Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina jyotiSa sAhitya : eka cintana 623 . 0 jaina jyotiSa sAhitya : eka cintana ra jyotiSAcArya upAyAdhya paM0 pravara zrI kasturacanda jI mahArAja jaina sAhitya vividha vidhAoM meM likhA gayA hai| vizva meM aisA koI bhI viSaya nahIM hai jisa viSaya para jaina manISiyoM ne nahIM likhA ho / dharma, darzana, itihAsa, bhUgola, khagola sAhitya aura saMskRti, kalA aura vijJAna evaM kathAoM ke kSetra meM bhI unakI loha lekhanI ajasra rUpa se pravAhita huI hai / yahA~ taka ki Ayurveda, jyotiSa, chanda, alaMkAra, koza, nimitta, zakuna, svapna, sAmudrika, arthazAstra, nItizAstra, zilpazAstra, ratnazAstra, mudrAzAstra, dhAtuvijJAna, prANivijJAna para bhI jaina cintakoM ne likhA hai / aura jisa para bhI likhA hai usa viSaya ke talachaTa taka pahu~cane kA prayAsa kiyA hai / atyadhika vistAra meM na jAkara saMkSepa meM maiM prastuta nibandha meM jaina jyotiSa sAhitya para apane vicAra vyakta kruuNgaa| sUryAdi graha aura kAla kA parijJAna karane vAlA zAstra jyotiSa kahalAtA hai / ' atIta kAla se hI ananta AkAza mAnava ke kautUhala kA viSaya rahA hai| sUrya, candra, graha, upagraha, tArAgaNa ko dekhakara usake mastiSka meM vividha jijJAsAe~ ubuddha huiiN| jaina paramparA kI dRSTi se 'pratizruta' kulakara ke samaya mAnava sUrya ke camacamAte hue prakAza ko dekhakara aura candramA kI cAru candrikA ko nihAra kara vismita hue to pratizru ta ne sauramaNDala kA parijJAna karAyA aura vahI jJAna jyotiSa ke nAma se vizru ta huA / vartamAna meM jo jyotiSa hai, unakA mUla srota vahI hai, para usameM kAlakrama se atyadhika parivartana ho cukA hai| jaina AgamoM meM jyotiSa-zAstra kA varNana sarvaprathama dRSTivAda meM huA thA / Aja dRSTivAda vicchinna ho cukA hai| vartamAna meM jo Agama upalabdha haiM unameM jyotiSa kA varNana sUryaprajJapti aura candraprajJapti meM hai| sUryaprajJapti meM sUrya Adi jyotizcakra kA varNana hai| isameM eka adhyayana, 20 prAbhUta, upalabdha mUla pATha 2200 zloka parimANa hai| gadyasUtra 108 aura padyagAthA 103 haiN| isI prakAra candraprajJapti meM bhI candra Adi jyotizcakra kA varNana hai / DAkTara vinTaranitja sUryaprajJapti aura candraprajJapti ko vaijJAnika dRSTi se atyanta mahattvapUrNa grantha mAnate haiM / DAkTara zubriga ne likhA hai jaina cintakoM ne jisa tarkasammata aura susammata siddhAntoM ko prastuta kiyA hai ve amUlya evaM mahattvapUrNa haiN| vizva-racanA ke siddhAnta ke sAtha usameM uccakoTi kA gaNita evaM jyotiSa vijJAna bhI upalabdha hai| sUryaprajJapti meM gaNita evaM jyotiSa para gaharAI se cintana kiyA gayA hai, ataH sUryaprajJapti ke adhyayana ke binA bhAratIya jyotiSa ke itihAsa ko sahI dRSTi se nahIM samajhA jA sktaa| sUryaprajJapti meM sUrya ke gamanamArga, Ayu, parivAra pramRti ke pratipAdana ke sAtha hI paMcavarSAtmaka yuga ke ayanoM ke nakSatra, tithi evaM mAsa kA varNana hai| sUryaprajJapti ke samAna hI candraprajJapti meM bhI varNana hai kintu vaha adhika mahatvapUrNa hai| sUryaprajJapti meM sUrya ke pratidina kI yojanAmikAgati nikAlI hai aura uttarAyana dakSiNAyaNa kI vIthiyoM kA pRthak-pRthak vistAra nikAlakara sUrya aura candra kI gati nizcita rUpa se batAyI gayI hai| caturtha prAbhUta meM candra aura sUrya kA saMsthAna do prakAra se batAyA hai--(1) vimAna saMsthAna (2) prakAzita kSetra saMsthAna / donoM prakAra ke saMsthAnoM ke sambandha meM anya solaha matAntaroM kA bhI ullekha hai / svamata se pratyeka maNDala meM udyota aura tApakSetra kA saMsthAna batAkara andhakAra kSetra kA nirUpaNa kiyA hai| sUrya ke urdhva evaM adho aura tiryaka tApa kSetra kA parimANa bhI pratipAdita kiyA hai| candraprajJapti meM chAyAsAdhana kA pratipAdana hai, aura chAyApramANa para se dinamAna nikAlA gayA hai| jyotiSa
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ 624 zrI puSkaramuni abhinandana prantha : SaSThama khaNDa kI dRSTi se prastuta viSaya atyanta mahatvapUrNa hai| yahA~ para yaha prazna upasthita kiyA gayA hai ki jaba ardhapuruSapramANa chAyA ho usa samaya kitanA dina vyatIta huA aura kitanA dina avazeSa rahA ? uttara dete hue kahA hai-aisI chAyA kI sthiti meM dinamAna kA tRtIyAMza vyatIta huA samajhanA caahie| yadi madhyAhna ke pUrva arSapuruSapramANa chAyA ho to dina kA tRtIya bhAga gata aura do-tihAI bhAga avazeSa samajhanA cAhie aura madhyAhna ke pazcAt ardhapuruSapramANa chAyA ho to do-tihAI bhAga pramANa dinagata aura eka bhAga pramANa dina avazeSa samajhanA caahie| puruSapramANa chAyA hone para dina kA cauthAI bhAgagata aura tIna cauthAI bhAga avazeSa samajhanA caahie| aura Der3ha puruSapramANa chAyA hone para dina kA paMcama bhAga gata aura 3 bhAga avazeSa dina samajhanA caahie| prastuta Agama meM gola, trikoNa, lambI va catuSkoNa vastuoM kI chAyA para se dinamAna kA Anayana kA pratipAdana kiyA gayA hai / candramA ke sAtha tIsa muhUrta taka yoga karane vAle zravaNa, ghaniSThA, pUrvAbhAdrapada, revatI, azvinI, kRttikA, mRgazirA, puSya, maghA, pUrvAphAlgunI, hasta, citrA, anurAdhA, mUla, pUrvASAr3hA ina pandraha nakSatroM kA varNana hai / paintAlIsa muhUrta taka candramA ke sAtha yoga karane vAle uttarAbhAdrapada, rohiNI, punarvasu, uttarAphAlgunI, vizAkhA, uttarASAr3hA ye chaha nakSatra haiN| aura pandraha muhUrta taka candramA ke sAtha yoga karane vAle zatabhiSA, bharaNI, ArdrA, AzleSA, svAtI aura jyeSThA ye chaha nakSatra haiM / candraprajJapti meM candra ko apane Apa prakAzamAna batAyA hai| usakI abhivRddhi aura ghaTane ke kAraNa para bhI prakAza DAlA hai| aura sAtha hI pRthvI se sUryAdi grahoM kI U~cAI kitanI hai, isa para cintana kiyA gayA hai| ye donoM Agama jyotiSazAstra kI dRSTi se atyanta mahattvapUrNa haiM / sthAnAMga aura samavAyAMga meM vividha viSayoM kA varNana hai| usa varNana meM candramA ke sAtha hI sarzayoga karane vAle nakSatroM kA bhI ullekha kiyA gayA hai| ATha nakSatra kRtikA, rohiNI, punarvasu, maghA, citrA, vizAkhA, anurAdhA aura jyeSThA ye candra ke sAtha sparzayoga karane vAle haiN| prastuta yoga kA phala tithiyoM ke anusAra vibhinna prakAra kA hotA hai / isI taraha nakSatroM kI vibhinna saMjJAe~ uttara, pazcima, dakSiNa pUrva dizA kI ora se candramA ke sAtha yoga karane vAle nakSatroM ke nAma aura unake phala para vistAra se vizleSaNa kiyA gayA hai| sthAnAMga meM 88 grahoM ke nAma bhI Aye haiM / ve isa prakAra haiM-aMgAraka, kAla, lohitAkSa, zanaizcara, kanaka, kanaka-kanaka, kanaka-vitAna, kanaka-saMtAnaka, somahita, AzvAsana, kajjovaga, karvaTa, ayaskara, duMduyana, zaMkha, zaMkhavarNa, indrAgni, dhUmaketu, hari, piMgala, budha, zukra, bRhaspati, rAhu, agasta, mAnavakra, kAza, sparza, dhura, pramukha, vikaTa, visandhi, vimala, papila, jaTilaka, aruNa, agila, kAla, mahAkAla, svastika, sauvAstika, varddhamAna, puSpamAnaka, aMkuza, pralamba, nityaloka, nityodiyata, svayaMprabha, usama, zreyaMkara, preyaMkara, AyaMkara, prabhaMkara, aparAjita, araja, azoka, vigatazoka, nirmala, vimukha, vitata, vitrasta, vizAla, zAla, suvrata, anivartaka, ekajaTI, dvijaTI, karakarIka, rAjagala, puSpaketu evaM bhAvaketu Adi / isI taraha samavAyAMga meM bhI eka-eka candra aura sUrya ke parivAra meM 88-88 mahAgrahoM kA ullekha huA hai| praznavyAkaraNa meM sUrya, candra, maMgala, budha, guru, zukra, zani, rAhu ketu yA dhUmaketu nau grahoM ke sambandha meM cintana kiyA gayA hai| praznavyAkaraNa meM nakSatroM para cintana aneka dRSTiyoM se kiyA gayA hai| jitane bhI nakSatra haiM unheM kula, upakula aura kulopakula meM vibhakta kiyA hai / prastuta varNana praNAlI jyotiSa ke vikAsa ko samajhane ke lie apanA viziSTa sthAna rakhatI hai| dhaniSThA, uttarAbhAdrapada, azvinI, kRttikA, mRgazirA, puSya, maghA, uttarAphAlguna, citrA, vizAkhA, mUla evaM uttarASAr3hA ye nakSatra kula-saMjJaka hai / zravaNa, pUrvAbhAdrapada, revatI, bharaNI, rohiNI, punarvasu, AzleSA, pUrvAphAlgunI hasta, svAtI, jyeSThA evaM pUrvASAr3hA ye nakSatra upakula saMjJaka haiN| aura abhijita, zatabhiSA, ArdrA tathA anurAdhA ye kulopakula saMjJaka haiM / kulopakula kA jo vibhAjana kiyA gayA hai vaha pUrNimA ko hone vAle nakSatroM ke AdhAra para kiyA gayA hai| sArAMza yaha hai zrAvaNa mAsa meM dhaniSThA, zravaNa aura abhijita; bhAdrapada meM uttarAbhAdrapada, pUrvabhAdrapada aura zatabhiSA Adi nakSatra batAye gaye haiM / pratyeka mAsa kI pUrNimA ko usa mAsa kA prathama nakSatra kulasaMjJaka, dUsarA upakulasaMjJaka aura tRtIya kulopakula saMjJaka haiM / isa varNana kA tAtparya usa mahIne kA phala pratipAdana karanA hai| prastuta grantha meM Rtu, ayana, mAsa, pakSa, tithi sambandhI vicAracarcAe~ bhI kI gayI haiN| samavAyAMga meM nakSatroM kI tArAe~ aura dizA dvArA prakRti kA bhI varNana hai, jaise kRttikA, rohiNI, mRgazirA, ArdrA, punarvasu, puSya aura AzleSA ye sAta nakSatra pUrvadvAra ke haiN| maghA, pUrvAphAlgunI, uttarAphAlgunI, hasta, citrA, svAtI aura vizAkhA ye nakSatra dakSiNa dvAra ke haiM / anurAdhA, jyeSThA, mUla, pUrvASAr3hA, uttarASAr3hA, abhijit aura zravaNa ye sAta 0 0
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina jyotiSa sAhitya : eka cintana 625 nakSatra pazcima dvAra ke haiM / dhaniSThA, zatabhiSA, pUrvAbhAdrapada, uttarAbhAdrapada, revatI, azvinI aura bharaNI uttara dvAra ke haiM / samavAyAMga meM grahaNa ke kAraNoM para vicAra karate hue rAhu ke do bheda kiye hai-- nitparA aura parvarAhU nityarAhu ko kRSNapakSa aura zuklapakSa kA kAraNa mAnA hai aura parvarAhu ko candragrahaNa kA kAraNa mAnA hai / sUryagrahaNa kA kAraNa ketu hai jisakA dhvajadaNDa sUrya ke dhvajadaNDa se U~cA hai / dinavRddhi aura dinahAsa ke sambandha meM bhI cintana kiyA gayA hai|" isa prakAra upalabdha jaina zvetAmbara Agama sAhitya meM Rtu, ayana, dinamAna, dinavRddhi, dinahrAsa, nakSatramAna, nakSatroM kI aneka saMjJAe~, grahoM ke maNDala, vimAnoM kA svarUpa evaM grahoM kI AkRtiyoM para saMkSepa meM varNana milatA hai / ye carcAe~ bahuta hI prAcIna haiM jo jaina jyotiSa ko grIka pUrva siddha karatI haiM / 'jyotiSa karaNDaka' yaha eka mahatvapUrNa kRti hai / usa para eka vRtti bhI prApta hotI hai jisameM pAdaliptasUri dvArA racita prAkRta vRtti kA saMketa hai| kintu vartamAna meM jyotiSa karaNDaka para jo prAkRta vRtti upalabdha hotI hai usameM vaha vAkya nahIM hai / yaha sambhava hai ki prastuta sUtra para anya dUsarI prAkRta vRtti hogI jisakA ullekha AcArya malayagiri ne apanI TIkA meM kiyA hai| vijJoM kA yaha bhI mantavya hai ki pAdaliptasUri kRta vRtti hI mUla TIkA hai jo isa samaya prApta hai / yaha satya hai ki usameM kucha vAkyoM kA yA pAThoM kA lopa ho gayA hai / isameM ayanAdi ke nirUpaNa ke sAtha nakSatra va lagna kA mI varNana hai| jyotirvida isa lagna nirUpaNa praNAlI ko sarvathA navIna aura maulika mAnate haiM / jaise azvinI aura svAtI ye nakSatra viSu ke lagna batAye gaye haiM vaise hI nakSatroM kI viziSTa avasthA rAzi hai yahA~ para nakSatroM kI viziSTa avasthA ko lagna bhI kahA gayA hai / grantha meM kRttikAdi, dhaniSThAdi, bharaNyAdi zravaNAdi tathA abhijit Adi nakSatroM kI gaNanAoM kI vivecanA kI gayI hai| viSaya va bhASA donoM hI dRSTiyoM se grantha kA apanA mahatva hai| 'aMgavijjA' (aMgavidyA ) yaha phalAdeza kA eka hI bahuta mahatvapUrNa grantha hai, jisameM sAMskRtika sAmagrI labAlaba bharI huI hai / prastuta grantha meM zarIra ke lakSaNoM ko nihAra kara yA anya prakAra ke nimitta athavA manuSya kI vividha ceSTAoM dvArA zubha-azubha kA varNana kiyA gayA hai| aMgavijjA ke abhimatAnusAra aMga, svara, lakSaNa, vyaMjana, svapna, chIMka, bhauma, antarikSa, ye nimitta kathana ke ATha AdhAra haiM aura ina ATha mahAnimittoM se bhUta aura bhaviSya kA jJAna kiyA jAtA hai / prastuta grantha meM sATha adhyAya haiM / grantha ke prArambha meM aMga vidyA kI prazasti karate hue kahA hai isake dvArA jaya-parAjaya, Arogya, hAni-lAbha, sukha-duHkha, jIvana-maraNa Adi kA parijJAna hotA hai / AThaveM adhyAya meM tIsa paTala haiM aura aneka AsanoM ke bheda batAye gaye haiM / naveM adhyAya meM do sau sattara viSayoM para cintana hai / priya praveza yAtrArambha, vastra, yAna, dhAnya, caryA, ceSTA Adi ke dvArA zubhAzubha phala kA kathana kiyA gayA hai| paiMtAlIsaveM adhyAya meM pravAsI punaH ghara para kaba aura kaisI paristhiti meM lauTakara AyegA, usa para vicAra kiyA gayA hai| bAvanaveM adhyAya meM indradhanuSa, vidya ut, candragraha, nakSatra, tArA udaya asta, amAvasyA - pUrNamAsI, maMDala, vIthI, yuga, saMvatsara, RtumAsa, pakSa, kSaNa, lava, muhUrta, ulkApAta, dizAdAha, prabhRti nimittoM se phala- kathana kiyA gayA hai| sattAisa nakSatra aura unase hone vAle zubha-azubha phala kA bhI vistAra se varNana hai / antima adhyAya meM pUrvabhava jAnane kI yukti bhI batAyI gayI hai / 'gaNivijjA' yaha bhI jyotividyA kA mahatvapUrNa grantha hai| isameM divasa, tithi, nakSatra, karaNa, grahadivasa, muhUrta, zakuna, lagna, nimitta Adi nau viSayoM para vivecana hai| granthakAra ne divasa se tithi, tithi se nakSatra aura nakSatra se karaNa Adi kramazaH balavAn hote haiM, aisA likhA hai| AcArya umAsvAti ne tattvArthasUtra meM graha, nakSatra, prakIrNaka aura tAroM kA varNana diyA hai| inake abhimata se grahoM kA kendra sumeru parvata hai, graha gatizIla hai aura ve sumeda ko pradakSiNA karate haiN| ina granthoM ke atirikta niyukti, cUrNI, bhASya va vRttiyoM meM bhI jyotiSa sambandhI mahatvapUrNa bAteM aMkita haiM / yaha eka tathya hai ki gaNita aura phalita donoM hI prakAra ke jyotiSa kA pUrvamadhyakAla meM acchA vikAsa huA thA / 'jyotissAra' grantha ke racayitA Thakkara pheru haiN| isa grantha meM vAra, tithi, nakSatroM meM siddhi yoga kA pratipAdana hai / vyavahAradvAra meM grahoM kI rAzi sthiti, udaya asta aura vaRdina kI saMkhyA kA varNana hai / grantha meM kula 238 gAthAe~ haiM / isa grantha meM haribhadra, naracandra, padmaprabhasUri, joNa, varAha, lalla, pArAzara, garga Adi ke granthoM kA avalokana kara aisA ullekha kiyA hai / 'lagnazuddhi' grantha ke racayitA AcArya haribhadra mAne jAte haiM / isa grantha meM gocara zuddhi, pratidvAra 0. O
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ 626 zrI puSkaramuni abhinandana grantha : SaSThama khaNDa *****+++++ dazaka, mAsa, vAra, tithi, nakSatra, yogazuddhi, sugaNa dina, rajacchannadvAra, saMkrAMti, karkayoga, vAra, nakSatra, azubha yoga, saradvAra, horA, navarA, dvAdazAMza, pavargazuddhi udayAstazuddhi Adi viSayoM para carcA hai| sugaNA dinazuddhi AcArya ratnazekhara kI kRti hai / isameM ravi, soma, maMgala, budha, guru, zukra aura zani kA varNana karate hue tithi, lagna, prahara, dizA aura nakSatra kI zuddhi Adi pratipAdita kI gayI hai / milatI haiM / ******* 'kAlasaMhitA' AcArya kAlaka kI racanA hai / varAhamihira ne vRhad jAtaka meM kAlakasaMhitA kA ullekha kiyA hai| nizIthacUrNI, AvazyakacUrNI, prabhRti granthoM se bhI AcArya kAlaka ke jyotiSa jJAna kA parijJAna hotA hai / 'bhuvanadIpaka' ke racayitA padmaprabhari hai| yaha pratha jisameM jyotiSa viSayaka aneka viSayoM para cintana kiyA 'prapaddhati' ke racayitA harizcandra maNi hai hote hue bhI mahattvapUrNa hai / isa grantha meM chattIsa dvAra haiM gayA hai / 'bhUvanadIpakavRtti' nAma se AcArya siMhatilaka kI muni hematilaka kI aura do ajJAta lekhakoM kI vRttiyA~ 1 'Arambhasiddhi' ke racayitA AcArya udayaprabha haiM / prastuta grantha saMskRta bhASA meM nirmita hai| isameM tithi, vAra, nakSatra, siddhi Adi yoga, rAzi, gocara, kArya, gamana, vAstu, vilagna Adi gyAraha prakaraNa haiM jisameM pratyeka kArya ke zubha-azubha muhUrtoM kA varNana hai / hema haMsagaNi ne Arambhasiddhi para eka vRtti kI racanA kI / vRtti meM yatra-tatra graha viSayaka prAkRta gAthAe~ uddhRta kI gayI haiM jisase yaha jJAta hotA hai isake pUrva prAkRta meM graha viSayaka koI mahatvapUrNa grantha honA caahie| vRtti meM muhUrta ke saMbaMdha meM sundara prakAza DAlA gayA hai| 'bhadravAhasaMhitAvitoM kA aisA mata hai ki AcArya bhAvAne prAkRta bhASA meM 'bhadravAhasaMhitA' nAmaka grantha kI racanA kI thii| vartamAna meM jo bhadrabAhusaMhitA saMskRta bhASA meM upalabdha hai vaha bhadrabAhu kI nahIM hai / munizrI jinavijayajI ne ise bArahavIM terahavIM zatAbdI kI racanA mAnA hai aura muni kalyANavijayajI ne pandrahavIM zatAbdI ke pazcAt kI racanA mAnA hai / kyoMki isakI bhASA meM sAhityikatA nahIM hai aura sAtha hI chanda-viSayaka azuddhiyA~ mI hai / vartamAna meM jo bhadrabAhusaMhitA saMskRta meM upalabdha hai, usameM sattAIsa prakaraNa haiM aura vaha bhAratIya jJAnapITha se prakAzita hai / 'jyotissAra' isa grantha ke racayitA maladhArI AcArya naracandra haiM jinake guru devaprabhasUri the / isa grantha meM tithi, vAra, nakSatra, yoga, rAzi, candra, tArakA bala, bhadrA, kulika upakulika, kaSTaka Adi ar3atAlIsa viSaya para prakAza DAlA hai / prastuta grantha para hI muni sAgaracandra ne teraha sau pentIsa zloka pramANa TippaNa kI racanA kI jo abhI taka aprakAzita hai / 'janma samudra' ke racayitA upAdhyAya naracandra haiM / yaha lAkSaNika grantha hai / garbhasambhavAdi lakSaNa, janmapratyayalakSaNa, riSTayoga taddmaMgalakSaNa, nirvANa lakSaNa, dravyopArjana rAjayoga lakSaNa, bAlasvarUpa lakSaNa, strIjAtakasvarUpa, nAmasAdiyogadIkSAvasthAyuryoga lakSaNa, ina ATha kalloloM meM yaha vibhakta hai| isameM lagna aura candramA ke sampUrNa phaloM para cintana kiyA gayA hai| isakI hastalikhita solahavIM zatAbdI kI eka prati lAlabhAI dalapatabhAI, bhAratIya saMskRti vidyAmandira, ahamadAbAda, meM hai| abhI taka yaha grantha mudrita nahIM huA hai / upAdhyAya naracandra ne 'praznazataka', 'jJAnacaturvizikA', 'lagna vicAra', 'jyotiSaprakAza', 'jJAna dIpikA' Adi aneka jyotiSa viSayaka grantha likhe haiM / ina granthoM meM jyotiSa sambandhI khAsI acchI sAmagrI hai| aura ye sabhI grantha aprakAzita haiM / 'jyotissAra saMgraha' ke racayitA AcArya harSakIrti haiM jinhoMne vi0 saM0 1680 meM prastuta grantha kI racanA kI / inakI dUsarI racanA "janmapatrI paddhati" milatI hai jisameM janmapatrI banAne kI rIti, graha, nakSatra, vAra, dazA Adi ke phala pratipAdita kiye haiM / labdhicandragaNI' kI bhI isI nAma se racanA hai jisameM iSTakAla, mayAt bhabhoga, lagna Adi navagrahoM kA spaSTIkaraNa kiyA gayA hai aura gaNita viSayaka carcA karate hue sAmAnya phaloM kA bhI varNana kiyA hai| yaha grantha aprakAzita hai| muni mahimodaya ne bhI isI nAma se grantha kI racanA kI hai jisameM sAriNI, graha, nakSatra, vAra Adi ke phala batAye gaye haiM /
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina jyotiSa sAhitya : eka cimlana upAdhyAya yazovijayajI 'phalAphala viSayaka praznapatra' grantha ke racayitA mAne jAte haiM / isameM cAra cakra haiM aura pratyeka cakra meM sAta koSThaka haiN| madhya ke cAroM koSThakoM meM oM, hrIM zrIM ahaM namaH uTTaM kita kiyA gayA hai| AsapAsa ke koSThakoM ko ginane se caubIsa koSThaka banate haiN| jinameM caubIsa tIrthaMkaroM ke nAma diye gaye haiM / caubIsa koSThakoM meM kArya kI siddhi, meghavRSTi, deza kA saukhya, sthAnasukha, grAmAMtara, vyavahAra, vyApAra, vyAjadAna, bhaya, catuSpAda, sevA, sevaka, dhAraNA, bAdhArudhA, purarodha, kanyAdAna, vara, jayAjaya, mantrauSadhi, rAjyaprApti, arthacintana, santAna, AgaMtuka tathA gatavastu ko lekara prazna kiye gaye haiM / 627 upAdhyAya meghavijaya jI ke udayadIpikA, praznasundarI, varSaprabodha, Adi grantha milate haiM jisameM jyotiS sambandhI carcAe~ haiM / muni megharatna ne 'ustaralAbayaMtra' kI racanA kI hai jisameM akSAMza aura rekhAMza kA jJAna prApta hotA hai tathA natAMza aura unnatAMza kA vedha karane meM bhI isakA upayoga hotA hai| isakI prati anUpasaMskRta pustakAlaya, bIkAnera meM haiN| zrI agaracanda jI nAhaTA ne uttaralAvayaMtra sambandhI eka mahattvapUrNa jaina grantha se eka nibandha bhI likhA hai / 'jyotiSa - ratnAkara' ke racayitA muni mahimodaya haiM jo gaNita aura phalita donoM prakAra kI jyotiSavidyA ke zra eSTha jJAtA the / prastuta grantha meM saMhitA, muhUrta aura jAtaka para vicAra carcA kI gayI hai / grantha laghu hote hue bhI upayogI hai| inakI dUsarI racanA "paMcAMgAnayana - vidhi" nAmaka grantha milatA hai jisameM paMcAMga ke gaNita meM sahayoga prApta hotA hai / ye donoM grantha aba taka aprakAzita haiM / vAghajI muni kA 'tithi sAriNI' nAmaka zreSTha grantha hai jisakI prati limaDI ke jaina bhaNDAra meM hai / muni yazasvatasAgara kA 'yazorAjya-paddhati" grantha milatA hai jisake pUrvAddha meM janmakuNDalI kI racanA para cintana kiyA gayA hai aura uttarArddha meM jAtaka paddhati kI dRSTi se saMkSipta phala pratipAdita kiyA gayA hai| yaha grantha bhI aprakAzita hai / AcArya mama kA "tryailokya prakAza" jyotiSa sambandhI eka zreSTha racanA hai| prAkRta bhASA meM eka ajJAta lekhaka kI 'joisahira' nAmaka racanA milatI hai| jisameM zubhAzubha tithi, graha kI sabalatA, zubha ghar3iyA~, dinazuddhi, svara jJAna, dizAzUla, zubhAzubhayoga, vrata Adi grahaNa karane kA muhUrta Adi kA varNana hai| isI nAma se muni harikalaza kI bhI racanA milatI hai jisakI bhASA rAjasthAnI hai aura isameM nau sau dohe haiM / 'paMcAMga tattva' 'paMcAMga tithivivaraNa' 'paMcAMgadIpikA', 'paMcAMga patra vicAra' Adi bhI jaina muniyoM kI racanAe~ haiM kintu unake lekhakoM ke nAmoM kA atA-patA vijJoM ko nahIM lagA hai| 'sumatiharSa' ne 'jAtaka paddhati' jo zrIpati kI racanA thI usa para vRtti likhI hai / unhoMne 'tAjikasAra' 'karaNa kutuhala' 'horA makaranda' Adi granthoM para bhI TIkAe~ nirmANa kI haiM / mahAdevIsAraNI TIkA, vivAha paTala - bAlAvabodha, grahalAghava TIkA, candrArkI TIkA, SaTpaMcAzikA TIkA, bhuvanadIpaka TIkA, camatkAra cintAmaNi TIkA, horAmakaraMda TIkA, basantarAja zAkuna TIkA, Adi anake granthoM jinameM jyotiSa ke sambandha meM vibhinna dRSTiyoM se cintana kiyA gayA hai jo jaina muniyoM kI va jaina vijJoM kI jyotiS ke sambandha meM eka mahatvapUrNa dena hai| aMkagaNita, bIjagaNita, rekhAgaNita, trikoNamitiyanita pratibhAgaNita, paMcAMga nirmANa gaNita, janma-patra nirmANa gaNita, prabhUti gaNita jyotiSa ke aMgoM ke sAtha hI horAzAstra, muhUrta sAmudrikazAstra, praznazAstra, svapnazAstra, nimittazAstra, ramalazAstra, pAsA - kevalI Adi phalita aMgoM para vizada rUpa se vivecana kiyA hai / zodhArthI vijJoM ko jaina jyotiSa sAhitya ke sambandha meM pA~ca sau se bhI adhika grantha upalabdha ho cuke haiM / spaSTa hai ki Agama sAhitya meM jisa jyotiSa ke sambandha meM saMkSepa se cintana kiyA gayA usa para paravartI AcAryoM aura lekhakoM ne apanI zailI se vistAra se nirUpaNa kiyA / yaha sampUrNa sAhitya itanA virAT hai ki una sabhI para vistAra se vizleSaNa kiyA jAya to eka bRhadkAya jyotiSa grantha bana sakatA hai| kintu hamane yahA~ ati saMkSa epa meM hI apane vicAra vyakta kiye haiM jisase prabuddha pAThakoM ko parijJAta ho sake ki jaina manISiyoM ne bhI jyotiSavidyA ke sambandha meM kitanA kArya kiyA hai|
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ 628 zrI puSkaramuni abhinandana grantha : SaSThama khaNDa Wreememorrearrrrrrrroomorrrrrrrrrorrorsemamritinoimmunmmarror sandarbha evaM sandarbha sthala1 "jyotiSAM sUryAdi grahANAM bodhakaM zAstra" 2 jaina Agama sAhitya manana aura mImAMsA -devendra muni 3 He who has a thorough knowledge of the structure of the world cannot but admire the in ward logic and harmony of Jain ideas. Hand in hand with the refined Cosmogrophical ideas goes a high standard of Astronomy and Mathematics. A History of Indian Astronomy is not Concievable without the famous "Surya Pragyapti" -Dr. Schubring 4 jaina Agama sAhitya : manana aura mImAMsA -lekhaka devendra muni, pRSTha 264 se 270 5. tA avaDDha porisAdhaM chAyA divasassa ki gate sese vA tA timAge gae vA tA se se vA, porisANaM chAyA divassa kiM gae vA sese vA jAva caU bhAga gae sese vA / -candraprajJapti pra065 6 sthAnAMga, pRSTha 18 se 100 7 "egamegassaNaM caMdima sUriyassa aTThAsIi mahamgahA privaaro|" -samavAyAMga saMkhyA 81-1 8 samavAyAMga :15-3 6 laggaM ca dakSiNAya visuve suvi assa uttaraM ayaNe / laggaM sAI visuvesu paMcasu vi dakkhiNe ayaNe / / 10 vizeSa vistAra ke lie dekhie 'jaina jyotiSa sAhitya : eka paryavekSaNa'-lekhaka devendra muni Mor-o-puSka ra saMsma raNa-----------------------0--0-0--0--0--0--0--0--0--0--2 saccA phoTo kaI bAra zraddhAlu bhaktagaNa kahate haiM-gurudeva, hameM ApakA phoTo caahie| Apake phoTo se hameM AdhyAtmika preraNA milegii| gurudeva unheM kahate haiM-mere phoTo se kyA preraNA loge ? maiM jindA baiThA huuN| mere meM jo sadguNa haiM use apanAo, yahI merA saccA phoTo hai / bhayabhIta mata bno| mujhe paisA aura dhana nahIM cAhie / maiM cAhatA hU~ ki tumhAre meM jo durvyasana hai-tambAkU pInA, zarAba pInA, taskara kRtya karanA, Adi jitanI bhI burAiyAM unheM bheMTa car3hA do| kisAnoM ne gurudeva kI bAta sunI / ve eka dUsare se kahane lage-bAbA to bahuta dekhe haiM, jo hamAre se paisA mAMgate haiM, bhAMga, carasa aphIma aura tambAkU mAMgate haiM / kintu 1 yaha bAbA nirAlA hai jo hamAre se durguNoM kI bheMTa mAMga rahA hai| / unhoMne gurudeva ke kathana se prabhAvita hokara madya, mAMsa aura tambAkU Adi vysnoN| 1 kA parityAga kara diyA aura yathAsamaya pratidina pramusmaraNa karane kA bhI niyama liyA / / a-o--0-0--0--0-0--0-0--0--0--0--0--0--0--0--0--0--0--0--0--0--0--0-0--0----5 8-0--0--0------0-0--0--0-0--0--0--0--0--o-rs .