Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainagItikAvyameM bhakti-vivecana pro0 zrIcandra jaina, ujjaina, ma0pra0 bhaktikI mahimA santapta jIvake liye bhakti eka adbhuta rasAyana hai jisake sahAre vaha apanI AkUlatAko sugamatAse miTA sakatA hai| yaha athAha sAgarako gopadake rUpameM pariNata karane vAlI tathA syAmala meghoM kI DarAvanI anubhatiko sukhada bhAvanAmeM badalane vAlI hai / asAdhya rogoMke zamanArtha bhakti hI eka alaukika auSadhi mAnI gaI hai| viSadharako maNimAlAmeM, kAMToMko phUloMmeM, loheko svarNameM evaM viSako amRtameM badalane vAlI yaha vinayarUpiNI bhakti hai jo cirakAlase prANIko AkarSita kara rahI hai| __ saba orase nirAza abalAko sAMtvanA dene vAlI bhakti sarvamAnya hai / grAhake mukhameM vihvala gajarAja kA saMrakSaNa iso bhakti bhAvanAne kiyA thaa| aMjana taskarakI Atmazuddhi bhaktise hI haI thii| ar3atAlisa banda tAle eka santake bhajanase hI kSaNamarameM khula gaye the / kor3ha jaisA bhayAvaha roga bhaktise siMcita jala siMcana se naSTa ho gayA thA, yaha Azcarya Aja bhI hameM cakita kara detA hai / satItvake parIkSaNa kAlameM bhakti bhAvanA ne jo adbhuta pariNAma pradarzita kiye haiM, ve sarvavidita haiM / pASANa mUrtikA vilIna honA, zuSka vRkSakA pallavita honA, sUkhe sarovarakA kamaloMse paripUrNa honA, bhUdharakA eka nimiSa meM dhUli bana jAnA, kruddha mRgarAjakA vinamra banakara zvAna-zizukI bhAMti paira cATanA evaM tUphAnakA surabhita pavanake rUpameM pUrNa vAtAvaraNako sugandhita kara denA-ye saba bhaktike hI camatkAra haiN| mukti sAdhanAkA mArga bhakti, jJAna aura karma-ye tIna sAdhanAke bar3e mArga haiM / jJAna mAnava jIvanako kisI zaddha advaita tattva kI ora khIMcatA hai, karma use vyavahArakI ora pravRtta karatA hai, kintu bhakti yA upAsanAkA mArga hI aisA hai jisameM saMsAra aura paramArtha-donoMkI eka sAtha madhura sAdhanA karanA Avazyaka hai / mAyurya hI bhakti hai| devatattvake prati rasapUrNa AkarSaNa jaba siddha hotA hai, tabhI sahaja bhaktikI bhUmikA prApta hotI hai / yoM to bAhya upacAra bhI bhaktike aMga kahe gaye haiM aura navadhA bhakti evaM SoDazopacAra pUjAko hI bhakti siddhAntake antargata rakhA jAtA hai, kintu vAstavika bhakti manakI vaha dazA hai jisameM devatvakA mAdhurya mAnavI manako prabala rUpase apanI ora khIMca letA hai / yaha to anubhava siddha sthiti hai| jaba yaha prApta hotI hai, taba manuSyakA jIvana, usake vicAra aura karmakI ucca bhUmikAmeM manuSya isa prakArake mAnasa parivartanakA anubhava nahIM karatA kyoMki sAdhanAkA koI bho mArga apanAyA jAya, usakA antima phala devatattvakI upalabdhi hI hai| devatattvakI upalabdhikA phala hai Antarika Anandako anubhuti / ataeva kisI bhI sAdhanA pathako tAratamya kI daSTise U~cA yA nIcA na kahakara hameM yaho bhAva apanAnA cAhiye ki rucibhedase mAnavako inameMse kisI eka ko cuna lenA hotA hai| tabhI mana anukUla paristhiti pAkara usa mArgameM ThaharatA hai / vAstavika sAdhanA vaha hai jisameM manakA antardvandva miTa sake aura apane bhItara hI hone vAle tanAva yA saMdharSakI sthiti bacakara manakI sArI zakti eka ora hI laga ske| jisa prakAra bAlaka mAtAke dUdhake liye vyAkula hotA hai aura jisa prakAra pratyeka vyakti annake liye kSadhita hokara sarvAtmanA usIkI ArAdhanA karatA hai, vaise hI amata -238
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ devatattvake liye jaba hamArI bhAvanA jAgrata ho, tabhI bhaktiko vipula sUkha samajhAnA cAhiye / bhaktikA satrArtha hai-bhAgadheya prApta krnaa|' hindU, bauddha, jaina-sabhI dharmoMne bhakti padako svIkAra kiyA hai / yaha eka prAcIna sAdhanA mArga rahA hai| bhaktise manake vikAra naSTa hote haiM aura udAtta bhAvoMkI sRSTike sAtha iMsAna eka aise punIta vAtAvaraNameM apane Apako pariveSTita karatA hai ki use samasta azabha saMkalpa-vikalpa tirohita ho jAte haiN| vaiSNava santoMne isa bhaktimArgako rAjapathake rUpameM svIkAra kiyA hai| bhaktikA vyutpattyartha 'bhakti' zabda 'bhaja' dhAtumeM strIliMga ktin pratyaya jor3akara banatA hai / aisA abhighAna rAjendra kozameM mAnA gayA hai / muni pANinine 'striyAM ktin' se dhAtuoMmeM strIvAcI ktin pratyaya lagAnekA vidhAna kiyA hai| ktin pratyaya bhAva arthameM hotA hai kintu vaiyAkaraNoMke yahA~ kRdantIya pratyayoMke artha parivartana eka prakriyAke aGga haiM / ataH vahIM ktin pratyaya arthAntarameM bhI ho sakatA hai| isa prakAra bhakti zabdakI bhajanaM bhaktiH, bhajyate anayA iti bhaktiH, bhajanti anayA iti bhaktiH, ityAdi vyutpattiyAM kI jA sakatI haiN| 'bhaja sevAyama' se 'bhaja' dhAta sevA arthameM AtI hai| pAia-saha-mahaNNavameM bhI bhaktiko sevA kahA hai| rAjendrakozameM sevAyAM bhaktivinayaH sevA kahakara bhaktiko sevA to mAnA hI hai, sevAkA artha bhI vinaya kiyA hai| vinayake cAra bheda haiM jinameM upacAra vinaya kA sevAse mukhya sambandha hai| AcArya pUjyapAdane AcAryoMke pIche-pIche calane, sAmane Ane para khar3e ho jAne, aJjalibaddha hokara sAmane namaskAra karane Adi ko upacAra vinaya kahA hai| nizItharNimeM bhI 'abhaTTANadaNDagahaNapAyapuMchaNAsaNappadANagahaNAdIhi sevA jA sA bhakti' likhA hai / AcArya vasunandIne upacAravinayake bhI tIna bheda kiye haiM jinameM kAyika upacAra vinayakA sevAse sIdhA sambandha hai / unhoMne likhA hai ki sAdhuoMkI vandanA karanA, dekhate hI uThakara khar3e ho jAnA, aJjali jor3anA, Asana denA, pIche-pIche calanA, zarIrake anukUla mardana karanA aura saMstara Adi karanA kAyika vinaya hai / AcArya zAntisUrine eka prAcIna gAthAkI vyAkhyA karate hue kahA hai ki sura aura surapati bhaktivazAd ajalibaddha hokara bhagavAn mahAvIrako namaskAra karate haiM / vaha bhI sevA hai| AcArya zrutasAgara sUrine bhI AcArya, upAdhyAya Adiko dekhakara khar3e hone, namaskAra karane, parokSameM parokSa vinaya karane aura guNoMkA smaraNa karaneko bhagavAnkI sevA kahA hai / ____ vyApaka arthameM bhaktike jo bhinna-bhinna artha pratipAdita kiye gaye haiM, ve saba isakI vyApakatAko siddha karate haiN| jisa prakAra cAtaka zyAmale meghoMke prati AkRSTa hotA huA svAtibUMdake liye lAlAyita rahatA hai, cakora candramAkI zItala kiraNoMkA pAna karane hetu utsuka rahatA hai evaM mayUra pAvasakAlIna jaladoMko dekhakara vimugdha ho uThatA hai, usI prakArako titikSA bhaktake mAnasameM ArAdhyakI zAnta mudrA dekhaneke liye pratikSaNa umar3atI rahatI hai| yahI AturatA, yahI vihvalatA aura vahI tatparatA bhaktikI AdhArazilA hai| AtmasamarpaNa, ekAgratA, nizcalatA, tIvra utkaNThA evaM dRr3ha zraddhA hI bhaktiko pallavita evaM puSpita karatI hai / vastutaH apane ArAdhyake prati anurAga hI saccI bhakti hai| 1. DA. vAsudevazaraNa agravAla, jaina bhakti kAvyakI pRSThabhUmi, prAkkathana pR0 3 / 2. DaoN0 premasAgara jaina, jainabhaktikAvyakI pRSThabhUmi, pR0 1-2 /
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhakti aura anurAga zAMDilya, nArada Adi bhakti AcAryoMne bhagavAnke prati parama anurakti ko bhakti kahA hai / tulasIke matAnusAra bhI bhakti prema svarUpa hai| rAmake prati prIti hI bhakti hai: prIti rAma soM nIti patha, caliya rAgarisa jIti / tulasI haMsanake mate ihai bhagatikI rIti / / unhoMne anyatra bhI kahA hai : binu chala visvanAtha padanehU / rAma bhagata kara lacchana ehU // bhagavAnke prati premakI atizayatA para bala deneke lie hI tulasIne unase prArthanA kI hai : kAmihi nAri piAri jimi, lobhinhi priya jimi dAma / timi raghunAtha nirantara, priya lAgahaM mohi rAma // cAtaka Adi upamAnoM dvArA bhI unhoMne bhaktikI niSkAmatA aura ananya zAraNAgatikA nidarzana kiyA hai| bhaktike nirUpaNameM prayukta anurAga zabda kucha vicArakoMko apriya sA lagA hai lekina hameM yaha samajhanA cAhiye ki jisase anurAga kiyA jAtA hai, usake anurUpa bananekA bhI anurAgI prayAsa avazya hI karatA hai / jaina saMskRtimeM bhakta bhagavAnke prati pUrNa anurAga pradarzita karatA hai| ye bhagavAn vItarAgI hote haiM, ataH bhakta zanaiH zanaiH anurAga karatA huA eka dina vItarAgI bana jAtA hai tathA jIvanake carama lakSyako pAkara apane Apako kRtakRtya mAnatA hai| AcArya pUjyapAdane bhaktikI paribhASA likhate samaya kahA hai ki arahaMta. AcArya, bahuzruta aura pravacanake bhAvavizuddhiyukta anurAga hI bhakti hai| AcArya somadevakA kathana hai ki jina, jinAgama aura tapa tathA zrutameM parAyaNa AcAryameM sadbhAva vizuddhise sampanna anurAga bhakti kahalAtA hai| haribhaktirasAmRtasindhumeM bhI likhA hai ki iSTameM utpanna hue svAbhAvika anurAgako hI bhakti kahate haiM / mahAtmA tulasI dAsake matameM bhI yahI satya hai / isI kI vyAkhyA karate hue DA. vAsudevazaraNa agravAlakA kathana hai ki jaba anurAga strIvizeSake liye na rahakara, prema, rUpa aura taptikI samaSTi kisI divya tattva yA rAmake liye ho jAya~, to vahI bhaktikI sarvottama manodazA hai| anurAgameM jaisI tallInatA aura ruci ekaniSThatA sambhava hai, anyatra nhiiN| jaina kavi Anandaghanane bhakti para likhate hue kahA hai ki jisa prakAra udara bharaNake liye gauyeM banameM jAtI hai, ghAsa caratI haiM, cAroM ora phiratI haiM, para unakA mana apane bachar3e meM lagA rahatA hai, vaise hI saMsArake kAmoMko karate hae bhI bhakta kA mana bhagavAnke caraNoMmeM lagA rahatA hai / jainoMkA bhagavAn vItarAgI hai| vaha saba prakArake rAgoMse unmukta honekA upadeza detA hai| rAga kaisA hI ho, karmoMke Asrava (Agamana) kA kAraNa hai| phira usa bhagavAnmeM, jo svayaM vItarAgI hai, rAga kaise sambhava hai ? isakA uttara dete hue AcArya samantabhadrakA kathana hai ki bhagavAnase anurAgake kAraNa jo pApa hotA hai, vaha usase utpanna bahupuNya rAzikI tulanAmeM atyalpa hotA hai| yaha bahupuNya rAzi bhI usI prakAra doSakA kAraNa nahIM banatI jisa prakAra ki viSayakI eka kaNikA, zItazivAmburAzi samudrako dUSita 3. tulasI, sampAdaka udayabhAnusiMha, pR0 193 / -240 -
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ karanemeM samartha nahIM hotii| AcArya kundakundane vItarAgiyoMmeM anurAga karane vAle ko saccA yogI kahA haiM / unakA yaha bhI kathana hai ki AcArya, upAdhyAya aura sAdhuoMmeM prIti karane vAlA samyagdRSTi ho jAtA hai / usakI dRSTimeM vItarAgImeM kiyA gayA anurAga yatkiJcit bhI pApakA kAraNa nahIM hai| parameM hone vAlA rAga hI bandhakA hetu hai| vItarAgI paramAtmA para nahIM, apitu sva AtmA hI hai| zrIyogIndukA kathana hai ki mokSameM rahane vAle siddha aura dehameM tiSThane vAle AtmAmeM koI bheda nahIM hai| jinendra meM anurAga karanA apanI AtmAmeM hI prema karanA hai| vItarAgageM kiyA gayA anurAga niSkAma hI hai| unameM kisI prakArako kAmanA sannihita nahIM hai| vaha bhagavAnase apane Upara na dayA cAhatA hai, na anugraha aura na prema / jaina bhaktikA aisA niSkAma anurAga gItAke atirikta anyatra dekhaneko nahIM milatA hai| jJAna aura bhakti-ye donoM eka dUsareke pUraka kahe gaye haiM-jJAna bhaktikI paripuSTi karatA huA, isakA janaka bhI kahA gayA hai / isake abhAvameM bhakti apanI sArthakatAse vihIna kahI gaI hai| jisa prakAra samyagdarzanake binA samyaga jJAna nahIM hotA, usI prakAra jJAna kI upalabdhi na hone para bhaktikI prApti bhI asambhAvya mAnI gaI hai| gambhIratAse vicAra karane para jo bhaktikA phala hai, vahI jJAnakA bhI hai / jJAna sugama na hokara kaSTasAdhya hai aura bhakti apekSAkRta sarala evaM salabhya hai| jJAna mArgameM baddhikA prAbalya dekhA jAtA hai jabaki bhaktimeM bhAvakA / gosvAmI tulasIdAsane bhI isI tathyako svIkAra kiyA hai / gosvAmIjI jJAna aura bhaktike samanvayameM vizeSataH vizvAsa karate haiN| jisa prakAra jJAna aura bhakti eka-dUsareke pUraka haiM, usI prakAra dhyAna aura bhaktikI ekarUpatA bhI sarvamAnya hai| ina donoMmeM AtmaciMtana aura ekAgratA vidyamAna hai jo AtmasvarUpake liye paramAvazyaka hai| isa prakAra bhaktikA svarUpa bar3A manorama tathA mAnasa vizuddhikA utkRSTa sAdhana hai| isa parama sAdhanAke bAraha bheda svIkAra kiye gaye haiN| ve isa prakAra hai : siddhabhakti, zrutabhakti, caritrabhakti, yogabhakti, AcAryabhakti, paMcagurubhakti, tIrthaMkarabhakti, zAntibhakti, samAdhibhakti, nirvANabhakti, nandIzvarabhakti aura caityabhakti / tIrthaMkara aura samAdhibhaktikA pAThana eka-do avasaroM para hI hotA hai| ataH unakA anya bhaktiyoMmeM antarbhAva mAna liyA gayA hai| isa bhA~ti daza bhaktiyoMkI hI mAnyatA hai / / vibhinna bhaktiyoMke vividha sAdhana haiM jinase bhaktake hRdayameM bhaktidIpaka prajvalita hotA hai aura kSaNa-pratikSaNa isa punIta AlokameM usakA karma janita tama vilIna ho jAtA hai / ve sAdhana vyaktikI vivekapUrNa abhivyaktiyA~ bhI haiN| bhAgavatameM bhakti-bhAgavatameM bhaktike sAdhya aura sAdhana-donoM hI pakSoMkA vivecana huA hai / sAdhanA rUpA bhaktiko navadhA bhakti, vaidhI bhakti athavA maryAdA bhakti kahate haiM aura sAdhyarUpA bhaktiko premAbhakti tathA rAgAnugA athavA rAsAtmikA bhaktike nAmase abhihita kiyA jAtA hai| sAdhanA rUpA bhaktike pA~ca aMga mAne gaye haiM : upAsaka, upAsya, pUjAdravya, pUjAvidhi aura mantra-japa / zrI bhAgavatameM bhaktike kaI prakArase bheda ginAye haiN| tRtIya skandhameM bhaktike cAra prakAra mAne haiM : sAttvikI, rAjasI, tAmasI tathA nirgaNa / phira saptama skandhameM nau bheda batalAye hai : zravaNa kIrtana. viSNasmaraNa. pAdasevana. arcana. dAsya, sakhya aura Atma-nivedana / 1. 2. DA0 premasAgara jaina : jainabhaktikAvyakI pRSThabhUmi, pRSTha 8-10 aura 64 3. zrImadbhAgavata saptama skandha, 5 / 23 31 -241
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ ina bhedoMke tIna bhAga kiye jA sakate haiM / zravaNa, kIrtana aura smaraNa, zraddhA aura vizvAsako vRttike sahAyaka haiN| padasevA, arcana aura vandana vaidhI bhaktike vizeSa aMga haiM tathA dAsya, sakhya aura Atmanivedana rAgAtmikA bhaktise sambandha rakhate haiN| zrImadbhAgavatameM ina tInoM hI aMgoMkA bar3e vistArase vivecana huA hai : Age calakara dAsya, sakhya aura Atma-nivedanako hI gosvAmIjIne bhakti rasakA utpAdaka mAnA hai| inameM bhI Atma-nivedanakA vizeSa mahatva hai kyoMki Atma-nivedanameM sAdhana aura sAdhya eka ho jAte haiN|' jaina gItakAvyoMmeM bhaktike sAdhana-vyApaka rUpase vicAra kiyA jAya, to bhaktike ye sabhI sAdhana jaina gItakAvyameM pAye jAte haiN| isa kAvyake unnAyakomeM kavivara dyAnatarAya, badhajana, bhAnumala, dausatarAma, vIracanda, bhUdharadAsa, Anandaghana, bhAgacandra aura bhaiyA banArasIdAsa Adi kavi prasiddha haiM / inhIM ne bhaktike uparokta sAdhanoMko apane gItoMke mAdhyamase abhivyakta kiyA hai tathA hama yahA~ vibhinna sAdhanoMke dyotaka kucha gIta de rahe haiM / 1. dyAnatarAyakA kortana prabhu maiM kihi vidhi thuti karauM terii| gaNadhara kahata pAra nahiM pAvai, kahA buddhi hai merI / / zakra janama bhari sahasa jIbha dhari, tuma jasa hota na puuraa| eka jIbha kaise guNa gAvai, ulU kahai kimi sUrA // camara chatra siMhAsana varanau, ye guNa tumate nyAre / tuma guNa kahana vacana bala nAhIM, naina gine kimi tAre / / 2. dyAnatarAyakA smaraNa athavA dhyAna tuma zivasukhamaya pragaTa karata prabhu ciMtana tero / maiM bhagavAna samAna bhAva yoM vrt| mero / yadapi jhUTha hai tadapi tapti nizcala upajAvai / tuva prasAda sakalaMka jIva vAMchita phala pAvai // 3. daulatarAmakA darzana mahAtmya nirakha sukha pAyo, jina mukhacanda moha mahAtama nAza bhayo hai ura ambuja praphulAyo / tApa nasyo, taba baDhayo udadhi Ananda // nirakha0 // cakavI kumati vichuri ativilakhe Atama sudhA suvAyo / zithila bhaye saba, vidhi gaNaphanda / / nirakha0 // vikaTa bhavodadhi ko taTa nikaTyo, agha taka mUla nasAyo / dola lahyo, aba supada svacchanda / / nirakha0 // 4. budhajanakA pada vandana tuma caranana kI zarana, Aya sukha pAyo / abalo cira bhavavana meM DolyoM, janma janma dukha pAyo / / tuma0 / aiso sukha surapati ke nAhI, sau mukha jAta na gaayoN| aba saba sampati mo ura AI Aja parama pada lAyo // tuma0 / / 1. DA. haravaMzalAla zarmA, sUra aura unakA sAhitya, pR0 225 -242 -
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ mana va tana te dRr3ha kari rAkho kabahuM na jyA visarAyo / , vAramvAra vInavai budhajana, kIje manako bhAvau // tuma0 // 5. bhAnumalakA arcana ( pUjana ) dravya AThoM ju lonA hai ardha kara meM navInA hai| pUjate pApa chInA hai, bhAnumala jora kInA hai || dIpa ar3hAI sarasa rAje kSetra daza tA viSe chAjai / sAta zata bIsa jina rAje, pUjanAM pApa saba bhAje // bhAnumala, dainika pUjA-pATha guTakA pR0 22 arcanAkA eka anya gIta bhI dekhiye : nAtha torI pUjA ko phala pAyo, mere yo nizcaya aba Ayo meMDhaka kamala pAMkhurI, mukha meM vIra jinezvara ghAyo / zreNika gaja ke pagatala mUvo turata svargapada pAyo // nAtha0 // mainA sundarI zubhamana setI, siddhacakra guNa gAyo / apane pati ko kor3ha gamAyo, gaMdhodaka phala pAye || nAtha0 // aSTApada meM bharata narezvara, AdinAtha mana lAyo / aSTadravya se pUjA prabhujI, avadhijJAna darasAyo || nAtha0 // aJjanase saba pApI tAre, mero mana hulasAyo / mahimA moTI nAtha tumArI mukti purI sukha pAyo / nAtha0 // thakathakI hAre sura narapati, Agama sIkha jitAyo / deveMdrakIrti guru jJAna manohara, pUjA jJAna batAyo / nAtha, torI pUjAko phala pAyo, mere yo nizcaya aba Ayo / 6. dyAnatarAya kA dAsya bhAva tuma prabhu, kahigata dIna dayAla, , apana jAya mukuti meM baiThe hama ju rulata jaga jAla / tuma prabhu, kahiyata dIna dayAla / tumaro nAma japai hama nIke, mana baca tInoM kAla / tuma to hamako kachU deta nahi, hamaro kauna havAla / / bhale bure hama dAsa tihAre, jAnata ho hama cAla / aura kachU nahi hama cAhata haiM, rAga doSako TAla || tuma, prabhu kahamita dIna dayAla hama sauM cUka parI so bakaso, tuma to kRpA dyAnata eka bAra prabhu jagate, hamako leha tuma prabhu kahiyata dIna dayAla || - dainika pUjA-pATha guTakA, pR0 84 243 - visAla / nikAla / dyAnatarAya, adhyAtmapadAvalI, pR0 266
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7. daulatarAmakA zaraNAgata bhAva jAU~ kahA~ taja zarana tihAre / caka anAditanI yA hamarI, mApha karo karuNA gana dhaare| DUbata hoM bhavasAgarameM aba, tuma vina ko mahuM vAra nikAre / tuma sama deva avara nahiM koI, tAteM hama yaha hAtha pasAre / mosama adhama aneka udhAre, varanata haiM zruta zAstra apAre / daulata ko bhava pAra karo, aba AyA hai zaranAgata pyAre / 8. daulatarAmakA ArAdhyake svarUpakA dhyAna nemi prabhUkI zyAma varana chavi, nainana chAya rhii| Teka / maNimaya tIna pITha para ambuja tA para adhara haThI / nemi0 / / mAra-mAra tapa dhAra jAra vidhi, kevala Rddhi lhii| cAra tIsa atizaya duti maNDita, nava duga doSa nahIM / / nemi0 // jAhi surAsura namata satata mastaka maiM parasa mahI / sura guru ura ambuja praphulAvana, addhata bhAna sahI / nemi0 / / dhara anurAga vilokata jAko, durita nasai sabahI / daulata mahimA atula jAsakI, kA pai jAta khii| nemi prabhU kI zyAma varana chavi, nainana chAya rahI / / bhakti aura satsaMgati satsaMgati bhaktike liye adhika preraka mAnI gaI hai| isIliye santoMne isakI adhika mahimA gAI hai| kavivara vIracandakA nimna pada isa viSayameM ullekhya hai : karo re mana, sajjana janakI saMga / Teka / nIcakI saMgati nIca kahAve, dhenu na hota kuraMga / haMsana dekhyo bagulA kahatA, bheruNDa na hota bhuraMga / / 1 / / candana ko koI nIma na kahavata, sAgara hota na gaMga / / amRtako nahi viSa uccArata, kharako kahe na turaMga // 2 // koyalako koI kAga na kahavata, mahiSI na hota mataMga / nahIM sitArako kahata sAraMgI, nahIM mRdaMgako caMga // 3 // dina ko raina nahIM koI kahavata, ravi ko kahe na pataMga / vIracanda nahiM zveta dUdha ko, kahe na kAro raMga / / 4 // bhajana saMgraha, pR0 116 kavi bhUdharadAsane bhI bhagavAnse prArthanA karate hue sahadharmI janakI saGgatike lie abhilASA prakaTa kI hai : "Agama abhyAsa hoha sevA sarvajJa terI, saGgati samIpa milo sAgharamI jnkii|" -244
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavi Anandaghanake anusAra sAdhu saGgatike binA paramamahArasa dhAmakA pAnA sambhava nahIM hai : sAdhu saMgati bina kaise paiye, parama mahArasa dhAma rI / koTi upAya kare jo bauro, anubhava kathA visarAma rI // sItala saphala santa sura pAdapa, seve sadA suchAM rI / vaMchita phale, Tale anavaMchita, bhava santApa bujAi rI // catura viraMci viraMjana cAhe, caraNa kamala makaraMda rI / ko hari bharama bihAra dikhAve, zuddha, niraMjana cAMda rI // deva asura indra pada cAhUM na, rAja na kAja samAja rI / saGgati sAdhu nirantara pAvUM, Anandaghana mahArAjajI // gosvAmI tulasIdAsane bhI sAdhu saGgatiko Ananda aura maGgalakA mUla batAte hue tulasI dohAvalImeM ise koTi aparAdha vinAzaka kahA hai : eka ghar3I, AdhI ghar3I, AdhI meM puna Adha / tulasI saGgati sAdhu kI, hare koTi aparAdha // stuti aura stotra : sAmAnyatayA ye paryAyavAcI kahe jAte haiM / ina donoMkA bhI bhakti meM mahattvapUrNa sthAna hai / ArAdhaka apane ArAdhyakI stuti karake unake guNoMkI prazaMsA karatA hai tathA apane pApoMko astitvahIna banAtA hai| jaina kaviyoMne vividha rUpoMmeM apane upAsyakI vandanA kI hai / isa sambandhameM kavivara bhUdharadAsa kI siddha stuti evaM jina-vANI stavana vizeSa lokapriya haiM : siddha stuti jinavANI stuti vizvanAtha prasAda mizra saM0 Anandaghana, pR0 61 zoka haryo bhavilokana ko loka aloka viloka bhaye, siddhana thoka base zivaloka, dhyAna hutAsana meM ari IMdhana, jhoMka diyo ripuloka nivArI / vara kevala jJAna mayUra adhArI // zubha janma jarAmRta paMka paravArI / tinhe paga dhoka trikAla hamArI // X X X tIratha nAtha pranAma kareM, tinake guna varnana meM budhi hArI / moma gayI gala sUsa maMjhAra rahI tahaM vyoma tadAkRta dhArI // loka gahIra nadIpati nIra, bhaye tiratIra tahAM avikArI | siddhana thoka base zivaloka, tinhe paga dhoka trikAla hamArI // vIra himAcala teM nikasI, guru gautama ke mukha kuNDa Daro hai / moha mahAcala bheda calI, jaga kI jar3atA-tapa dUra karI hai / / jJAna payonidhi mAMhi ralI, bahubhaMga taraMgani soM udharI hai / tA zuci zArada gaMganadI, prati meM aMjalI nija zIza dharI hai / yA jagamandirameM anivAra ajJAna andhera chayo atibhArI / zrIjinakI dhuni dIpa zikhA sama, jo nahi hota prakAzana hArI // - 245 - jainazataka, pR0 11
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ to kaheM bhAMti padAratha pAMti kahAM yA vidhi saMta kahaiM dhani haiM dhani lahate rahate avicArI / jina baina bar3e upakArI || jaina zatak, pR0 13 pUjA aura bhakti pUjA bhaktikA eka pramukha sAdhana hai / bhagavAn kI pUjA karake sAmAnya mAnava bhI asAmAnya bana jAtA hai / bhAva dRSTise pUjA evaM stotra - donoM samAna haiM / inameM kevala zailIgata bheda hI hai / kintu kucha loga pari NAmakI dRSTi se bhI donoMmeM mahadantara svIkAra karate haiM / ve pUjAkoTisamaM stotraM mAnate haiM / yahA~ kahane vAlekA pUjAse tAtparya kevala dravya pUjAse hai kyoMki bhAvameM to stotra bhI zAmila hai| pUjakakA dhyAna pUjana kI bAhya sAmagrI, svacchatA Adi para hI rahatA hai jabaki stuti karane vAle bhaktakA dhyAna ekamAtra stutya vyakti ke viziSTa guNoM para TikatA hai / vaha ekAgracitta hokara apane stutyake eka-eka guNako manohara zabdoMke dvArA vyakta karanemeM nimagna rahatA hai| pUjA eka aisA vyApaka zabda hai ki isameM stuti, stotra, bhajana Adi saba samAviSTa hotA haiM / pUjAke sampAdana meM dhyAna, japa, tapAdi kisI na kisI rUpameM A hI jAte haiM / pUjAkI jayamAlAmeM ArAdhya kI pUrNa prazasti rahatI hai / evaM pUjA karane vAlekI vizuddha kAmanA bhI isameM vyakta ho jAtI hai / pUjAke donoM hI rUpa - dravya aura bhAva pUjA Atma-vizuddhike liye parama Avazyaka haiM / ina donoM pUjAoMmeM itanA hI antara hai ki dravyapUjAmeM dravyoMke dvArA bhagavAn ke vimba athavA kisI anya cinhakI pUjA hotI hai tathA bhAva pUjAmeM jinendra devako mAnasake antasthala meM sthApita kiyA jAtA hai| AcArya vasunandine pUjAke chaH bheda svIkAra kiye haiM: nAma, sthApanA, dravya kSetra, kAla aura bhAva / * yahA~ pUjA zabdake sambandhameM DA0 sunItikumAra cATurjyAne apanI pustaka bhAratameM Arya aura anArya meM likhA hai ki homa aura pUjA - ina donoMkI jar3a alaga-alaga hai para Arya bhASI tathA drAvir3a bhASI mitra AryAnArya hindUne inheM virAsata yA pitRpitAmahAgata rikthake rUpameM prApta kiyA hai / pUjAmeM phUlakA uvayoga huA karatA hai / bagaira phUlase pUjA nahIM ho sakatI / phUlake vikalpameM hI jalAdikA vyavahAra hotA hai / pUjA zabda vastutaH Arya bhASAkA zabda nahIM hai / mArka kAlinsake matake anusAra isa zabdakA maulika artha phUloMse dharmakArya karanA hai / isa zabdakA udgama dravir3a bhASA meM haiM / pUjAke atirikta bhajana, AratI, pATha, vinatI, sAmAyika pATha, stutiyA~ Adi bhI bhaktike vividha AyAma haiM jinako apanAnA bhaktake liye Avazyaka hai / bhaktikI upalabdhiyA~ pUrva meM saMketa kiyA jA cukA hai ki bhaktikI upalabdhiyA~ aneka haiM, jo sevakake mAnasako samujjvala karatI haiM tathA use sva-para-bhedake hetu kaI rUpoMmeM prabuddha karatI haiM / saMsArase vimukha hokara vaha sAdhaka viSaya vAsanAko bhujaGga mAnane lagatA hai, svayaM jAgarUka banakara sAMsArika vaibhavako tyAjya mAnatA hai evaM dharma sAdhanA meM lIna hokara apane Apako sammArgakA pathika banAtA hai / ina upalabdhiyoMmeM Atmaprabodhana, jaganissAratA, pazcAttApako abhivyakti, AtmavizvAsakI jAgRti tathA brahmaikya pramukha haiM / jaina gItakAroMne ina upalabdhiyoMko bhI gItabaddha kiyA hai / inake kucha udAharaNa diye jA rahe haiM / 1. premasAgara jaina, jaina bhaktikAvyakI pRSThabhUmi (2) paM0 hIrAlAla jaina, pUjA, stotra, japa, dhyAna aura anekAMta, varSa 14, kiraNa 7, 10 194 laya, 2. premasAgara jaina, jainabhaktikAvyakI pRSThabhUmi, pR0 25 / - 246 -
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ (2) bhUdharakA Atmaprabodhana gIta bhagavanta bhajana kyoM bhUlA re? yaha saMsAra raina kA supanA, tana-dhana vAri-babUlA re / bhagavanta bhajana kyoM bhUlA re ? isa jIvanakA kauna bharosA, pAvaka meM tRNa pUlA re / kAla kudAra liye sira ThA~DA, kyA samajhai mana phUlA re / bhagavanta bhajana kyoM bhUlA re? svAratha sAdhai pA~ca pA~va tU, paramArathako lUlA re / kahu kaise sukha paihaiM prAnI, kAma karai dukhabhUlA re / bhagavanta bhajana kyoM bhUlA re? moha pizAca chalyoM mati mArai, nija kara kandha basUlA re / bhaja zrIrAjamatIvara bhUdhara, do duramati sira dhUlA re / bhagavanta bhajana kyoM bhUlA re ? bhUdharadAsa, adhyAtmapadAvalI, pR0 243 daulatarAmakA jaganissAratA dyotaka gIta chA~r3i de budhi bhorI vRthA tana se rati jorI // Teka // yaha para hai na rahai thira poSata, sakala kumala kI jhorI yA moM mamatA kari anAdise, bandho karama kI DorI / / sahai dukha jaladhi hilorI // chA~Di0 / / ye jar3a haiM tU cetana yoM hI, apanAvata barajorI / samyagdarzana jJAna carana nidhi, ye haiM sampati torI / / sadA vilaso zivagorI // chA~r3i / / / sukhiyA bhaye sadIpa jIva jina, yA soM mamatA torI / daula sIkha yaha lIjai pIjai, jJAna piyUSa baTorI / / miTe para cAha kaThorI / / chaaNdd'i0|| (3) bhAgacandra kavikA pazcAttApakI abhivyakti paraka pada mo sama kauna kuTila khala kAmI / tuma sama kalimala dalana na nAmI / hiMsaka jhUTha vAda mati vicarata, paradhana hara paravanitA gAmI / lobhI cita nita cAhata dhAvata, dazadiza karata na khaamii| rAgI deva bahuta hama jA~ce, rA~ce nahi tuma sA~ce svAmI / bA~ce zruta kAmAdika poSaka, seye kugurusahita dhana dhAmI / bhAga udaya se maiM prabhu pAye, vItarAga tuma antarayAmI / tuma dhuni suni parajaya meM paraguNa jAne nija guNa cita visarAmI / tumane pazu-pakSI saba tAre, tAre aMjana cora sunAmI / -247
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAgacanda karuNAkara sukha kara, haranA yaha bhava santati lAmo / mo sama kauna kuTila khala kAmI, tuma sama kalimala dalana na nAmI // (4) bhUdharadAsakA mAyAke prati vidroha paraka pada / suna ThaganI mAyA, teM saba jaga Thaga khaayaa| Tuka vizvAsa kiyA jina terA, so mUrakha pachitAyA / / suna0 // AyA tanaka dikhAya bIja jyoM, mUr3hamatI llcaayaa| kari mada andha dharma hari lInau, anta naraka pahu~cAyA / / suna0 // kete kantha kiye tai kulaTA, to bhI mana na aghAyA / kisahI sau nahiM prIti nibAhI, vaha taji aura lubhAyA / / suna // bhUdhara Thagana phirai yaha sabakauM, bhau, kari jaga paayaa| jo isa ThaganI ko Thaga baiThe, maiM tisakoM sira nAyA / / suna0 / / isI prakAra Anandaghana eka gItameM pUjAse AtmavizvAsakI jAgRti karate haiM aura daulatarAma eka prArthanAgItameM apane avaguNoMke liye kSamAyAcanA karate haiN| isa prakaraNameM AnandaghanakA nimna sarva dharma samAkSarI gIta ullekhanIya hai : AnandaghanakA brahmakatA sUcaka pada rAma kaho rahamAna kaho, kou, kAna kaho mahAdeva rI pArasanAtha kaho kou brahmA, sakala brahma svayameva rI / bhAjana bheda kahAvata nAnA, eka mRttikA rUpa rii| taise khaNDa kalpanAropita, Apa akhaNDa svarUpa rii| nija pada rame rAma so kahiye, rahima kare rahamAna rii| kara te karama kAna so kahiye mahAdeva nirvANa rii| parase rUpa pArasa ko kahiye brahma cinheM so, brahma rI / iha vidha sAtho Apa Anandaghana cetanamaya niHkarma rii| Anandaghana, jaina kavi, pR0 60-67 bhakti aura bhAvanA yaha hameM smaraNa rakhanA cAhiye ki bhakti kSetrameM jAti-varga Adike kalpita bhedabhAva nagaNya haiM / sAdhu santoMkI bhA~ti jaina kaviyoMne bhI isa sambandhameM jAti mAnyatA Adike virodhako tIvra svaroM meM vyApaka banAyA hai| isa jAti-varNAdikI nissAratAko ghoSita karane meM jaina kaviyoMne aisI kathAoMko carcA kI hai jo jainAmnAyameM pUrNarUpeNa svIkRta ho cukI hai / AcArya raviSeNa padmacaritameM kahate haiM : na jAtirgarhitA kAcit, guNAH kalyANakAraNam / vratasthamapi cANDAlaM, taM devAH brAhmaNaM viduH / / tAtparya yaha hai ki jainadharmameM dharma rUpase pratipAdita caritra dharma hai varNAzrama nahIM hai kintu mokSakI icchAse Arya yA mlekSa jo bhI ise svIkAra karate haiM, ve sabhI isake adhikArI hote haiN| yaha hamArI hI koI kalpanA nahIM hai kyoMki jainadharma to ise svIkAra karatA hI hai, manusmRti bhI isa tathyako svIkAra karatI hai: -248
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ ahiMsA satyamasteyazaucamindriyanigrahaH / etaM sAmAsika dharma cAturvaNye'bravInmanuH / / yAjJavalkya smRtimeM yaha sAmAnya dharma nau bhedoMmeM vibhakta kiyA gayA hai| isameM pA~ca pUrvokta dharmoke atirikta dAna, dama, dayA aura zAnti bhI samAhita kiye gaye haiM : ahiMsA satyamasteyaM zaucamindriyanigrahaH / dAnaM damo dayA kSAntiH sarveSAM dharmasAdhanam // 5-123 // isa zlokameM Aye huye sarveSAM padakI vyAkhyA karate hue vahA~ TIkAmeM kahA hai ki ye ahiMsA Adi nau dharma brAhmaNase lekara caNDAla taka saba puruSoMke sAdhana hai / ' jainadharma kisI jAti vizeSakA dharma nahIM hai| usakA pAlana pratyeka mAnava kara sakatA hai / zrAvakadharma dohAke kartAne zrAvaka-dharmakA upasaMhAra karate hue isa satyako bar3e hI mArmika zabdoMmeM vyakta kiyA hai : ehu dhamma jo Ayarai babhaNu sudu vi koi / so sAvau kiM sAvayahaM aNNa ki siri maNi hoi / / 76 // dharmake mAhAtmyakI carcA svAmI samantabhadrane bhI ratnakaraNDazrAvakAcArameM kI hai| unhoMne batAyA hai ki dharmake mAhAtmyase kuttA bhI marakara deva ho jAtA hai aura pApake kAraNa daiva bhI marakara kuttA ho jAtA hai| dharma ke mAhAtmyase jIvadhAriyoMko koI aisI anirvacanIya sampatti prApta hotI hai jisakI kalpanA karanA zaktike bAhara hai unake anusAra jo manuSya samyagdarzanase sampanna haiM, vaha cANDAlake zarIrase utpanna hokara bhI deva arthAt brAhmaNa yA utkRSTa hai, aisA jinadeva kahate haiN| unakI dazA usa aMgAreke samAna haiM jo bhasma se AcchAdita hokara bhI bhItarI tejase prakAzamAna hai| hindIke bhakti kAlake sarvocca mahAkavi gosvAmI tulasIdAsane bhI bhakti vivecanameM nIca-U~ca jAtikI sarvathA upekSA kI hai| unakI dRSTi meM to mAnasakI pAvanatA tathA rAmake prati agAdha zraddhA hI saba kucha hai| ___jaina kavi Anandadhanane bhI AtmanirUpaNake antargata jAti-pAMtikI pUrNa avahelanA kI hai| unakA nimna gIta dekhiye: avadhU nAma hamArA rAkhe, soI parama mahArasa cAkhai / nA hama puruSa nahIM hama nArI, varana na bhAMti hamArI // jAti na pAMti na sAdhana sAdhaka, nA hama laghu nahiM bhArI / nA hama tAte nA hama sIre, nA hama dIrgha na choTA / nA hama bhAI nA hama bhaginI, nA hama bApa na dhottaa| nA hama manasA na hama sabadA, nA hama tana kI dharaNI / / nA hama bhekha bhekhadhara nAhIM, nA hama karatA karaNI // nA hama dasarana nA hama parasana, rasa na gaMdha kachu nAhIM / Anandaghana cetanamaya marati, sevanaka jana bali jaahiiN| Anandaghana, ( saM0 vizvanAthaprasAda mizra ), pR0 41 1. phUlacanda siddhAntazAstrI, varNa, jAti aura dharma, pR0 49 / 32 -249 -
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa padameM citrita AtmAnubhUti jinabhaktikI carama upalabdhi hai jise pAkara saccA bhakta apane Apako gauravAnvita mAnatA hai| zanaiH-zanaiH isa bhakti samanvita ArAdhakakI anubhUtiyAM viSayoMse virakta hItI huI AtmacintanameM lIna ho jAtI haiM aura vaha daulatarAmakI taraha gunagunAte lagatA hai : hama to kabahaM na nija ghara aaye| para ghara phirata bahuta dina bIte, nAma aneka dharAye / hama to kabahu~ na nija ghara aaye| para pada nija pada mAni magana hai, para paranati lapaTAye / zuddha buddha mukhakanda manohara, cetana bhAva na bhAye / hama to kabahu~ na nija ghara aaye| nara, pazu, deva, naraka nija jAnyo, parajaya buddhi lhaaye| amala, akhaNDa, atula, avinAzI, Atama guna nahiM gAye / hama to kabahuM na nija ghara aaye| yaha bahu bhUla gaI hamarI phira, kahA kAja pachatAye / dola tajo ajahU~ viSayana ko, sataguru vacana suhAye / hama to kabahu~ na nija ghara Aye / isa prakAra dina bItate jAte haiM aura ArAdhyake prati bar3hatI haI bhakti bhAvanA nita naye unmeSoMse paripuSTa hotI hai| apane kartavyoMko nibhAtA haA sAdhaka usa kSaNakI smRti karane lagatA hai jaba vaha parama tapasvIke rUpameM digambara banakara Atma santuSTise vibhora ho utthegaa| isa prakAra pratyeka jIvake jIvanako saphala banAne vAlI bhagavAnakI yaha bhakti pUrNa AnandadAyinI hai evaM samasta sukha pradAtrI hai| mAnavako cAhiye ki vaha yathAsamaya sajaga hokara apanA AtmakalyANa kare tathA paryApta jJAna ajita kare / kavivara bhUdharadAsakA yaha kavitta isa sambandhameM kitanA preraNAdAyaka hai| jauloM deha terI kAhU roga soM na gherI, jauloM jarA nahiM gherI jAsoM parAdhIna parihai / jauloM jamanAmA verI deya na damAmA, jauloM mAne kAna rAmA buddhi jAi na bigarihai / tauloM mitra mere, nija kAraja savAra le re, pauruSa thakeMge phera, pIche kahA karihai / aho Aga lAge jaba jhoparI jarana lAgI, kuA~ke khudAye taba kauna kAja sarihai / isa prakAra nirAkulatA janya amara zAntikI prAptike liye bhagavAnkI bhakti hI utkRSTa sAdhana hai| jaina gIta sAhityameM usake vividha rUpoMke uparokta vivaraNase bhaktike sArvajanika evaM kAvyamaya rUpakI paryApta AkarSaka jhA~kI prApta hotI hai / - 250 -