAe~ haiN|
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ 398 munidvaya abhinandana grantha aTThakavi (1300 I.) kA aTumata nAmaka jyotiSa grantha hai / isameM varSA, Akasmika lakSaNa, vAyu, gRha praveza, bhUkampa, vidya ta, indradhanuSa, dhvani, meghAdi ke nimittoM se phalAdeza diyA gayA hai| mahendrasUri (1262 zaka) dvArA yantrarAja racita haa| isameM nAr3IvRtta ke dharAtala meM gola pRSTha para khIMce gaye sabhI vRttoM kA pariNamana kara grahagaNita kiyA gayA hai| isakI TIkA malayendu sUri dvArA racita huii| isameM paramAkrAMti 23 aMza 35 kalA mAnI gaI hai| isameM pA~ca adhyAya haiM jinameM vibhinna graha gaNitoM kA sAdhana kiyA gayA hai| isameM paMcAMga nirmANa karane kI vidhi bhI dI gayI hai| sambhavataH isI yuga kI 8vI havIM zatI ke bAda kI eka racanA bhadrabAhu saMhitA hai jisameM aSTAMga nimitta kA varNana haiN| isameM 27 adhyAyoM meM nimitta tathA saMhitA ke viSaya hai aura 30veM adhyAya meM ariSToM kA vivaraNa hai| lokopayoga ko dhyAna meM rakhate hae isakI racanA huI / yaha sAMkhyikI kI Adhunika praNAlI kA dyotaka hai| samantabhadra (13vIM zatI) kI racanA kevalajJAna prazna cUr3AmaNi hai| isameM akSaroM ko pA~ca vargoM meM vibhAjita kara praznakartA ke vAkya ke AdhAra para praznoM ke phalAphala kA vicAra kiyA gayA hai| hemaprabha (sambat 1304) prAyaH caudahavIM zatI ke prathama caraNa meM inhoMne do grantha-trailokya prakAza tathA meghamAlA race / trailokyaprakAza phalita jyotiSa kA 1160 zloka vAlA grantha hai / megha mAlA meM zloka saMkhyA 100 hai / (pro0 eca0 DI0 belakara-jaina granthAvalI, pR0 356) ratnazekhara (15vIM zatI) dvArA 144 gAthAoM vAlA dinazuddhidIpikA racita huaa| yaha vyavahAra kI dRSTi se likhA gayA grantha hai| Takkarapheru (14vIM zatAbdI) ke do grantha gaNitasAra aura joisasAra haiM / isa yuga ke anya jyotiSayoM meM harSakIti (janmapatra paddhati), jinavallabha (svapna saMhitakA) jaya vijaya (zakuna dIpikA), puNyatilaka (grahAyu sAdhana), gargamuni (pAsAvalI), samudra kavi (sAmudrikazAstra), mAnasAgara (mAnasAgarI paddhati), jinasena (nimittadIpaka) Adi ullekhanIya haiM / aneka jyotiSa granthoM ke kartAoM kA patA nahIM calatA hai / 1701 I0 se 1676 I. taka arvAcIna kAla mAnA jA sakatA hai| isa yuga ke pramukha jyotiSI meghavijayagaNi (prAyaH vi0 saM0 1737) haiN| inake mukhya grantha megha mahodaya yA varSa prabodha, udaya dIpikA, ramalazAstra aura hasta saMjIvana haiN| varSa prabodha se jyotiSa viSaya kI jAnakArI milatI hai / hasta saMjIvana sAmudrikazAstra kI mahatvapUrNa kRti hai| inake atirikta ubhayakuzala (18vIM zatI pUrvArddha) ke phalita jyotiSa sambandhI vivAha paTala aura camatkAra cintAmaNi; labdhacandragaNi (vi0 saM0 1751) kA vyavahAra jyotiSa sambandhI janmapatrI paddhati; bAghatI muni (vi0 saM0 1783) ke tithi sAraNI grantha Adi; yazasvatasAgara (vi0saM0 1762) ke vyavahAropayogI yazorAjapaddhati ullekhanIya haiN| uparokta ke atirikta vinayakuzala, hIrakuzala, megharAja, jinapAla, jayaratna, sUracandra Adi aneka jyotiSiyoM kI racanAe~ upalabdha haiM / abhI taka prAyaH 500 jaina jyotiSa granthoM kA patA calA hai| (varNI abhinandana grantha, pR0 478-484) AzA hai ki 2500vA vIra nirvANa mahotsava ke upalakSya meM Ayojita samitiyA~ jaina vidyA ke kendroM para jyotiSa evaM gaNita kI zodhoM ko protsAhita karane hetu upayukta prAdhyApakoM kI
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina jyotiSa evaM jyotiSazAstrI niyukti kA prAvadhAna apanI yojanAoM tathA vividha zartoM meM karane kA prayatna kregii| gaNita jaina skRti kA avicchinna tathA AdhArabhUta pAyA hai jisa para aneka bauddhika tathA maulika racanAe~ sambhava huI tathA bhArata kI saMskRti ko sarvonnata evaM ujjvala rakhA gyaa| jainAcAryoM ne jo sAmagrI nirmita kI vaha mAtra itihAsa kI vastu nahIM hai varan una AdhAroM ko prastuta karatI hai, jina para navInatama khojoM ke Age bar3hA jA sakatA hai| ve AdhAra saiddhAntika haiM tathA prayogoM dvArA anubhUtayogya bhii| siddhAntoM kI racanA ko sUkSmatara banAyA jA sakatA hai-vaha bhI gaNitIya AdhAra lekara / astu ! hai isa varSa akTUbara meM AryabhaTra jyotiSI kA 1500 vA~ jayantI samAroha manAyA jA rahA hai| yativRSabha sambhavataH inake samakAlIna the| isa avasara yativRSabha ko smRti meM zodha kendroM para para jaina jyotiSa ke adhyayana kI buniyAdeM DAlanA zreyaskara hogaa| kama se kama vaizAlI, ujjaina tathA pUnA kI jaina pIThoM meM yaha adhyayana prArambha karAnA sambhava ho skegaa|
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4-0--0--0--0--0--0--0--0--0--0--0--0--0--0-0--0--0--0--0--0--0--0 jaina dharma, darzana saMskRti kA huA vivecana ramya / jyotiSa ke gambhIra jJAna kA kiyA buddhi se gamya / munidvaya ke abhinandana grantha kA khaMDa pA~cavA pUrNa / SaSTha khaMDa meM saMta - satIjana kA paricaya hai tUrNa / -0-0--0--0--0--0-0-0-0--0--0--0--0--0--0--0--0--0-2 ---------------------------------------------------