Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina jyotiSa sAhitya kA sarvekSaNa DaoN. nemicandra zAstrI ema. e., pI.eca. DI., DI. liT., ArA " jyotiSAM sUryAdi grahANAM bodhakaM zAstraM"-sUryAdi graha aura kAla karanevAlA zAstra jyotiSa kahalAtA hai / atyanta prAcIna kAla se AkAza-maNDala mAnava ke lie kautUhala kA viSaya rahA hai| sUrya aura candramA se paricita ho jAne ke uparAnta tArAoM, grahoM evaM upagrahoM kI jAnakArI bhI mAnava ne prApta kI / jaina paramparA batalAtI hai ki Aja se lAkhoM varSa pUrva karmabhUmi ke prArambha meM prathama kulakara prati zruti ke samaya meM, jaba manuSyoM ko sarvaprathama sUrya aura candramA dikhalAyI paDe, to ve itane sazaMkita huA aura apanI utkaMThA zAnta karane ke lie ukta pratizruti nAmaka kulakara-manu ke pAsa gye| ukta kulakara ne saura-jyotiSa ke nAma se prasiddha huA / Agamika paramparA anavacchinnarUpa se anAdi hone para bhI isa yuga meM jyotiSa sAhitya kI nIMva kA itihAsa yahIM se Arambha hotA hai| yoM to jo jyotiSa-sAhitya Ajakala upalabdha hai, vaha pratizruti kulakara se lAkhoM varSa pIche kA likhA huA hai| jaina jyotiSa-sAhitya kA udbhava aura vikAsa :- Agamika dRSTi se jyotiSa zAstra kA vikAsa vidyAnuvAdAMga aura parikarmoM se huA hai| samasta gaNita-siddhAnta jyotiSa-parikarmo meM aMkita thA aura aSTAMga nimitta kA vivecana vidyAnuvAdAMga meM kiyA gayA thA / SaTkhaMDAgama dhavalA TIkA' meM raudra zveta, maitra, sAragaTa, daitya, vairocana, vaizvadeva, abhijit , rohaNa, bala, vijaya, naiRtya, varuNa, aryaman aura bhAgya ye pandraha muhUrta Aye haiM / muhUrtoM kI nAmAvalI vIrasena svAmI kI apanI nahIM hai, kintu pUrva paramparA se prApta zlokoM ko unhoneM uddhRta kiyA hai / ataH muhUrta carcA paryApta prAcIna hai| praznavyAkaraNa meM nakSatroM kI mImAMsA kaI dRSTikoNoM se kI gayI hai| samasta nakSatroM ko kula, upakula aura kulopakuloM meM vibhAjana kara varNana kiyA gayA hai / yaha varNana praNAlI jyotiSa ke vikAsa se apanA mahattvapUrNa sthAna rakhatI hai / dhaniSThA, uttarAbhAdrapada, azvini, kRttikA, mRgazirA, puSya, maghA, uttarAphAlgunI, citrA, vizAkhA, mUla evaM uttarASADhA ye nakSatra kulasaMjJaka, zravaNa, pUrvAbhAdrapada, revatI, bharaNI, rohiNI, punarvasu, AzleSA, pUrvAphAlgunI, hasta, svAti, jyeSThA, evaM pUrvASADhA ye nakSatra upakulasaMjJaka aura abhijit , zatamiSA, ArdrA evaM anurAdhA kulopakula saMjJaka haiN| yaha kulopakula kA vibhAjana pUrNamAsI ko 1. dhavalATIkA, jilda 4, pR. 318. 228
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ 229 jaina jyotiSa sAhitya kA sarvekSaNa honevAle nakSatroM ke AdhAra para kiyA gayA hai / abhiprAya yaha hai ki zrAvaNa mAsa ke dhaniSThA, zravaNa aura abhijit bhAdrapadamAsa ke uttarAbhAdrapada, pUrvAbhAdrapada aura zatamiSA; AzvinamAsa ke azvinI aura revatI, kArtikamAsa ke kRttikA kaura bharaNI, agahana yA mArgazIrSa mAsa ke mRgazirA aura rohiNI, pauSamAsa ke puSya, punarvasu aura ArdrA, mAghamAsa ke maghA aura AzleSA, phAlgunamAsa ke uttarAphAlgunI aura pUrvAphAlgunI, caitramAsa ke citrA aura hasta, vaizAkhamAsa ke vizAkhA aura svAti, jyeSThamAsa ke jyeSThA, mUla aura anurAdhA evaM aSADhamAsa ke uttarASADhA aura pUrvASADhA nakSatra batAe gae haiM / ' pratyeka mAsa kI pUrNamAsI ko usa mAsa kA prathama nakSatra kulasaMjJaka, dUsarA upakulasaMjJaka aura tIsarA kulopakula saMjJaka hotA hai / isa varNana kA prayojana usa mahIne kA phalanirUpaNa karanA hai| isa grantha meM Rtu, ayana, mAsa, pakSa aura tithi sambandhI carcAe~ bhI upalabdha haiM / samavAyAGga meM nakSatroM kI tArAe~, unake dizAdvAra Adi kA varNana hai| kahA gayA hai--" kattiAiyA sattaNakkhattA puvvdaariaa| mahAjhyA tattaNakkhattA daahinndaariaa| aNurAhA-iyA sattaNakkhatA avaradAriA / dhaniTThAiyA sattaNakhatA uttaradAriA"2 arthAt kRttikA, rohiNI, mRgazirA, ArdrA, punarvasu, puSya aura AzleSA ye sAta nakSatra pUrvadvAra, maghA, pUrvAphAlgunI, uttarA phAlgunI, hasta, citrA, svAti aura vizAkhA ye nakSatra dakSiNadvAra, anurAdhA, jyeSThA, mUla, pUrvASADhA, uttarASADhA, abhijit aura zravaNa ye sAta nakSatra pazcimadvAra evaM dhaniSThA, zatamiSA pUrvAbhAdrapada, revatI, azvinI aura bharaNI ye sAta nakSatra uttaradvAra vAle haiM / samavAyAMga 1 / 6, 2 / 4, 3 / 2, 4 / 3, 5 / 9 meM AyI huI jyotiSa carcAe~ mahattvapUrNa haiM / ___ThANAMga meM candramA ke sAtha sparza yoga karanevAle nakSatroM kA kathana kiyA gayA hai| vahA~ batalAyA gayA hai-kRttikA, rohiNI, punarvasu, maghA, citrA, vizAkhA, anurAdhA aura jyeSThA ye ATha nakSatra candramA ke sAtha sparzayoga karanevAle haiN| isa yoga kA phala tithiyoM ke anusAra vibhinna prakAra kA hotA hai| isI prakAra nakSatroM kI anya saMjJAe~ tathA uttara, pazcima, dakSiNa aura pUrva dizA kI ora se candramA ke sAtha yoga karanevAle nakSatroM ke nAma aura unake phala vistAra pUrvaka batalAye gaye haiN| ThANAMga meM aMgAraka, kAla, lohitAkSa, zanaizcara, kanaka, kanaka-kanaka, kanaka-vitAna, kanaka-saMtAnaka, somahita, AzvAsana, kajjIvaga, kavaTa, ayaskara, daMduyana, zaMkha, zaMkhavarNa, indrAgni, dhUmaketu, hari, piMgala, budha, zukra, vRhaspati, rAhu, agasta, bhAnavaka, kAza, sparza, dhura, pramukha, vikaTa, visandhi, vimala, pIpala, jaTilaka, aruNa, agila, kAla, mahAkAla, svastika, sauvAstika, varddhamAna, puSpamAnaka, aMkuza, pralamba, nityaloka, nityodacita, svayaMprabha, usama, zreyaMkara, preyaMkara, Ayakara, prabhaMkara, aparAjita, araja, azoka, vigatazoka, nirmala, vimukha, vitata, vitrasta, vizAla, zAla, suvrata, anivartaka, ekajaTI, dvijaTI, karakarIka, rAjagala, puSpaketu, evaM bhAvaketu Adi 88 grahoM ke nAma batAe gaye haiN| samavAyAMga meM bhI ukta 88 grahoM kA kathana AyA hai| "egamegassaNaM caMdima sUriyassa aTThAsIi mahaggahA parivAro" arthAt eka eka candra aura sUrya ke parivAra, meM aTThAsI 1. praznavyAkaraNa, 10.5. 2. samavAyAMga, sa. 6, sUtra 5. 3. ThANAMga, pR. 98-100. 4. samavAyAMga, sa. 88.1.
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ 230 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha aTThAsI mahAgraha haiM / prazna - vyAkaraNa meM sUrya, candra, maMgala, budha, guru, zukra, zani, rAhu aura ketu yA dhUmaketu ina nau grahoM ke sambandha meM prakAza DAlA gayA hai| samavAyAMga meM grahaNa ke kAraNoM kA bhI vivecana milatA hai|' isa meM rAhu ke do bheda batalAye gaye haiM - nirAhu aura parvahu / nityarAhu ko kRSNapakSa aura zuklapakSa kA kAraNa tathA parvarAhu ko candragrahaNa kA kAraNa mAnA hai / ketu, jisakA dhvajadaNDa sUrya ke dhvajadaNDa se U~cA hai, bhramaNavaza vahI ketu sUryagrahaNa kA kAraNa hotA hai / dina vRddhi aura dina ke sambandha meM bhI samavAyAMga meM vicAra-vinimaya kiyA gayA hai / sUrya jaba dakSiNAyana meM niSadha - parvata ke AbhyaMtara maNDala se nikalatA huA 44 veM maNDala - gamana mArga meM AtA hai, usa samaya muhUrta dina kama hokara rAta baDhatI hai - isa samaya 24 ghaTI kA dina aura 36 ghaTI kI rAta hotI hai / uttaradizA meM 44 veM maMDala - gamana mArga para jaba sUrya AtA hai, taba baDhane lagatA hai / aura isa prakAra jaba sUrya 93 veM maMDala para pahu~catA hai, to dina paramAdhika hotA hai / yaha sthiti ASADhI pUrNimA ko AtI hai / " isa prakAra jaina Agama graMthoM meM Rtu, ayana, dinamAna, dinavRddhi, dinahAsa, nakSatramAna, nakSatroM kI vividha saMjJAe~, grahoM ke maNDala, vimAnoM ke svarUpa aura vistAra grahoM kI AkRtiyoM Adi kA phuTakara rUpa meM varNana milatA hai / yadyapi Agama graMthoM kA saMgraha kAla I. sana kI AraMbhika zatAbdI yA usake pazcAt hI vidvAn mAnate haiM, kintu jyotiSa kI uparyukta carcAe~ paryApta prAcIna haiM / inhIM maulika mAnyatAoM ke AdhAra para jaina jyotiSa ke siddhAntoM ko grIkapUrva siddha kiyA gayA hai| aitihAsajJa vidvAn gaNita jyotiSa se bhI phalita ko prAcIna mAnate haiM ataH apane kAryoM kI siddhi ke liye samayazuddhi kI AvazyakatA Adima mAnava ko bhI rahI hogii| isI kAraNa jaina Agama granthoM meM phalita jyotiSa ke bIja tithi, nakSatra, yoga, karaNa, vAra, samayazuddhi, dinazuddhi Adi kI carcAe~ vidyamAna haiM / jaina jyotiSa - sAhitya kA sAMgopAMga paricaya prApta karane ke liye ise nimna cAra kAlakhaNDoM meM vibhAjita kara hRdayaMgama karane meM saralatA hogI / AdikAlapUrva madhya kAla - uttara madhyakAla --- arvAcIna kAla se I. pU. 300 601 1001 I. se I. se 1601 I. se 600 I. I. I. I. muhUrta dina 36 ghaTI kA 1000 1600 1860 taka / taka / taka / taka / 1. samavAyAMga, sa. 15.3. 2. bahirAoM uttarAoNaM kaTThAo sUrie paTamaM chammAsaM ayamANe coyAlisa ime maMDalagate aTThAsIti egasITTha bhAge muhuttassa divasakhettsa nivuTThettA eyaNIkhettassa abhinivuDThettA sUrie cAraM carai. / - sa. 88.4. 3. candAbAI abhinandana grantha ke antargata grIkapUrva jaina jyotiSa vicAradhArA zIrSaka nibandha, pR. 462.
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina jyotiSa sAhitya kA sarvekSaNa AdikAla kI racanAoM meM sUryaprajJapti, candraprajJapti, aMgavijjA, lokavijayayantra evaM jyotiSkaraNDaka Adi ullekhanIya haiM / 0 sUryaprajJapti prAkRta bhASA meM likhita eka prAcIna racanA hai / isa para malayagiri kI saMskRta TIkA varSa pUrva kI yaha racanA nirvivAda siddha hai / isameM paMcavarSAtmaka yuga mAnakara tithi, nakSatrAdi kA sAdhana kiyA gayA hai / bhagavAn mahAvIra kI zAsanatithi zrAvaNa kRSNA pratipadA se, jaba ki candramA abhijita nakSatra para rahatA hai, yugArambha mAnA gayA hai / 231 candraprajJapti meM sUrya ke gamanamArga, Ayu, parivAra Adi ke pratipAdana ke sAtha paMcavarSAtmaka yuga ke apanoM ke nakSatra, tithi aura mAsa kA varNana bhI kiyA gayA hai / 1 candraprajJapti kA viSaya prAyaH sUryaprajJapti ke samAna hai / viSaya kI apekSA yaha sUryaprajJapti se adhika mahattvapUrNa hai / isameM sUrya kI pratidina kI yojanAtmikA gati nikAlI gaI hai tathA uttarAyaNa aura dakSiNAyana kI vIthiyoM kA alaga-alaga vistAra nikAla kara sUrya aura candra kI gati nizcita kI gaI hai| isake caturtha prAbhRta meM candra aura sUrya kA saMsthAna tathA tApakSetra kA saMsthAna vistAra se batAyA gayA hai / isameM samacatustra, viSamacatustra Adi vibhinna AkAroM kA khaNDana kara solaha vIthiyoM meM candramA ko samacatustra gola AkAra batAyA gayA hai / isakA kAraNa yaha hai ki suSamA- suSamAkAla ke Adi meM zrAvaNa kRSNA pratipadA ke dina jambUdvIpa kA prathama sUrya pUrva dakSiNa - agnikoNa meM aura dvitIya sUrya pazcimottara - vAyavyakoNa meM calA / isI prakAra prathama candramA pUrvottara - IzAnakoNa meM aura dvitIya candramA pazcima-dakSiNa naiRtya koNa meM calA / ataeva yugAdi meM sUrya aura candramA kA samacatustra saMsthAna thA, para udaya hote samaya ye graha vartulAkAra nikale, ataH candramA aura sUrya kA AkAra ardhakapITha ardha samacatustra gola batAyA gayA hai / candraprajJapti meM chAyAsAdhana kiyA gayA hai aura chAyA pramANa para se dinamAna bhI nikAlA gayA hai| jyotiSa kI dRSTi se yaha viSaya bahuta hI mahattvapUrNa hai / yahA~ prazna kiyA gayA hai ki jaba ardhapuruSa pramANa chAyA ho, usa samaya kitanA dina vyatIta huA aura kitanA zeSa rahA ? isakA uttara dete hue kahA hai ki aisI chAyA kI sthiti meM dinamAna kA tRtIyAMza vyatIta huA samajhanA cAhie / yahA~ vizeSatA itanI hai ki yadi dopahara ke pahale ardhapuruSa pramANa chAyA ho to dina kA tRtIya bhAga gata aura do tihAI bhAga avazeSa tathA dopahara ke bAda ardhapuruSa pramANa chAyA ho to do tihAI bhAga pramANa dina gata aura eka bhAga pramANa dina zeSa samajhanA cAhie / puruSa pramANa chAyA hone para dina kA cauthAI bhAga gata aura tIna cauthAI bhAga zeSa, Der3ha puruSa pramANa chAyA hone para dina kA paMcama bhAga gata aura cAra paMcama bhAga (bhAga) avazeSa dina samajhanA cAhiye / ' isa graMtha meM gola, trikoNa, lambI, caukora vastuoM kI chAyA para se dinamAna kA Anayana kiyA gayA hai / candramA ke sAtha tIsa muhUrta taka yoga karanevAle zravaNa, dhaniSThA, pUrvAbhAdrapada, revatI, azvinI, 1. tA avaDDhaporisANaM chAyA divasassa kiM gate sese vA tA tibhAge gae vA tA sese vA, porisANaM chAyA divasa kiM gae vA sese vA jAva caubhAga gae sese vA / candraprajJapti, pra. 9.5.
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha kRttikA, mRgazirA, puSya, maghA, pUrvAphAlgunI, hasta, citrA, anurAdhA, mUla aura pUrvASAr3ha ye pandraha nakSatra batAe gae haiM / paiMtAlIsa muhUrta taka candramA ke sAtha yoga karanevAle uttarAbhAdrapada, rohiNI, purnavasu, uttarAphAlgunI, vizAkhA aura uttarASAr3hA ye chaH nakSatra evaM pandraha muhUrta taka candramA ke sAtha yoga karanevAle zatamiSA, bharaNI, ArdrA, AzleSA, svAti aura jyeSThA ye chaH nakSatra batAye gaye haiN| ___ candraprajJapti ke 19 veM prAbhata meM candramA ko svataH prakAzamAna batalAyA hai tathA isake ghaTane-bar3hane kA kAraNa bhI spaSTa kiyA gayA hai| 18 veM prAbhRta meM pRthvI tala se sUryAdi grahoM kI U~cAI batalAI gayI hai| . jyotiSkaraNDaka eka mahattvapUrNa graMtha hai isameM ayanAdi ke kathana ke sAtha nakSatra lagna kA bhI nirUpaNa kiyA gayA hai / yaha lagna nirUpaNa kI praNAlI sarvathA navIna aura maulika hai laggaM ca dakkhiNAya visuve suvi assa uttaraM ayaNe / laggaM sAI visuvesu paMcasu vi dakkhiNe ayaNe // arthAt azvinI aura svAti ye nakSatra viSuva ke lagna batAye gaye haiN| jisa prakAra nakSatroM kI viziSTa avasthA ko rAzi kahA jAtA hai, usI prakAra yahA~ nakSatroM kI viziSTa avasthA ko lagna batAyA gayA hai / isa graMtha meM kRttikAdi, dhaniSThAdi, bharaNyAdi, zravaNAdi evaM abhijita Adi nakSatra gaNanAoM kI vivecanA kI gayI hai / jyotiSkaraNDa kA racanAkAla I. pU. 300 ke lagabhaga hai| viSaya aura bhASA donoM hI dRSTiyoM se yaha anya mahattvapUrNa hai / aMgavijjA kA racanAkAla kuSANa gupta yuga kA sandhi kAla mAnA gayA hai| zarIra ke lakSaNoM se athavA anya prakAra ke nimitta yA cinhoM se kisI ke lie zubhAzubha phala kA kathana karanA hI isa graMtha kA varNya viSaya hai| isa graMtha meM kula sATha adhyAya haiN| lambe adhyAyoM kA pATaloM meM vibhAjana kiyA gayA hai| Arambha meM adhyAyoM meM aMgavidyA kI utpatti, svarUpa, ziSya ke guNa-doSa, aMgavidyA kA mAhAtmya prabhRti viSayoM kA vivecana kiyA hai| gRha-praveza, yAtrArambha, vastra, yAna, dhAnya, caryA, ceSTA Adi ke dvArA zubhAzubha phala kA kathana kiyA gayA hai| pravAsI ghara kaba aura kaisI sthiti meM lauTakara AyegA isakA vicAra 45 veM adhyAya meM kiyA gayA hai / 52 veM adhyAya meM indradhanuSa, vidyuta, candragraha, nakSatra, tArA, udaya, asta, amAvAsyA, pUrNamAsI, maMDala, vIthI, yuga, saMvatsara, Rtu, mAsa, pakSa, kSaNa, lava, muhUrta, ulkApAta, dizAdAha Adi nimittoM se phalakathana kiyA gayA hai / sattAIsa nakSatra aura unase honevAle zubhAzubha phala kA bhI vistAra se ullekha hai| saMkSepa meM isa grantha meM aSTAMga nimitta kA vistArapUrvaka vibhinna dRSTiyoM se kathana kiyA gayA hai|' lokavijaya-yantra bhI eka prAcIna jyotiSa kI racanA hai| yaha prAkRta bhASA meM 30 gAthAoM meM likhA gayA hai / isameM pradhAnarUpa se subhikSa, durbhikSa kI jAnakArI batalAyI gayI hai / Arambha meM maMgalAcaraNa karate hue kahA hai 1. aMgavijjA, pR. 206-209.
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina jyotiSa sAhitya kA sarvekSaNa 233 paNamiya payAraviMda tilocanAhassa jgpiivss| bucchAmi loyavijayaM jaMtaM jaMtUNa siddhikayaM // jagatpati-nAbhirAya ke putra trilokanAtha RSabhadeva ke caraNakamaloM meM praNAma karake jIvoM kI siddhi ke liye lokavijaya yantra kA varNana karatA huuN| isameM 145 se Arambha kara 153 taka dhruvAMka batalAe gae haiN| ina dhruvAMkoM para se hI apane sthAna ke zubhAzubha phala kA pratipAdana kiyA gayA hai / kRSizAstra kI dRSTi se bhI yaha grantha mahattvapUrNa hai| kAlakAcArya-yaha bhI nimitta aura jyotiSa ke prakANDa vidvAn the| inhoMne apanI pratibhA se zakakula ke sAhi ko svavaza kiyA thA tathA garda milla ko daNDa diyA thA / jaina paramparA meM jyotiSa ke pravartakoM meM inakA mukhya sthAna hai, yadi yaha AcArya nimitta aura saMhitA kA nirmANa na karate, to uttaravartI jaina lekhaka jyotiSa ko pApazruta samajhakara achUtA hI choDa dete / varAhamihira ne vRhajjAtaka meM kAlakasaMhitA kA ullekha kiyA hai|' nizItha cUrNi Avazyaka cUrNi Adi granthoM se inake jyotiSa-jJAna kA patA calatA hai / ___ umAsvAti ne apane tattvArthasUtra meM jaina jyotiSa ke mUla siddhAntoM kA nirUpaNa kiyA hai / inake mata se grahoM kA kendra sumeru parvata hai, graha nitya gatizIla hote hue meru kI pradakSiNA karate rahate haiN| cauthe adhyAya meM graha, nakSatra, prakIrNaka aura tAroM kA bhI varNana kiyA hai| saMkSepa rUpa meM AI huI inakI carcAe~ jyotiSa kI dRSTi se mahattvapUrNa hai| isa prakAra AdikAla meM aneka jyotiSa kI racanAe~ huiiN| svataMtra granthoM ke atirikta anya viSaya dhArmika granthoM, Agama granthoM kI cUrNiyoM, vRttiyoM, aura bhASyoM meM bhI jyotiSa kI mahattvapUrNa bAteM aMkita kI gyiiN| tiloya-paNNatti meM jyotirmaNDala kA mahattvapUrNa varNana AyA hai| jyotirlokAndhakAra meM ayana, gamanamArga, nakSatra evaM dinamAna Adi kA vistArapUrvaka vivecana kiyA hai| pUrva madhyakAla meM gaNita aura phalita donoM hI prakAra ke jyotiSa kA yatheSTa vikAsa huaa| isameM RSiputra, mahAvIrAcArya, candrasena, zrIdhara prabhRti jyotirvidoM ne apanI amUlya racanAoM ke dvArA isa sAhitya kI zrIvRddhi kii| bhadrabAhu ke nAma para arhaccaDAmaNisAra nAmaka eka praznazAstra sambandhI 68 prAkRta gAthAoM meM racanA upalabdha hai / yaha racanA caturdaza pUrvadhara bhadrabAhu kI hai, isameM to sandeha hai| hameM aisA lagatA hai ki yaha bhadrabAhu varAhamihira ke bhAI the, ataH saMbhava hai ki isa kRti ke lekhaka yaha dvitIya bhadrabAhu hI hoNge| prArambha meM vargoM kI saMjJAe~ batalAyI gayI haiN| a i e o, ye cAra svara tathA ka ca Ta ta pa ya za ga ja Da da ba la sa, ye caudaha vyaMjana AliMgita saMjJaka haiN| inakA subhaga, uttara aura saMkaTa nAma bhI hai| 1. bhAratIya jyotiSa, pR. 207.
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha A I ai au, ye cAra svara tathA kha cha Tha tha pha ra Sa gha jha Tha, dha ma va ha ye caudaha vyaMjana abhidhumita saMjJaka haiN| inakA madhya, uttarAdhara aura vikaTa nAma bhI hai| u U aM aH ye cAra svara tathA Ga, Ja Na na ma ya vyaMjana dagdhasaMjJaka haiM / inakA vikaTa, saMkaTa, adhara aura azubha nAma bhI haiN| prazna meM sabhI AliMgita akSara hoM, to praznakartA kI kAryasiddhi hotI hai| praznAkSaroM ke dagdha hone para kAryasiddhi kA vinAza hotA hai| uttara saMjJaka svara uttara saMjJaka vyaMjanoM meM saMyukta hone se uttaratama aura uttarAdhara tathA adhara svaroM se saMyukta hone para uttara aura adhara saMjJaka hote haiN| adhara saMjJaka svara dagdhasaMjJaka vyaMjanoM meM saMyukta hone para adharAdharatara saMjJaka hote haiM / dagdhasaMjJaka svara dagdhasaMjJaka vyaMjanoM meM milane se dagdhatama saMjJaka hote haiN|' ina saMjJAoM ke pazcAt phalAphala nikAlA gayA hai| jaya-parAjaya, lAbhAlAbha, jIvana-maraNa Adi kA vivecana bhI kiyA gayA hai / isa choTI-sI kRti meM bahuta kucha nibaddha kara diyA gayA hai| isa kRti kI bhASA mahArASTrI prAkRta hai / isameM madhyavartI ka, ga aura ta ke sthAna para ya zruti pAyI jAtI hai / karalakkhaNa-yaha sAmudrika zAstra kA choTA-sA grantha hai| isameM rekhAoM kA mahattva, strI aura puruSa ke hAthoM ke vibhinna lakSaNa, aMguliyoM ke bIca ke antarAla parvo ke phala, maNibandha, vidyArekhA, kula, dhana, Urdhva, sammAna, samRddhi, Ayu, dharma, vrata Adi rekhAoM kA varNana kiyA hai| bhAI, bahana, santAna Adi kI dyotaka rekhAoM ke varNana ke uparAnta aMguSTha ke adhobhAga meM rahanevAle yava kA vibhinna paristhitiyoM meM pratipAdana kiyA gayA hai| yava kA yaha prakaraNa nau gAthAoM meM pAyA jAtA hai / isa grantha kA uddezya granthakAra ne svayaM hI spaSTa kara diyA hai| ___ iya karalakkhaNameyaM samAsao daMsiaM jijnnss| puvAyariehiM NaraM parikkhaUNaM vayaM dijjA // 61 // yatiyoM ke lie saMkSepa meM karalakSaNoM kA varNana kiyA gayA hai| ina lakSaNoM ke dvArA vrata grahaNa karanevAle kI parIkSA kara lenI caahie| jaba ziSya meM pUrI yogyatA ho, vratoM kA nirvAha kara sake tathA vratI jIvana ko prabhAvaka banA sake, tabhI use vratoM kI dIkSA denI caahie| ataH spaSTa hai ki isa grantha kA uddezya janakalyANa ke sAtha navAgata ziSya kI parIkSA karanA hI hai / isakA pracAra bhI sAdhuoM meM rahA hogaa| RSiputra kA nAma bhI prathama zreNI ke jyotirvidoM meM parigaNita hai| inheM garga kA putra kahA gayA hai / garga muni jyotiSa ke dhurandhara vidvAn the, isameM koI sandeha nahIM / inake sambandha meM likhA milatA hai| jaina AsIjjagadvaMdyo garganAmA mahAmuniH / tena svayaM sunirNIta yaM satpAzAtra kevalI // etajjJAnaM mahAjJAnaM jainarSibhirudAhRtam / prakAzca zuddhazIlAya kulInAya mahAtmanA // 1. arhaccUDAmaNisAra, gAthA 1-8.
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina jyotiSa sAhitya kA sarvekSaNa 235 saMbhavataH inhIM garga ke vaMza meM RSiputra hue hoNge| inakA nAma hI isa bAta kA sAkSI hai ki yaha kisI RSi ke vaMzaja the athavA kisI muni ke AzIrvAda se utpanna hue the| RSiputra kA eka nimitta zAstra hI upalabdha hai| inake dvArA racI gayI eka saMhitA kA bhI madanaratna nAmaka graMtha meM ullekha milatA hai / RSiputra ke uddharaNa bRhatsaMhitA kI mahotpalI TIkA meM upalabdha haiN| RSiputra kA samaya varAhamihira ke pahale honA cAhie / yataH RSiputra kA prabhAva varAhamihira para spaSTa hai / yahA~ do-eka udAharaNa dekara spaSTa kiyA jaaygaa| sasalohivaNNahovari saMkuNa itti hoi nnaayvvo| saMjAmaM puNa ghoraM khajjaM sUro NivedaI ||---Rssiputr nimittazAstra zazirudhikarInama mAnau nabhasthale bhavanti sNgraamaaH|--vraahmihir apane nimittazAstra meM pRthvI para dikhAI denevAle AkAza meM dRSTigocara honevAle aura vibhinna prakAra ke zabda zravaNa dvArA prakaTa honevAle ina tIna prakAra ke nimittoM dvArA phalAphala kA acchA nirUpaNa kiyA hai| varSotpAta, devotpAta, rAjotpAta, ulkotpAta, gandharvotpAta ityAdi aneka utpAtoM dvArA zubhAzubhatva kI mImAMsA bar3e sundara DhaMga se kI hai / ___ lagnazuddhi yA lagnakuMDikA nAma kI racanA haribhadra kI milatI hai / haribhadra darzana, kathA aura Agama zAstra ke bahuta bar3e vidvAn the / inakA samaya AThavIM zatI mAnA jAtA hai / inhoMne 1440 prakaraNa grantha race haiN| inakI aba taka 88 racanAoM kA patA muni jina vijayajI ne lagAyA hai| inakI 26 racanAe~ prakAzita ho cukI haiN| lagnazuddhi prAkRta bhASA meM likhi gayI jyotiSa racanA hai| isameM lagna ke phala, dvAdaza bhAvoM ke nAma, unase vicAraNIya viSaya, lagna ke sambandha meM grahoM kA phala, grahoM kA svarUpa, navAMza, uccAMza Adi kA kathana kiyA gayA hai| jAtakazAstra yA horAzAstra kA yaha grantha hai| upayogitA kI dRSTi se isakA adhika mahattva hai / grahoM ke bala tathA lagna kI sabhI prakAra se zuddhi-pApagrahoM kA abhAva, zubhagrahoM kA sadbhAva varNita hai| mahAvirAcArya-ye dhurandhara gaNitajJa the| ye rASTrakUTa vaMza ke amoghavarSa nRpatuMga ke samaya meM hue the, ataH inakA samaya I. san 850 mAnA jAtA hai| inhoMne jyotiSapaTala aura gaNitasAra-saMgraha nAma ke jyotiSa granthoM kI racanA kI hai| ye donoM hI grantha gaNitajyotiSa ke haiM ? ina granthoM se inakI vidvattA kA jJAna sahaja hI meM A~kA jA sakatA hai| gaNitasAra ke prArambha meM gaNita kI prazaMsA karate hue batAyA hai ki gaNita ke binA saMsAra ke kisI bhI zAstra kI jAnakArI nahIM ho sakatI hai / kAmazAstra, gAndharva, nATaka, sUpazAstra, vAstuvidyA, chandazAstra, alaMkAra, kAvya, tarka, vyAkaraNa, kalAprabhRti kA yathArtha jJAna gaNita ke binA saMbhava nahIM hai; ataH gaNitavidyA sarvopari hai| isa graMtha meM saMjJAdhikAra, parikarmavyavahAra, kalAsavarNavyavahAra, prakIrNavyavahAra, trairAzivyavahAra, mizrakavyavahAra, kSetra-gaNitavyavahAra, khAtavyavahAra, evaM chAyAvyavahAra nAma ke prakara mizrakavyavahAra meM
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha samakuTTIkaraNa, viSamakuTTIkaraNa, aura mizrakuTTIkaraNa Adi aneka prakAra ke gaNita haiM / pATIgaNita aura rekhAgaNita kI dRSTi se isameM aneka vizeSatAe~ haiM / isake kSetravyavahAra prakaraNa meM Ayata ko varga aura varga vRtta meM pariNata karane ke siddhAnta diye gaye haiM / samatribhuja, viSamatribhuja, samakoNa, caturbhuja, viSamakoNa caturbhuja, vRttakSetra, sUcI vyAsa, paMcabhujakSetra evaM bahubhujakSetroM kA kSetraphala tathA ghanaphala nikAlA gayA hai / jyotiSa paTala meM grahoM ke cAra kSetra, sUrya ke maNDala, nakSatra aura tArAoM ke saMsthAna, gati, sthiti aura saMkhyA Adi kA pratipAdana kiyA hai / candrasena ke dvArA 'kevalajJAna horA' nAmaka mahattvapUrNa vizAlakAya grantha likhA gayA hai / yaha grantha kalyANavarmA ke pIche kA racA gayA pratIta hotA hai / isake prakaraNa sArAvalI se milate-julate haiM, para dakSiNa meM racanA hone ke kAraNa karNATaka pradeza ke jyotiSa kA pUrNa prabhAva hai / inhoMne graMtha ke viSaya ko spaSTa karane ke lie bIca-bIca meM kannar3a bhASA kA bhI Azraya liyA hai / isa grantha anumAnataH cAra hajAra zlokoM meM pUrNa huA hai / grantha ke prArambha meM kahA hai 1 4 horA nAma mahAvidyA vaktavyaM ca bhavaddhitam / jyotirjJAnaikasAraM bhUSaNaM budhapoSaNam // unhoMne apanI prazaMsA bhI pracura pariNAma meM kI hai-- AgamaH sadRzo jainaH candrasenasamo muniH / kevalasadRzI vidyA durlabhA sacarAcare // isa grantha meM hemaprakaraNa, dAmyaprakaraNa, zilAprakaraNa, mRttikA prakaraNa, vRkSa prakaraNa, kArpAsa- gulma balkala - tRNa - roma - carma-paTaprakaraNa, saMkhyA prakaraNa, naSTa dravya prakaraNa, nirvAha prakaraNa, apatya prakaraNa, lAbhAlAbha prakaraNa, svara prakaraNa, svapna prakaraNa, vAstu prakaraNa, bhojana prakaraNa, dehalohadikSA prakaraNa, aMjana vidyA prakaraNa evaM viSa vidyA prakaraNa, Adi haiM / grantha ko AdyopAnta dekhane se avagata hotA hai ki yaha saMhitAviSayaka racanA hai, horAviSayaka nahIM / zrIdhara - ye jyotiSa zAstra ke marmajJa vidvAna haiM / inakA samaya dasavIM zatI kA aMtima bhAga hai / karNATaka prAnta ke nivAsI the| inakI mAtA kA nAma abbokA aura pitA kA nAma baladeva zarmA thA / inhoMne bacapana meM apane pitA se hI saMskRta aura kannar3a - sAhitya kA adhyayana kiyA thA / prArambha meM ye zaiva the, kintu bAda meM jaina dharmAnuyAyI ho gaye the / inakI gaNitasAra aura jyotirjJAnavidhi saMskRta bhASA meM tathA jAtakatilaka kannar3a bhASA meM racanAaiM haiM / gaNitasAra meM abhinna guNaka, bhAgahAra, varga, vargamUla, ghana, ghanamUla, bhinna, samaccheda, bhAga jAti, prabhAgajAti, bhAgAnubandha, bhAgamAtra jAti, trairAzika, saptarAzika, navarAzika, bhANDapratibhANDa, mizraka vyavahAra, ekapatrIkaraNa, suvarNa gaNita, prakSepaka gaNita, samakrayavikraya, zreNIvyavahAra, khAtavyavahAra, citivyavahAra, kASThaka vyavahAra, rAzi vyavahAra, evaM chAyAvyavahAra Adi gaNitoM kA nirUpaNa kiyA hai /
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina jyotiSa sAhitya kA sarvekSaNa 237 jyotirjJAnavidhi prArambhika jyotiSa kA grantha hai / isameM vyavahAropayogI muhUrta bhI diye gaye haiM / Arambha meM saMvatsaroM ke nAma, nakSatra nAma, yoga-karaNa, tathA unake zubhAzubhatva diye gaye haiM / isameM mAsazeSa, mAsAdhipati zeSa, dinazeSa evaM dinAdhipati zeSa Adi gaNitAnayana kI udbhuta prakriyAe~ batAyI gayI haiM / jAtakatilaka-- kannaDa bhASA meM likhita horA yA jAtakazAstra sambandhI racanA hai / isa grantha meM lagna, graha, grahayoga, evaM janmakuNDalI sambandhI phalAdeza kA nirUpaNa kiyA gayA hai / dakSiNabhArata meM isa grantha kA adhika pracAra hai / candronmIlana prazna bhI eka mahattvapUrNa praznazAstra kI racanA hai / isa grantha ke kartA ke sambandha meM bhI kucha jJAta nahIM / grantha ko dekhane meM yaha avazya avagata hotA hai ki isa praznapraNAlI kA pracAra khUba thA / praznakartA ke praznavarNoM kA saMyukta, asaMyukta, abhihata, anabhihata, abhighAtita, abhidhUmita, AliMgita aura dagdha ina saMjJAoM meM vibhAjana kara praznoM kA uttara meM candronmIlana kA khaNDana kiyA gayA hai 1 " proktaM candronmIlanaM zuklavastraistaccAzuddham " isase jJAta hotA hai ki yaha praNAlI lokapriya thI / candronmIlana nAma kA jo grantha upalabdha hai, yaha sAdhAraNa hai / uttaramadhyakAla meM phalita jyotiSa kA bahuta vikAsa huaa| muhUrttajAtaka, saMhitA, prazna sAmudrika - zAstra prabhRti viSayoM kI aneka mahatvapUrNa racanAe~ likhI gayI haiM / isa yuga meM sarvaprathama aura prasiddha jyotiSI durgadeva haiM / durgadeva ke nAma se yoM to aneka racanAe~ milatI haiM, para do racanAe~ pramukha haiM-- riTThasamuccaya aura arddhakANDa / durgadeva kA samaya san 1032 mAnA gayA hai / riTThasamuccaya kI racanA apane guru saMyamadeva ke vacanAnusAra kI hai / grantha meM eka sthAna para saMyamadeva ke guru saMyamasena aura unake guru mAdhavacandra batAe gae haiN| riTaThasamuccaya zaurasenI prAkRta meM 261 gAthAoM meM racA gayA hai / isameM zakuna aura zubhAzubha nimittoM kA saMkalana kiyA gayA hai| lekhaka ne riSToM ke piNDastha, padastha aura rUpastha nAmaka tIna bheda kie haiM / prathama zreNI meM aMguliyoM kA TUTanA, netrajyoti kI hInatA, rasajJAna kI nyUnatA, netroM se lagAtAra jalapravAha evaM jivhA na dekha sakanA Adi ko parigaNita kiyA hai / dvitIya zreNI meM sUrya aura candramA kA anekoM rUpoM meM darzana prajvalita dIpaka ko zItala anubhava karanA candramA ko tribhaMgI rUpa meM dekhanA, candralAMchana kA darzana na honA ityAdi ko grahaNa kiyA hai| tRtIya meM nijachAyA paracchAyA tathA chAyApuruSa kA varNana hai / praznAkSara, zakuna aura svapna Adi kA bhI vistArapUrvaka varNana kiyA gayA hai / arddhakANDa meM tejI-maMdI kA grahayoga ke anusAra vicAra kiyA gayA hai / yaha grantha bhI 149 prAkRta gAthAoM meM likhA gayA hai / mallisena- saMskRta aura prAkRta donoM bhASAoM ke prakANDa vidvAna the| inake pitA kA nAma jinasena sUri thA, ye dakSiNa bhArata ke dhAravADa jile ke antargata gadaga tAlukA nAmaka sthAna ke rahane vAle the| inakA samaya I. san 1043 mAnA gayA hai / inakA AyasadbhAva nAmaka jyotiSagraMtha upalabdha hai / Arambha meM hI kahA hai
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha sugrIvAdimunIndraiH racitaM zAstraM yadAyasadbhAvam / tatsampratyArthAbhirviracyate malliSeNena // dhvajadhUmasiMhamaNDala vRSakharagajavAyasA bhavantyAyAH / jJAyante te vidbhirihakottaragaNanayA cASTau // ina uddharaNoM se spaSTa hai ki inake pUrva bhI sugrIva Adi jaina muniyoM ke dvArA isa viSaya kI ora racanAe~ bhI huI thIM, unhIMke sArAMza ko lekara AyasadbhAva kI racanA kI gayI hai / isa kRti meM 195 AryAaiM aura anta meM eka gAthA, isa taraha kula 196 padya haiM / isamadhvaja, dhUma, siMha, maNDala, vRSa, khara, gaja aura vAyasa ina AThoM AryoM ke svarUpa aura phalAdeza varNita haiM / bhaTTavosari - AyajJAnatilaka nAmaka grantha ke racayitA digambarAcArya dAmanandI ke ziSya bhaTTavosari haiM / yaha praznazAstra kA mahattvapUrNa grantha hai | isameM 25 prakaraNa aura 415 gAthAaiM haiM / granthakarttA kI svopajJa vRtti bhI hai / dAmanandI kA ullekha zravaNabelagola ke zilAlekha naM. 55 meM pAyA jAtA hai / ye prabhAcandrAcArya ke sadharmA yA guru- bhAI the / ataH inakA samaya' vikrama saMvata, kI 11 vIM zatI hai| aura bhaTTavosari kA bhI inhIM ke AsapAsa kA samaya hai / isa grantha meM dhvaja, dhUma, siMha, gaja, khara, zvAna, vRSa, dhvAMkSa ina ATha AryoM dvArA praznoM ke phalAdeza kA vistRta vivecana kiyA hai / isameM kArya - akArya, jaya-parAjaya, siddhi-asiddhi Adi kA vicAra vistArapUrvaka kiyA gayA hai / praznazAstra kI dRSTi se yaha grantha atyanta mahattvapUrNa hai / udaya prabhadeva - inake guru kA nAma vijayasena sUri thA / inakA samaya I. san 1220 batAyA jAtA hai / inhoMne jyotiSa viSayaka Arambha siddhi aparanAmA vyavahAracaryA grantha kI racanA kI hai / isa grantha para vi. saM. 1514 meM ratnazekhara sUri ziSya hemahaMsa gaNi ne eka vistRta TIkA likhI hai / isa TIkA meM inhoMne muhUrta sambandhI sAhitya kA acchA saMkalana kiyA hai / lekhaka ne grantha ke prArambha meM granthokta adhyAyoM kA saMkSipta nAmakaraNa nimnaprakAra diyA hai / ke daivajJadIpakAlikAM vyavahAracaryAmArambhasiddhimudayaprabhadevAnAm zAstikrameNa tithivAramayogarAzigocaryakAryAgamavAstuvilagnabhiH / hemahaMsagaNi ne vyavahAracaryA nAma kI sArthakatA dikhalAte hue likhA hai-- " vyavahAraM ziSTajanasamAcAraH zubhatithivAramAdiSu zubhakAryakaraNAdirUpastasya caryA / " yaha grantha muhUrta cintAmaNi ke samAna upayogI aura pUrNa hai / muhUrta viSaya kI jAnakArI isa akele grantha ke adhyayana se kI jA sakatI hai / 1. prazastisaMgraha, prathama bhAga, saMpAdaka jugalakizora mukhtAra, prastAvanA, pR. 95 - 96 tathA purAtana vAkya sUcI kI prastAvanA, pR. 101-102.
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina jyotiSa sAhitya kA sarvekSaNa 239 rAjAditya-inake pitA kA nAma zrIpati aura mAtA kA nAma vasantA thA / inakA janma koMDimaNDala ke 'yuvinabAga' nAmaka sthAna meM huA thaa| inake nAmAntara rAjavarma, bhAskara aura vAcirAja batAye jAte haiN| ye viSNuvardhana rAjA kI sabhA ke pradhAna paNDita the, ataH inakA samaya san 1120 ke lagabhaga hai / yaha kavi hone ke sAtha-sAtha gaNita aura jyotiSa ke mAne hue vidvAna the| "karNATaka-kavi-carite" ke lekhaka kA kathana hai ki kannar3a-sAhitya meM gaNita kA grantha likhanevAlA yaha sabase baDA vidvAn thA / inake dvArA racita vyavahAragaNita, kSetragaNita, vyavahAraratna tathA jaina-gaNita-sUtraTIkodAharaNa aura lIlAvatI ye gaNita grantha upalabdha haiN| padmaprabhasUri-nAgaura kI tapAgacchIya paTTAvalI se patA calatA hai ki ye vAdideva sUri ke ziSya the / inhoMne bhuvanadIpaka yA grahabhAvaprakAza nAmaka jyotiSa kA grantha likhA hai| isa grantha para siMhatilaka sUri ne vi. saM. 1336 meM eka vivRtti likhI hai| "jaina sAhitya no itihAsa" nAmaka graMtha meM inhoMne inake guru kA nAma vibudhaprabha sUri batAyA hai| bhuvanadIpaka kA racanAkAla vi. saM. 1294 hai| yaha grantha choTA hote hue bhI atyanta mahattvapUrNa hai| isameM 36 dvArA prakaraNa haiN| rAzisvAmI, uccanIcatva, mitrazatru, rAhu kA gRha, ketusthAna, grahoM ke svarUpa, dvAdaza bhAvoM se vicAraNIya bAteM, iSTakAlajJAna, lagna sambandhI vicAra, vinaSTagRha, rAjayoga kA kathana, lAbhAlAbha vicAra, lagneza kI sthiti kA phala, prazna dvArA garbha vicAra, prazna dvArA prasavajJAna, yamajavicAra, mRtyuyoga, cauryajJAna, dreSkANAdi ke phaloM kA vicAra vistAra se kiyA hai| isa grantha meM kula 100 zloka haiM / isakI bhASA saMskRta hai / naracandra upAdhyAya--ye kAtahagaccha ke siMhasUri ke ziSya the| inhoMne jyotiSazAstra ke kaI granthoM kI racanA kI hai| vartamAna meM inake ber3A jAtaka vRtti, prazna zataka, prazna caturviMzatikA, janmasamudraTIkA, lagnavicAra aura jyotiSaprakAza ulalabdha haiN| naracandra ne saM. 1324 meM mAgha sudi 8 ravivAra ko beDAjAtaka vRtti kI racanA 1050 zloka pramANa meM kI hai| jJAnadIpikA nAma kI eka anya racanA bhI inakI mAnI jAtI hai| jyotiSaprakAza, saMhitA aura jAtakasaMbaMdhI mahattvapUrNa racanA hai| aTThakavi yA arhadAsa--ye jaina brAhmaNa the| inakA samaya IsvI san 1300 ke AsapAsa hai| arhadAsa ke pitA nAgakumAra the| arhadAsa kannar3a-bhASA ke prakANDa vidvAna the| inhoMne kannar3a meM aTThamata nAmaka jyotiSa kA mahattvapUrNa grantha likhA hai| zaka saMvat kI caudahavIM zatAbdI meM bhAskara nAma ke Andhra kavi ne isa graMtha kA telagU bhASA meM anuvAda kiyA thaa| aTThamata meM varSA ke cinha, Akasmika lakSaNa, zakuna, vAyucakra, gRhapraveza, bhUkampa, bhajAtaphala, utpAta lakSaNa, pariveSa lakSaNa, indradhanurlakSaNa, prathamagarbhalakSaNa, droNasaMkhyA, vidyutalakSaNa, pratisUryalakSaNa, saMvatsaraphala, grahadveSa, meghoM ke nAma, kulavarNa, dhvanivicAra, dezavRSTi, mAsaphala, rAhucandra, 14 nakSatraphala, saMkrAnti phala Adi viSayoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai|
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha __ mahendrasUri-ye bhRgupura' nivAsI madana sUri ke ziSya phirojazAha tugalaka ke pradhAna sabhApaNDita the| inhoMne nADIvRtta ke dharAtala meM golapRSThastha sabhI vRttoM kA pariNamana karake yantrarAja nAmaka graha gaNita kA upayogI grantha likhA hai| inake ziSya malayendu sUri ne isa para sodAharaNa TIkA likhI hai / isa grantha meM paramAkrAnti 23 aMza 35 kalA mAnI gayI hai| isakI racanA zaka saMvat 1292 meM huI hai| isameM gaNitAdhyAya, yantraghaTanAdhyAya, yantraracanAdhyAya, yantrazodhanAdhyAya aura yantravicAraNAdhyAya ye pAMca adhyAya haiM / kramotkamajyAnayana, bhujakoTijyA kA cApasAdhana, krAntisAdhaka dhujyAkhaMDasAdhana, dhujyAphalAnayana, saumya gaNita ke vibhinna gaNitoM kA sAdhana, akSAMza se unnatAMza sAdhana, grantha ke nakSatra dhruvAdika se abhISTa varSa ke dhruvAdika kA sAdhana, nakSatroM ke DhakkarmasAdhana, dvAdaza rAziyoM ke vibhinna vRtta sambandhI gaNitoM kA sAdhana, iSTa zanku se chAyAkaraNa sAdhana yantrazodhana prakAra aura usake anusAra vibhinna rAzi nakSatroM ke gaNita kA sAdhana, dvAdazabhAva aura navagrahoM ke spaSTIkaraNa kA gaNita evaM vibhinna yantroM dvArA sabhI grahoM ke sAdhana kA gaNita bahuta sundara DhaMga se batAyA gayA hai ! isa grantha meM paMcAMga nirmANa karane kI vidhi kA nirUpaNa kiyA hai| bhadrabAhu saMhitA aSTAMga nimitta kA eka mahattvapUrNa grantha hai| isake Arambha ke 27 adhyAyoM meM nimitta aura saMhitA viSaya kA pratipAdana kiyA gayA hai| 30 veM adhyAya meM ariSToM kA varNana kiyA gayA hai / isa grantha kA nirmANa zrutakevalI bhadrabAhu ke vacanoM ke AdhAra para huA hai| viSayanirUpaNa aura zailI kI dRSTi se isakA racanAkAla 8-9 vIM zatI ke pazcAt nahIM ho sakatA hai / hAM, lokopayogI racanA hone ke kAraNa usameM samaya-samaya para saMzodhana aura parivartana hotA rahA hai / isa grantha meM vyaMjana, aMga, svara, bhauma, channa, antarikSa, lakSaNa evaM svapna ina AThoM nimittoM kA phalanirUpaNasahita vivecana kiyA gayA hai| ulkA, parivezaNa, vidyuta, abhra, sandhyA, megha, vAta, pravarSaNa, gandharvanagara, garbhalakSaNa, yAtrA, utpAta, grahacAra, grahayuddha, svapna, muhUrta, tithi, karaNa, zakuna, pAka, jyotiSa, vAstu, indrasampadA, lakSaNa, vyaMjana, cinha, lagna, vidyA, auSadha, prabhRti sabhI nimittoM ke balAbala, virodha aura parAjaya Adi viSayoM kA vistArapUrvaka vivecana kiyA gayA hai| yaha nimittazAstra kA bahuta hI mahattvapUrNa aura upayogI grantha hai / isase varSA, kRSi, dhAnyabhAva, evaM aneka lokopayogI bAtoM kI jAnakArI prApta kI jA sakatI hai| kevalajJAna praznacUDAmaNi ke racayitA samantabhadra kA samaya 13 vIM zatI hai| ye samanta vijayapa ke putra the / vijayapa ke bhAI nemicandra ne pratiSThAtilaka kI racanA Ananda saMvatsara meM caitramAsa kI paMcamI ko kI hai| ataH samantabhadra kA samaya 13 vIM zatI hai / isa grantha meM dhAtu, mUla, jIva, naSTa, muSTi, lAbha, abhUt bhRgupure vare gaNakacakra-cUDAmaNiH kRtI nRpItasaMstuto madanasurinAmA guruH / tadIyapadazAlinA viracite suyantrAgame, mahendraguruNoddhatAjani vicAraNi yantrajA // yantrarAja, a. 5, zloka 68.
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina jyotiSa sAhitya kA sarvekSaNa 241 hAni, roga, mRtyu, bhojana, zayana, zakuna, janma, karma, astra, zalya, vRSTi, ativRSTi, anAvRSTi, siddhi, asiddhi Adi viSayoM kA prarUpaNa kiyA gayA hai / isa grantha meM a ca Ta ta pa ya za athavA A eka caTa payaza ina akSaroM kA prathama varga, A ai kha cha Tha tha phara Sa ina akSaroM kA dvitIya varga, i o ga ja Da da ba la sa ina akSaroM kA tRtIya varga, I au gha jha bha va ha na akSaroM kA caturtha varga aura u U Na na bha aM aH ina akSaroM kA paMcama varga batAyA gayA hai / praznakartA ke vAkya yA praznAkSaroM ko grahaNa kara saMyukta, asaMyukta abhihita aura abhighAtita ina pAMcoM dvArA tathA AliMgita abhighUmita aura dagdha ina tInoM kriyAvizeSaNoM dvArA praznoM ke phalAphala kA vicAra kiyA gayA hai / isa grantha meM mUka praznoM ke uttara bhI nikAle gaye haiM / yaha praznazAstra kI dRSTi se atyanta upayogI hai / hemaprabha - inake guru kA nAma devendrasUri thA / inakA samaya caudahavIM zatI kA prathama pAda hai / saMvata 1305 meM trailokyaprakAza racanA kI gayI hai / inakI do racanAe~ upalabdha haiM - trailokyaprakAza aura meghamAlA / ' trailokyaprakAza bahuta hI mahattvapUrNa grantha hai / isameM 1960 zloka haiM / isa eka grantha ke adhyayana se phalita jyotiSa kI acchI jAnakArI prApta kI jA sakatI hai| AraMbha meM 110 zlokoM meM lagnajJAna kA nirUpaNa hai / isa prakaraNa meM bhAvoM ke svAmI, grahoM ke chaH prakAra ke bala, dRSTivicAra, zatru, mitra,vakrI mArgI, ucca-nIca, bhAvoM kI saMjJAe~, bhAvarAzi, grahabala vicAra Adi kA vivecana kiyA gayA hai / dvitIya, prakaraNa meM yogavizeSa-- dhanI, sukhI, daridra, rAjyaprApti, santAnaprApti, vidyAprApti, Adi kA kathana hai / tRtIya prakaraNa, meM nidhiprApti ghara yA jamIna ke bhItara rakhe gaye dhana aura usa dhana ko nikAlane vidhi kA vivecana hai / yaha prakaraNa bahuta hI mahattvapUrNa hai / itane sarala aura sIdhe DhaMga se isa viSaya kA nirUpaNa anyatra nahIM hai / caturtha prakaraNa bhojana aura paMcama grAma pRcchA hai / ina donoM prakaraNoM meM nAma ke anusAra vibhinna dRSTiyoM se vibhinna prakAra ke yogoM kA pratipAdana kiyA gayA hai / SaSTha putra prakaraNa hai, isameM santAna prApti kA samaya, santAna saMkhyA, putra-putriyoM kI prApti Adi kA kathana hai / saptama prakAraNa meM chaThe bhAva se vibhinna prakAra ke rogoM kA vivecana, aSTama meM saptama bhAva se dAmpatya saMbaMdha aura navama meM vibhinna dRSTiyoM se strI-sukha kA vicAra kiyA gayA hai| dazama prakaraNa meM strIjAtaka - striyoM kI dRSTi se phalAphala kA nirUpaNa kiyA gayA hai| ekAdaza meM paracakragamana, dvAdaza meM gamanAgamana, trayodaza meM yuddha, caturdaza meM sandhivigraha, paMcadaza meM vRkSajJAna, SoDaza meM graha doSa -graha pIr3A, saptadaza meM Ayu, aSTAdaza meM pravahaNa aura ekonaviMza meM pravajyA kA vivecana kiyA hai / bIsaveM prakaraNa meM rAjya yA padaprApti, ikkIsaveM meM vRSTi, bAIsaveM meM ardhakANDa, teIsaveM meM strIlAbha, caubIsaveM meM naSTa vastu kI prApti evaM paccIsaveM meM grahoM ke udayAsta, subhikSa- durbhikSa, mahargha, samartha, aura vibhinna prakAra se tejI - mandI kI jAnakArI batalAI gayI hai / isa graMtha kI prazaMsA svayaM hI inhoMne kI hai| 1. jaina granthAvalI, pR. 356. 31 2. trailokyaprakAza, zlo. 430.
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha zrImaddevendrasUrINAM ziSyeNa jJAnadarpaNaH / vizvaprakAza zcakre zrIhemaprabhasUriNA // zrI devendra sUri ke ziSya zrI hemaprabha sUri ne vizvaprakAzaka aura jJAnadarpaNa isa grantha ko racA / meghamAlA kI zloka saMkhyA 100 batAyI gayI hai| pro. eca. DI. velaMkara ne jaina graMthAvalI meM ukta prakAra kA hI nirdeza kiyA hai / 242 ratnazekhara sUri ne dinazuddhidIpikA nAmaka eka jyotiSa grantha prAkRta bhASA meM likhA hai / inakA samaya 15 vIM zatI batAyA jAtA hai / grantha ke anta meM nimna prazasti gAthA milatI hai / sirikyaraseNa gurupaTTa - nAhIsa rihamatilayasUrINaM / pAyapasAyA esA, rayaNasiharasUriNA vihiyA // 144 // vajrasena guru ke paTTadhara zrI hematilaka sUri ke prasAda se ratnazekhara sUri ne dinazuddhi prakaraNa kI racanA kI / ise " munimaNabhavaNapayAsaM " arthAt muniyoM ke mana rUpI bhavana ke prakAzita karanevAlA kahA hai / isameM kula 144 gAthAe~ haiM / isa grantha meM vAradvAra, kAlahorA, vAraprArambha, kulikAdiyoga, varjyaprahara, nandabhadrAdi saMjJAeM, krUratithi, varjyatithi, dagdhAtithi, karaNa, bhadrAvicAra, nakSatradvAra, rAzidvAra, lagnadvAra, candraavasthA, zubharaviyoga, kumArayoga, rAjayoga, AnandAdi yoga, amRtasiddhiyoga, utpAdiyoga, lagnavicAra, prayANakAlIna zubhAzubha vicAra, vAstu muhUrta, SaDaSTakAdi, rAzikUTa, nakSatrayoni vicAra, vividha muhUrtta, nakSatra doSa vicAra, chAyAsAdhana aura usake dvArA phalAdeza evaM vibhinna prakAra ke zakunoM kA vivecana kiyA gayA hai | yaha grantha vyavahAropayogI hai / caudahavIM zatAbdI meM Thakkara pherU kA nAma bhI ullekhanIya hai / inhoMne gaNitasAra aura joisasAra ye do grantha mahattvapUrNa likhe haiM / gaNitasAra meM pATIgaNita aura parikarmASTaka kI mImAMsA kI gayI hai / joisasAra meM nakSatroM kI nAmAvali se lekara grahoM ke vibhinna yogoM kA samyak vivecana kiyA gayA hai / uparyukta granthoM ke aririkta harSakIrti kRta janmapatra paddhati, jinavallabha kRta svapnasaMhitakA, jayavijaya kRta zakunadIpikA, puNyatilaka kRta grahAyusAdhana, gargamuni kRta pAsAvalI, samudra kavi kRta sAmudrikazAstra mAnasAgara, kRta mAnasAgarIpaddhati, jinasena kRta nimittadIpaka Adi grantha bhI mahattvapUrNa haiM / jyotiSasAra, jyotiSasaMgraha, zakunasaMgraha, zakunadIpikA, zakunavicAra, janmapatrI paddhati, grahayoga, grahaphala, nAma ke aneka aise saMgraha grantha upalabdha haiM, jinake kartA kA patA hI nahIM calatA hai / arvAcIna kAla meM kaI acche jyotirvid hue haiM jinhoMne jaina jyotiSa sAhitya ko bahuta Age bar3hAyA hai / ' yahA~ pramukha lekhakoM kA unakI kRtiyoM ke sAtha paricaya diyA jAtA hai / isa yuga 1. kevalajJAnaprazna cUDAmaNi kA prastAvanA bhAga. sabase
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ 243 jaina jyotiSa sAhitya kA sarvekSaNa pramukha meghavijaya gaNi haiN| ye jyotiSa zAstra ke prakANDa vidvAn the / inakA samaya vi0 saM0 1036 ke AsapAsa mAnA gayA hai / inake dvArA racita megha mahodaya yA varSaprabodha, udayadIpikA, ramalazAstra aura hastasaMjIvana Adi mukhya haiN| varSaprabodha meM 13 adhikAra aura 35 prakaraNa haiN| isameM utpAta prakaraNa, karpUracakra, padminIcakra, maNDalUpakaraNa, sUrya aura candragrahaNa kA phala, mAsa, vAyu vicAra, saMvatsara kA phala, grahoM ke udayAsta aura vakrI ayana mAsa pakSa vicAra, saMkrAnti phala, varSa ke rAjA, maMtrI, dhAnyeza, raseza Adi kA nirUpaNa, Aya-vyaya vicAra, sarvatobhadracakra evaM zakuna Adi viSayoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai / jyotiSa viSaya kI jAnakArI prApta karane ke liye yaha racanA upayogI hai / hastasaMjIvana meM tIna adhikAra haiN| prathama darzanAdhikAra meM hAtha dekhane kI prakriyA, hAtha kI reSAoM para se hI mAsa, dina, ghaTI, pala Adi kA kathana evaM hastarekhAoM ke AdhAra para se hI lagnakuNDalI banAnA tathA usakA phalAdeza nirUpaNa karanA varNita hai| dvitIya sparzanAdhikAra meM hAtha kI rekhAoM ke sparza para se hI samasta zubhAzubha phala kA pratipAdana kiyA gayA hai| isa adhikAra meM mUla praznoM ke uttara dene kI prakriyA bhI varNita hai / tRtIya vimarzanAdhikAra meM rekhAoM para se hI Ayu, santAna, strI, bhAgyodaya, jIvana kI pramukha ghaTanAe~, sAMsArika sukha, vidyA, buddhi, rAjyasammAna aura padonnati kA vivecana kiyA gayA hai / yaha grantha sAmudrika zAstra kI dRSTi se mahattvapUrNa aura paThanIya hai / ubhayakuzala kA samaya 18 vIM zatI kA pUrvArddha hai| ye phalita jyotiSa ke acche jJAtA the / inhoMne vivAha paTala aura camatkAracintAmaNi TabA nAmaka do granthoM kI racanA kI hai| ye muhUrta aura jAtaka, donoM hI viSayoM ke pUrNa paMDita the / cintAmaNi TabA meM dvAdaza bhAvoM ke anusAra grahoM ke phalAdeza kA pratipAdana kiyA gayA hai / vivAha paTala meM vivAha ke muhurta aura kuNDalI milAna kA sAMgopAMga varNana kiyA gayA hai| labdhacandragaNi-ye kharataragacchIya kalyANanidhAna ke ziSya the| inhoMne vi. saM. 1051 meM kArtika mAsa meM janmapatrI paddhati nAmaka eka vyavahAropayogI jyotiSa kA grantha banAyA hai| isa grantha meM iSTakAla, mayAta, bhayoga, lagna, navagrahoM kA spaSTIkaraNa, dvAdazabhAva, tAtkAlika cakra, dazabala, viMzottarI dazA sAdhana Adi kA vivecana kiyA gayA hai / bAdhatI muni-ye pArzva candragacchIya zAkhA ke muni the| inakA samaya vi. saM. 1083 mAnA jAtA hai| inhoMne tithisAriNI nAmaka jyotiSa kA mahattvapUrNa grantha likhA hai| isake atirikta inake do-tIna phalita-jyotiSa ke bhI muhUrta sambandhI upalabdha grantha haiM / inakA sAraNI grantha, makaranda sAraNI ke ke samAna upayogI hai| yazasvatasAgara-inakA dUsarA nAma jasavaMtasAgara bhI batAyA jAtA hai| ye jyotiSa, nyAya, vyAkaraNa aura darzana zAstra ke dhurandhara vidvAna the / inhoMne grahalAghava ke Upara vArtika nAma kI TIkA likhI hai / vi. saM. 1062 meM janmakuNDalI viSaya ko lekara " yazorAja-paddhati" nAmaka eka vyavahAropayogI grantha
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ 244 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha likhA hai / yaha grantha janmakuMDalI kI racanA ke niyamoM ke sambandha meM vizeSa prakAza DAlatA hai| uttarArddha meM jAtaka paddhati ke anusAra saMkSipta phala batalAyA hai| inake atirikta vinayakuzala, harikuzala, megharAja, jinapAla, jayaratna, sUracandra, Adi kaI jyotiSiyoM kI jyotiSa sambandhI racanAe~ upalabdha haiN| jaina jyotiSa sAhitya kA vikAsa Aja bhI zodha TIkAoM kA nirmANa evaM saMgraha granthoM ke rUpa meM ho rahA hai|' saMkSepa meM aMkagaNita, bIjagaNita, rekhAgaNita, trikoNamitigaNita, pratimAgaNita, paMcAMga nirmANa gaNita, janmapatra nirmANa gaNita Adi gaNita-jyotiSa ke aMgoM ke sAtha horAzAstra, saMhitA,' muhUrta, sAmudrikazAstra, praznazAstra, svapnazAstra, nimittazAstra, ramalazAstra, pAsAkevalI prabhRti phalita aMgoM kA vivecana jaina jyotiSa meM kiyA gayA hai / jaina jyotiSa sAhitya ke aba taka pA~ca sau granthoM kA patA laga cukA hai|' 1. bhadrabAhu saMhitA kA prastAvanA aMza. 2. mahAvIra smRtigrantha ke antargata "jaina jyotiSa kI vyAvahArikatA" zIrSaka nibandha, pR. 196-197. 3. varNI abhinandana grantha ke antargata 'bhAratIya jyotiSa kA poSaka jaina jyotiSa', pR. 478-484.